مسجد جامع سجاس

سجاس یک شهر قدیمی است که پس از حمله مغول ویران شد و هرگز نتوانست شکوه و عظمت قبل از ویرانی خود را به‌دست آورد. از بین آثار متعدد تاریخی در این شهر،‌ مسجد جامع هزارساله آن توانسته است از خرابی‌های حمله مغول در امان بماند و یادگاری برای نسل‌های بعد باشد. در این مقاله با این مسجد تاریخی بیشتر آشنا خواهید شد.

• آدرس: استان زنجان، شهرستان خدابنده، ۱۲ کیلومتری شمال‌غرب شهر خدابنده، شهر سجاس، میدان امام حسین (ع) (مشاهده در نقشه)

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: Afshin Khaledi

مسجد جامع سجاس واقع در ۱۲ کیلومتری شمال‌غرب شهر خدابنده، یکی از آثار تاریخی مهم استان زنجان و جاهای دیدنی خدابنده (قیدار) محسوب می‌شود که از پس سرگذشتی خون‌بار، پابرجای مانده است. این اثر که در سال‌های اخیر به‌عنوان نماد شهرستان خدابنده مشهور شده است، در تاریخ ۱۲ بهمن ۱۳۵۳ با شماره‌ ثبت ۱۰۱۹ به‌‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

برای بازدید از مسجد جامع سجاس باید به شهرستان خدابنده (قیدار) واقع در ۷۲ کیلومتری شهر زنجان بروید. با رسیدن به شهر خدابنده و طی مسافت ۱۲ کیلومتری به‌سمت شمال‌غرب، به شهر کوچک سجاس خواهید رسید. از مرکز شهر به‌سمت غرب و میدان امام‌ حسین (ع) حرکت کنید. مسجد جامع سجاس در ضلع غربی این میدان واقع شده است.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: Sevda Khanlo

با توجه به سبک معماری بنا، مسجد جامع سجاس را به دوره سلجوقی نسبت می‌دهند؛ اما در نزدیکی محراب، قسمتی کوچک از نمای آجرکاری ریخته‌شده که در پشت این لایه، نمای دیگری با تزیینات مخصوص قابل دیدن است.

دوران اوج استفاده از این مسجد در قرن‌های ششم تا هشتم هجری قمری بود. اثرات اولین تعمیر و بازسازی را می‌توان داخل مسجد دید که به دوران حکومت ایلخانیان تعلق دارد. از سال ۱۳۸۹ تاکنون نیز دو مورد بازسازی یا توسعه در این مسجد صورت گرفته است. در پروژه اول خانه‌های مسکونی اطراف آن خریداری و به محوطه‌ مجموعه اضافه شدند. در مرحله دوم نیز داربست‌هایی جهت محافظت در مقابل ریزش نصب شد.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: Sara SepehrAra

مسجد جامع سُجاس یکی از آثار برجسته استان زنجان محسوب می‌شود که به سبک مساجد شبستانی ساخته شده است. بنای اصلی مسجد، گنبد‌خانه‌‌ای مربعی به ابعاد تقریبی ۵٫۹ در ۵٫۹ متر مربع است كه با گنبدی بلند آن را مسقف کرده‌اند. ارتفاع فعلی بنا از کف زمین تا شروع گوشواره‌ها در چهار گوشه، حدود هفت متر و ارتفاع کناره گوشواره‌ها تا پای گنبد تقریبا دو متر است. ارتفاع گنبد تقریبا به چهار متر می‌رسد و ارتفاع کل بنا از کف زمین حدود ۱۴ متر است.

قسمت پایین بنای مسجد به‌شکل چهارگوش است که از بیرون، ابعادی به طول ۱۱ متر دارد و ضخامت دیوارهایش حدود ۱٫۵ متر است. دو در در سمت غرب مسجد واقع شده‌اند که فاصله آن‌ها از هم حدود پنج متر است. دقیقا قرینه دو در مذکور، در ضلع شرقی مسجد به چشم می‌خورد. در ضلع جنوبی نیز محراب مسجد داخل دیوار ساخته شده است.

مصالح مسجد جامع سجاس شامل آجر و خشت همراه با ملاط گچ و خاک می‌شود. در قسمت خارجی مسجد، از آجرهایی به ابعاد ۲۰ × ۱۰ × ۱۰ سانتی‌متر و در جداره داخلی آن، از آجرهایی به ابعاد ۲۱ × ۲۱ × ۵ سانتی‌متر به‌طور ساده و یکنواخت استفاده کرده‌اند. پی بنا به نقل از اهالی، از سنگ لاشه و ساروج ساخته شده است و از کف فعلی به‌اندازه پنج سانتی‌متر پایین‌تر قرار دارد. کف فعلی مسجد نیز با استفاده از آجرهای چهارگوش سنگ‌فرش شده است.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: Sara SepehrAra

در فاصله میان گوشواره‌ها، چهار طاق‌نما به‌طور قرینه با قوس‌هایی به‌شکل پنج و هفت در کنار هم قرار گرفته‌اند. این قوس‌ها با کمک قوس‌های كوچک‌تر بالای خود، نقشه مربع بنای مسجد را در بخش گنبد به دايره تبدیل می‌کنند. روی سطوح گوشواره‌ها و طاق‌نماها با اجرای آجركاری به سبک «آلت و لغت»، تزیينات هندسی جالبی را ايجاد كرده‌اند.

گنبد مسجد از نوع گنبدهای تک‌پوششی است که از آجر ساخته و در تزیینات آن، تنها از نقش ستاره ایرانی (ستاره پنج‌پر) استفاده شده است. این ستاره در ضلع اصلی بنا، یعنی ضلع شمالی قرار دارد. آثار قوس‌های فروریخته در ضلع شمالی نشان می‌دهد که این بنا با اتصال به شبستان اولیه، در طول تاریخ مجموعه کامل‌تری را تشکیل می‌داد.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: Shervin Arianfard

مسجد جامع سجاس از نظر گچ‌بری و کتیبه‌ها نیز بسیار ارزنده و قابل‌توجه است. چهار کتیبه‌ بنا از نظر سبک و شیوه به کتیبه‌های چند مسجد سلجوقی دیگر در استان زنجان شباهت دارد.

• کتیبه اول: کتیبه ساقه‌ گنبد را به خط نسخ ابتدایی نوشته‌اند و به احتمال زیاد هم‌زمان با ساخت بنای مسجد اجرا شده است.
• کتیبه دوم: کتیبه فیل‌پوش‌ها با خط ثلث نوشته شده است و با توجه به سبک نگارش، احتمالا به دوران ایلخانیان تعلق دارد.
• کتیبه سوم: زیر فیل‌پوش‌ها کتیبه بسیار باارزشی به عرض حداقل ۵۰ سانتی‌متر در دورتادور مسجد دیده می‌شود که متن آن آیه‌ ۶۷ سوره‌ «ملک» از قرآن مجید است. این کتیبه با دو خط موازی در بالا و پایین محدود می‌شود.
• کتیبه چهارم: بالای خطوط کتیبه سوم، کتیبه کوچکی به خط کوفی جای گرفته است که به اوایل قرن پنجم هجری قمری تعلق دارد. متن کتیبه به خط نسخ خوانا نوشته و با گچ‌بری‌های بسیار زیبا و طرح‌های اسلیمی پر از جزییات، تزیین شده است.

محراب مسجد سجاس را نیز با گچ‌بری‌هایی از طرح‌های اسلیمی و گیاهی آراسته‌اند.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: Muhammad Derogar

یکی از محوطه‌های تاریخی و دیدنی شهر سجاس، قبرستان تاریخی آن است. تعدادی از سنگ‌قبرهای تاریخی و با ارزش این قبرستان جمع‌آوری شده‌اند و در حیاط مسجد، در معرض بازدید عموم قرار گرفته‌اند.

روی سنگ‌ مزارها، نقوش اسلیمی، نقوش هندسی و کتیبه‌هایی به خط نسخ با اشعار فارسی از سعدی و اشعار عربی دیده می‌شود. تعدادی از این سنگ‌نوشته‌ها دارای تاریخ هستند که قدمت بالای آن‌ها را نشان می‌دهد. تاریخ‌هایی مانند ۹۴۴ هجری قمری، ۸۴۴ هجری قمری، ۱۰۳۲ هجری قمری و ۱۰۰۲ هجری قمری. این تاریخ‌ها نشان‌ می‌دهد که قدمت ساخت این سنگ مزارها در دوره حکومت پادشاه‌های تیموری و صفوی بوده است.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: Masoud Ganj Khani

• هنگام بازدید از مسجد جامع سجاس، آداب و احترام لازم برای حضور در اماکن مذهبی را در نظر داشته باشید.
• مسجد جامع سجاس مکانی مناسب برای عکاسی است.
• هنگام بازدید از مسجد جامع سجاس، از لمس کتیبه‌ها و گچ‌بری‌ها خودداری کنید.
• در برخی ایام، غرفه‌های فروش سوغات و صنایع دستی زنجان در اطراف مسجد جامع سجاس دیده می‌شود.
• به‌واسطه قرارگیری در بافت شهری، امکانات رفاهی مناسبی در اطراف مسجد جامع سجاس وجود دارد.
• ساعت بازدید از مسجد جامع سجاس از ساعت ۱۰:۰۰ تا ۱۷:۰۰ است.
• بازدید از مسجد جامع سجاس رایگان است.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: Sevda Khanlo

آدرس:‌ استان زنجان، شهرستان خدابنده، حدود ۱۲ کیلومتری جنوب شهر زرین رود (مشاهده روی نقشه)

غار زرین که با نام غار دودزای آقبلاغ آقداق نیز شهرت دارد، یکی از مهم‌ترین مقاصد طبیعت‌گردی و غارنوردی استان زنجان است و در ۷۵ کیلومتری جنوب قیدار، در نزدیکی شهر زرین رود قرار دارد. غار زرین، از جمله غارهایی محسوب می‌شود که در طول غار کتله خور و غار علیصدر است. ورودی غار زرین از سطح دریا ۱,۸۵۰ متر ارتفاع دارد؛ اما ارتفاع آن در قسمت‌های مختلف، متفاوت است و دربرخی مسیرها باید سینه‌خیز عبور کرد.

• آدرس: استان زنجان، شهرستان ماهنشان، ۲۰ کیلومتری شهر ماهنشان، نزدیکی روستای ایگلی بلاغ و روستای بهستان (مشاهده در نقشه)

قلعه بهستان یا کهن‌دژ یکی از مهم‌ترین آثار باستانی استان زنجان است که قدمت آن به دوران مادها بازمی‌گردد. این قلعه که در میان دودکش‌های جن ماهنشان استتار شده است، همچون این سازندهای طبیعی جنسی از خاک سفت‌شده دارد و متاسفانه روند فرسایش در آن بسیار سریع است. دالان‌ها، پله‌ها و اتاق‌های متعدد، از جمله بخش‌های مختلف قلعه بهستان به شمار می‌روند.

نویسنده: نسیبه گودرزی/ پوریا محمدی پیوند