تالاب بند علیخان

تالاب بند علیخان تنها تالاب استان تهران است که وسعتی بالغ بر ۲۵ هزار هکتار دارد. این تالاب یکی از مهم‌ترین زیستگاه‌های حیات وحش در استان تهران و از جاهای دیدنی ورامین محسوب می‌شد که علاوه بر محل زندگی پرندگان مهاجر در فصل زمستان، نقش مهمی در تغذیه مراتع جنوب دشت ورامین داشت. تالاب فصلی بند علیخان در حال حاضر (سال ۱۴۰۳)، کاملا خشک شده است.

• آدرس: استان تهران، ورامین، ۳۵ کیلومتری جنوب ورامین (نمایش روی نقشه)

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: شکیبا خدابخش)

تالاب بند علیخان در ۳۵ کیلومتری جنوب ورامین و منطقه محافظت‌شده کویر مرکزی واقع شده است. این تالاب ۲۵ هزار هکتار وسعت دارد که ۲۰ درصد آن در استان تهران و مابقی آن در استان قم قرار دارد.

برای دسترسی به تالاب بند علیخان باید از جنوب شرق تهران، وارد جاده امام رضا شوید. پیش از شریف‌آباد می‌توانید با کمک تابلوهای راهنما مسیر خود را به‌سمت ورامین تغییر دهید. از کمربندی ورامین استفاده کنید تا در ۳۵ کیلومتری جنوب ورامین، با تابلوی تالاب بند علیخان رو‌به‌رو شوید. مسیر پیش رو تا تالاب آسفالت است و در نتیجه لازم نیست نگران کیفیت مسیر باشید.

منبع عکس: خبرگزاری فارس (عکاس: ناشناس)

تالاب بندعلیخان تنها تالاب استان تهران است که وسعت آن به ۲۵ هزار هکتار می‌رسد. ظاهرا ۱۲۰ سال پیش علیخان نامی که از ثروتمندان زمان خویش بوده است، بندی خاکی روی رودخانه شور می‌سازد تا آب رودخانه شور و قسمتی از سیلاب‌ها را به‌سمت زمین‌های کشاورزی خود در اراضی پایین‌دست ورامین هدایت کند. به همین دلیل این محل از آن زمان به بند علیخان معروف شده است. مطمئنا علیخان وقتی این بند را روی رودخانه شور می‌زد، نمی‌دانست که روزی به یکی از زیباترین تالاب‌های فصلی اطراف تهران تبدیل خواهد ‌شد.

منبع عکس: خبرگزاری تسنیم (عکاس: ناشناس)

با خشک‌شدن این تالاب که سد مستحکمی در برابر پیشروی کویر محسوب می‌شود، مشکلاتی از جمله هجوم ریزگردها و پیشروی کویر در مناطق جنوبی استان تهران به وجود می‌آید؛ ضمن اینکه با تغییر عادت کوچ پرندگان، در سال‌های آینده این منطقه دیگر شاهد پرنده مهاجر نخواهد بود.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: R H Walpole)

بند علیخان در سال‌های پرآبی و از اوایل مهرماه پذیرای هزاران پرنده مهاجرآبزی و کنار آبزی بود که از کشورهای شمال ایران و مناطق سیبری برای زمستان‌گذرانی به این منطقه کوچ می‌کردند. این پرندگان شامل مرغابی سرسبز، خوتکا، اگرت، حواصیل و نیز پرندگان غازنما مانند آنقوت، تنجه و تعداد کمی فلامینگو، درنا و قو می‌شدند که زمستان را در این منطقه سپری می‌کردند؛ ولی کاهش بارش‌ در منطقه باعث شد تا این تالاب خشک شود و پرندگان به آن مهاجرت نکنند.

بررسی‌هایی که در تالاب بند علیخان در فصول مختلف سال انجام گرفت، از تنوع بالای پرندگان در آن خبر می‌داد که شامل ۹۸ گونه از ۲۸ خانواده پرنده می‌شد و تقریبا ۲۰ درصد گونه‌های پرنده‌های شناسایی‌شده در ایران را تشکیل می‌داد. از گونه‌های پرندگان این تالاب ۶۷ گونه از ۲۰ خانواده خشکی‌زی، ۱۳ گونه از دو خانواده آبزی و ۱۸ گونه از ۶ خانواده کنار آبزی بودند. برخلاف تصور رایج که گمان می‌شود تنها پرندگان آبزی به تالاب‌ها وابسته‌اند، حیات پرندگان خشکی نیز به این اکوسیستم گره خورده بود. گاوچرانک، نوک خنجری، سلیم کوچک، چکاوک کاکلی، کوکو، هدهد، چکچک دشتی و... از پرندگان این تالاب بودند.

در تالاب بند علیخان، تعداد پرندگان خشکی‌زی از تنوع پرندگان آبزی و کنار آبزی بیشتر بود؛ چراکه در فصول خشک سال، گونه‌های غالب پرندگان تالاب خشکی‌زی بودند. از جمله این پرندگان می‌توان به عقاب‌ها، لاشخورها، چکاوک‌ها، بلبل‌ها و زنبورخوارها اشاره کرد.

وجود تالاب‌هایی همچون تالاب بند علیخان موجب می‌شد تا پرندگان مهاجری كه از شمال كشور به جنوب یا برعكس مهاجرت می‌کردند، به خاطر فقدان مكانی برای استراحت و تجدید قوا از بین نروند؛ چراکه این پرندگان نمی‌توانند بدون توقف مسیر مهاجرت خود را یکسره طی كنند. از همین رو تالاب بند علیخان به‌عنوان تالابی فصلی نقش مهمی در حفاظت از نسل پرندگان آبزی و كنار آبزی مهاجر بازی می‌کرد. این تالاب به استراحتگاه، آشیانه، مکان آب شرب و پناهگاهی برای پرندگان آبزی تبدیل شده بود.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: ریچارد بارتز)

• مرغابی سرسبز: مرغابی سرسبز معروف‌ترین اردک بومی ایران است که به‌وفور در تالاب بند علیخان به چشم می‌خورد. این اردک به‌غیر از فصل جوجه‌آوری، گرایش شدیدی به رفتار گروهی دارد و در این دوره در دسته‌های بزرگ دیده می‌شود. شاید به همین دلیل است که هنگام حضور در کنار تالاب بند علیخان، به یک‌ باره آسمان مملو از اردک‌هایی می‌شد که با پرواز گروهی و هماهنگشان، نگاه‌ها را به خود خیره می‌کردند.
• خوتکا: خوتکا نوعی اردک مهاجر است که در اوراسیا (اروپا و آسیا) تخمگذاری کرده و در فصل سرما به‌سمت جنوب مهاجرت می‌کند. تعداد بیشتری از خوتکاها را می‌توان با شروع پاییز در تالاب‌های شمال ایران (انزلی، امیركلایه، میانكاله، فریدونكنار) مشاهده کرد. این پرنده ۳۶ سانتی‌متری، از همه اردک‌های هم‌خانواده خود کوچک‌تر است.
• چنگر: پرنده سیاهی با پیشانی سفید است و جزو اولین دسته از پرندگان مهاجری محسوب می‌شود که تالاب بند علیخان را برای گذران چند ماه از زندگی‌ خود در مسیر مهاجرت انتخاب می‌کرد. چنگرها از خانواده درناسانان هستند؛ اما از این خانواده پرتعداد، فقط چنگر نیست كه به تالاب علیخان می‌آمد و پرنده‌های دیگری از خانواده درناها نظیر درنای خاکستری نیز در این تالاب زندگی می‌کردند. درناها هنگام مهاجرت در یک خط یا به‌شکل عدد هفت پرواز می‌کنند. بال‌های دراز و شکل منقارهایشان در لحظه اول ما را به یاد لک‌لک‌ها می‌اندازد؛ هرچند این فقط شباهتی است كه پرنده‌شناس‌ها را به اشتباه نمی‌اندازد.
• چوبا و آبچلیک: تعدادی چوبا و آبچلیک در اواخر فروردین شروع به لانه‌سازی در تالاب می‌کردند و از آنجا که جوجه‌هایشان در اواسط خرداد به دنیا می‌آمد که دیگر تالاب آبی نداشت، همگی تلف می‌شدند.

منبع عکس: سایت borna.news (عکاس: ناشناس)

تالاب فصلی بند علیخان یکی از مقاصد پرنده‌ نگری ایران بود که امروزه خشک شده است.

نویسنده: پریسا مرتضوی/ بازنویسی: صدیقه شجاعی