مسجد جامع قروه

قروه یکی از روستاهای باستانی استان زنجان است که علاوه بر برخورداری از تاریخی غنی، طبیعتی دل‌انگیز و باغ‌هایی پربار دارد. این روستا با قدمتی ۳,۰۰۰ ساله، جاذبه‌های باستانی و تاریخی بسیاری دارد که گردشگران داخلی و خارجی بسیاری را به خود جلب می‌کند. مسجد جامع قروه، از بناهای تاریخی ارزشمند منطقه ابررود و جاهای دیدنی ابهر است که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.

• آدرس:‌ استان زنجان، شهرستان ابهر، کیلومتر ۱۵ جاده ترانزیتی ابهر-تاکستان، روستای قروه (مشاهده در نقشه)

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: محمدرضا ناصری

مسجد جامع قروه یکی از بناهای تاریخی و هزارساله استان زنجان است که در روستای قروه، واقع در ۱۸ کیلومتری شهر ابهر قرار دارد. روستای قروه در کیلومتر ۱۵ جاده ابهر به تاکستان واقع شده است. مسجد جامع قروه که به مسجد جمعه نیز شهرت دارد، از آثار دوره سلجوقی و یکی از مهم‌ترین مساجد ایران از لحاظ تزیینات خطی و کتیبه‌ای به حساب می‌آید.

برای دسترسی به روستای قروه از شهر زنجان به‌سمت ابهر حرکت کنید. سپس از جاده قدیم (ترانزیتی) زنجان به قزوین، مسیر تاکستان را در پیش بگیرید. ۱۵ کیلومتر که در این مسیر حرکت کنید، تابلوی جاده آسفالته روستای قروه در سمت راست جاده مشاهده خواهد شد.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: E SH

مسجد جامع قروه اثری متعلق به دوره سلجوقی است. با توجه به تحقیقات انجام شده توسط باستان‌شناسان ایرانی، بنای مسجد جامع با استفاده از مصالح بنای قبلی و بر ویرانه‌های آن، در تاریخ ۴۱۳ ه‌جری قمری ساخته شده ‌است. بنای مسجد بعد از تخریب، دوباره در تاریخ ۵۷۵ ه‌جری قمری مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت. شایان ذکر است که در حین کاوش‌های باستان‌شناسی، یک لایه از خاکستر همراه با زغال به قطر چهار سانتی‌متر به‌دست آمد که نشان می‌دهد بنای اصلی قبل از تبدیل به مسجد نیز کاربری خاص خود را داشته است. با توجه به اینکه معماری طاق مسجد بر اساس چهار طاقی آتشکده‌های ساسانی بنا شده است، عده‌ای عقیده دارند که شاید این مسجد روی آتشکده‌ای از دوره ساسانی بنا شده باشد و لازم است در این خصوص مطالعات تخصصی باستان‌شناسی صورت بگیرد.

مسجد جامع با تزئیناتی از قبیل گچ‌بری و دو کتیبه در زیر فیل‌پوش‌ها آراسته شده است. این کتیبه‌ها تاریخ ساخت مسجد را در سال ۴۱۳ هجری قمری و تاریخ مرمت بنا را در سال ۵۷۵ هجری قمری بیان می‌کنند. بنای مسجد جامع در سال ۱۳۴۱ به شماره ۴۳۳ در فهرست آثار تاریخی کشور به ثبت رسید. در همان سال، گروهی از باستان‌شناسی خارجی به سرپرستی آقایان «ام. ای. وی‌ور» و «گلایس» و خانم «هلن» تحقیقات و پژوهش‌هایی در خصوص بنا انجام داده‌اند که نتایج آن در دست مقامات ایرانی وقت قرار نگرفت.

البته برخی از باستان‌شناسان با توجه به مطالعات و تحقیقات انجام‌شده، این مسجد را متعلق به دوران آل‌بویه می‌دانند. کتیبه‌ای که در لچگی محراب قرار دارد، اشاره بر احداث این مسجد در سال ۴۱۳ هجری قمری دارد که هم‌ز‌مان با دوره‌ حکومت آل بویه است. همین طور وجود تزییناتی به‌صورت برگ چنار در قسمت طاق‌بندی محراب که سبک آل بویه است، دلیل دیگری بر این ادعا محسوب می‌شود.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: Sms H

فضای اصلی مسجد، صحن گنبدداری است که دو شبستان را در غرب و شرق خود جای می‌دهد. گنبد زیبای آجری آن به‌واسطه چهار فیل‌پوش به ضلع‌های چهارگانه استوار شده است. این فیل‌پوش‌ها روی تخته‌ ضخیمی با زاویه ۴۵ درجه قرار گرفته‌اند و بعد با کمک قوس‌های بلندی اجرا شده‌اند. نحوه‌ قرارگیری این چهار فیل‌پوش به شکلی است که با اتصال به چهار طاق‌نما، پلان مربع ساختمان شبستان به دایره تبدیل شده است. اجرای گنبد روی پلان مربع‌شکل، کار سختی در معماری است که برای اولین بار در تاریخ توسط معماران ساسانی اختراع شد و توسط معماران دوره اسلامی به حد اعلای خود رسید.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: Earth A1

فیل‌پوش‌ها و طاق‌ نما‌ها عموما به تزیینات آجری هندسی مزین هستند. روی گنبد، سه نورگیر در امتداد عمود برهم قرار دارند که باعث ورود نور به حالتی یکنواخت و ملایم به داخل فضای گنبدخانه می‌شود. از ابتدای ساخت مسجد، ورود نور به این صورت بوده و حکم ساعت آفتابی را در بنا را داشته است. گنبد این مسجد از نوع گنبد عرقچین است که با گنبد مسجد جامع سجاس مقایسه می‌شود.

مصالحی که در ساخت مسجد به کار رفته در بخش‌های مختلف متفاوت است. شبستان‌های غربی و جنوبی و بقایای شبستان شرقی از خشت و چینه بنا شده و سقف مسطح و تیرپوش آن‌ها روی ستون‌های چوبی قرار گرفته است. به‌طور کلی، شبستان‌های دو طرف گنبدخانه از نظر ساختاری و مصالح معماری کاملا متفاوت با گنبدخانه هستند و مشخص است که آن‌ها در زمانی بعد از ساخت بنای اصلی ساخته شده‌اند.

درمجموع، قسمت‌های فعلی باقی‌مانده از مسجد، عبارت‌اند از گنبدخانه و شبستان ستون‌دار خشتی در سمت غرب آن؛ در سمت شرق نیز شبستان دیگری وجود دارد که بخش‌هایی از آن تخریب شده است. یک شبستان خشتی دیگر در جنوب گنبدخانه دیده می‌شود که امروزه هیچ ارتباط مستقیمی با مسجد ندارد. به نظر می‌رسد محلی که مسجد جامع قروه در آنجا واقع شده، یکی از مرتفع‌ترین بخش‌های روستا است؛ چراکه هم‌اکنون مسجد آجری قروه از بیشتر نقاط روستا رویت می‌شود.

کتیبه‌های مسجد جامع قروه شهرت زیادی دارند که شامل کتیبه‌ای به خط ثلث با تزیینات نگاره‌های گیاهی در پای فیل‌پوش‌ها و کتیبه‌ای به خط نسخ در بالای محراب همراه با ترنج‌های درهم بافته شده گچی و سطوح زیبا با طرح‌های آجرچینی است. تزیینات ذکرشده، این مسجد دوره سلجوقی را به یکی از شاهکارهای هنری قرون میانی اسلامی تبدیل ساخته‌ است.

عکس‌‌ها از گوگل‌مپ | عکاس: حمید سلیمی

نقش‌ها و طراحی‌های مسجد جامع قروه به حدی زیبا و خاص هستند که در کتابی با عنوان «طرح و نقش تزیینی مسجد جامع قروه استان زنجان»، نوشته «اسدالله اجاقلو» به‌طور کامل مورد بررسی قرار گرفته‌اند. این کتاب دارای دو فصل است. قسمت اول آن به موقعیت جغرافیایی مسجد و فصل دوم به مطالعه و بررسی (دیداری) نقوش و آرایه‌های تزیینی این بنای مقدس اختصاص دارد.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: E SH

مسجد جامع قروه در سال‌های اخیر توسط سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ترمیم شده است. در این ترمیم آجرهای فرسوده داخل گنبد و بیرون تعویض شدند و بناهای سیمانی در حال ریزش خالی شد تا مجددا با استفاه از گچ و مواد شیمیایی بین آجر‌ها بندکشی انجام گیرد. همچنین کف گنبدخانه و شبستان که به‌صورت خاک‌کوب بود، آجرفرش شده است.

نشست ستون‌های چوبی شبستان، موجب شکسته شدن تخته‌های به‌کاررفته در سقف بنا شده بود؛ سقف شبستان برداشته شد، تخته‌ها تعویض شدند و سپس دو لایه کاه‌گل بر پشت بام شبستان کشیده شد. مصالح دیواره‌های شبستان بر اثر نفوذ آب شسته شده و شکاف‌های عمیقی را ایجاد کرده بودند که با استفاده از گچ و خاک مرمت شد و طاق‌نماهای ریخته، مجددا بازسازی شدند. کف طاق‌نما‌ها نیز آجرکاری شد.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: E SH

• حین بازدید از مسجد جامع قروه، سکوت و احترام لازم برای حضور در اماکن مذهبی را در نظر داشته باشید.
• در مسجد جامع قروه نماز جماعت و مراسم مذهبی برگزار نمی‌شود.
• هنگام بازدید از مسجد جامع قروه، از لمس گچ‌بری‌ها و کتیبه‌ها خودداری کنید.
• پس از بازدید از مسجد جامع قروه، به گشت‌وگذار در روستای قروه و بازدید از سایر دیدنی‌های پرشمار این دیار بپردازید.
• هنگام بازدید از روستای قروه، به‌فرهنگ بومی منطقه احترام بگذارید و از محصولات آن خرید کنید.
• بازدید از مسجد جامع قروه رایگان است.

• آدرس: استان زنجان، حاشیه جنوبی شهر ابهر (مشاهده در نقشه)

آرامگاه پیراحمد زهرنوش مجموعه‌ای تاریخی در شهر ابهر است که شامل مقبره سه‌ تن از عارفان بزرگ استان زنجان و همچنین خانقاهی قدیمی می‌شود. در سال‌های اخیر، خانقاه این مجموعه بازسازی شده است و از آن به‌عنوان موزه باستان‌شناسی و مردم‌شناسی استفاده می‌کنند. قدمت این مجموعه به قرن ششم و هفتم هجری قمری بازمی‌گردد.

• آدرس:‌ استان زنجان، شهر ابهر، خیابان آیت‌الله طالقانی (مشاهده در نقشه)

مسجد جامع ابهر که بنا بر شواهد تاریخی به قرن‌های نخست هجری قمری تعلق دارد، یکی از قدیمی‌ترین مساجد استان زنجان است که پس از حمله اعراب به این خطه، بر ویرانه‌های آتشکده‌ای ساسانی بنا شد. این مسجد به‌واسطه سیستم آب‌رسانی منحصربه‌فرد در گذشته، از اهمیت بسیاری برخوردار بوده است.

نویسنده:نسیبه گودرزی/ پوریا محمدی پیوند