شهر یئری

منطقه باستانی شهر یئری از جاهای دیدنی مشگین‌ شهر در استان اردبیل است که در سال ۱۳۸۱ هجری شمسی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. این شهر از مهم‌ترین مناطق باستانی ماقبل تاریخ در شمال‌غرب ایران محسوب می‌شود و شامل سنگ‌افراشت‌های منحصربه‌فردی است که اکثر آن‌ها به‌شکل انسان‌های بدون دهان هستند. شهر تاریخی یئری حدود ۴۰۰ هکتار وسعت دارد و قدمت آن به حدود ۸۰۰۰ سال می‌رسد. این منطقه از سه بخش قلعه نظامی، قوشاتپه و معبد تشکیل شده است.

• آدرس: استان اردبیل، شهرستان مشگین شهر، ۳۱ کیلومتری شرق شهر مشگین شهر، روستای پیر ازمیان (نمایش روی نقشه)

منطقه باستانی شهر یئری در ۳۱ کیلومتری شرق مشگین شهر و ۶۵ کیلومتری شمال غرب اردبیل در استان اردبیل قرار دارد. این شهر تاریخی در شمال غربی روستای پیر ازمیان در کنار رود قره سو واقع شده است.

بهترین مسیر برای رفتن به محوطه تاریخی شهر یئری، جاده‌ اردبیل-مشگین شهر است. چند کیلومتر بعد از شهر لاهرود، در سمت چپ جاده تابلوی روستای پیر آزمیان قرار دارد. از روستا تا شهر یئری حدود یک کیلومتر فاصله است که شامل جاده‌ای خاکی، اما نسبتا صاف می‌شود. این جاده با هر خودرویی در دسترسی است و نیاز به پیاده‌روی ندارد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: مریم انوری)

شهر یئری مشگین شهر، منطقه‌ای تاریخی به وسعت ۴۰۰ هکتار است که در هفت مهرماه ۱۳۸۱ هجری شمسی با شماره‌ ۶۱۶۲ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. از ویژگی‌های جالب این منطقه، حدود ۵۳۷ سنگ‌افراشت‌ باستانی است که ارتفاعی بین ۷۰ تا ۲۶۰ سانتی‌متر دارند و اکثرا منقوش به اشکال انسان هستند. در واقع، روی این سنگ‌افراشت‌ها اشکال افرادی دست‌به‌سینه و معمولا بدون دهان به‌چشم می‌خورد. البته در میان این سنگ‌افراشت‌های بی‌دهان تنها یک مجسمه زن با دهان وجود دارد. کلیه نقوش بر اثر ضربه‌های منظم و دقیقی با سنگ‌ها و فلزات سخت و استخوان حیوانات به وجود آمده‌اند. نقش‌هایی از بز کوهی، انسان در حالت‌های مختلف و چندین نقش نامشخص دیگر قابل‌مشاهده‌ هستند که تعداد آن‌ها محدود است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: هادی نیکبخت)

تصاویر هیکل‌های سنگی شهر یئری اردبیل با تصاویر هیکل‌ها و سرهای انسان‌ها که روی اجاق‌های ایغدیر ترکیه نقش بسته است، شباهت زیادی دارد. طرح حکاکی‌ها با سنگ‌نگاره‌های کشورهای پاکستان (گرام شال)، ترکیه (یازیلی کایلی)، قزاقستان (تام گلی تاس و کول ژاباسی)، ازبکستان (سارمیش)، قرقیزستان (چولپونانا)، افغانستان (هزارسم)، جمهوری آذربایجان (قوبستان)، تاجیکستان، ارمنستان (گغاما)، مصر، عراق و یمن، نکات اشتراکی دارند. این امر نشان از گستره فرهنگی و تمدن مشابه و کهن در سرزمین‌های بسیار دور از هم دارد.

همچنین سنگ‌نگاره‌های این منطقه شباهت‌های زیادی با نمونه‌های کشف‌شده در منطقه ارسباران در آذربایجان شرقی دارد. سنگ‌نگاره‌های آذربایجان ایران و جمهوری آذربایجان شباهت‌های ظاهری بسیار زیادی به هم دارند؛ گویی همه نقوش در یک دوره و توسط یک هنرمند با سبک و طرح مشابه حکاکی شده‌اند. نمونه‌های موجود در ایران و قوبستان دقیقا بر اساس یک فلسفه اعتقادی حک شده‌اند. بیشترین نقوش، بز کوهی هستند؛ چراکه بز کوهی نمادی از یک فرشته و برگرفته از اسطوره‌ای کهن بوده است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: سعید هدیه)

سنگ‌افراشت‌های منطقه باستانی شهر یری، علی‌رغم ارزش بالای تاریخی، چندان مورد توجه و حفاظت نیستند. این آثار در طول هزاران سال با املاح و مواد موجود در خاک و به‌طور کلی با شرایط طبیعت تنظیم شده بودند. پس با بیرون کشیدن آن‌ها و قراردادن در معرض جریان هوا تغییرات زیادی در روند قبلی ایجاد شده است. ظاهرا در سال ۱۳۸۳ برای حفاظت از سنگ‌افراشت‌ها دوباره آن‌ها را در زیر خاک دفن کردند؛ ولی بدون برنامه خاصی برای محافظت از آن‌ها مجددا از خاک بیرون کشیده شده‌اند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: هادی نیکبخت)

در مورد تاریخچه شهر یئری بین باستان‌شناسان اختلاف‌نظرهایی وجود دارد؛ برخی ادعا دارند که پیچیدگی‌های یک تمدن قدیمی در این محوطه وجود دارد و برخی آن را یک رصدخانه در دوران باستان می‌دانند.

شهر باستانی یئری نخستین بار در سال ۱۹۶۶ توسط چارلز برنی باستان‌شناس مورد کاوش قرار گرفت و به‌عنوان «قلعه ارجق» معرفی شد. سپس او همراه با رابرت بولی، مایکل لوید اینگراهام و جفری سامرزه در سوم اوت ۱۹۷۶ میلادی مطالعاتی در منطقه انجام داد و شهر یئری را به جهانیان شناساند. چارلز برنی تاریخ اکثریت گورهای این محل را هزاره دوم و اول قبل از میلاد می‌دانست و حتی پیش‌بینی می‌کرد که این تاریخ به هزار سال قبل‌تر یعنی هزاره سوم قبل از میلاد نیز برسد؛ اما چون نتوانست آثاری از عصر برنز پیدا کند، بر این نظریه اصرار نکرد. سرانجام در کاوش‌های سال ۱۳۸۲ که توسط هیئت دکتر نوبری انجام شد، اشیای با ارزشی از داخل گورها به‌ دست‌ آمد که این نظریه را تایید کرد.

شهر یئری اواخر هزاره دوم و اوایل هزاره نخست پیش از میلاد از آبادی‌های مهم منطقه محسوب می‌شد. این محوطه باستانی در حال حاضر در جهت شمالی جنوبی امتداد یافته است و در کناره قره سو قرار دارد. پیش از هزاره اول در دوره نوسنگی، شهر مزبور برای سکونت استفاده می‌شد و بخشی از تمدن منطقه در این نقطه وجود داشت.

این شهر تا سال ۱۳۸۱ در زیر خاک مدفون بود و در این سال تنها بخش بسیار کوچکی از معبد، محل راز و نیاز و عبادتگاه آن حفاری و از زیر خاک بیرون کشیده شد. در سال ۱۳۸۵ قرار بر این بود تا حریمی برای شهر یئری ایجاد شود که در سال ۱۳۸۶ به‌دلیل عدم تامین بودجه این‌ کار متوقف شد و هیچ‌گونه اقدامی جهت حفاظت از سنگ‌افراشت‌ها صورت نگرفت.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: آتیلا دیبا)

یئری در زبان آذری به معنی شهر است. افراد محلی به این شهر باستانی مکتب اوشاغلاری نیز می‌گویند. مکتب اوشاغلاری به معنی کودکان مکتب است و به نظر می‌رسد سنگ‌های افراشته‌ انسان‌نما را مشابه کودکان یک مکتب می‌دانند.

طبیعت سرسبز و هوای بی‌نظیر این منطقه به‌خصوص در اواسط بهار و تابستان می‌تواند تجربه‌ای تکرارنشدنی و دلپذیر را برایتان ارمغان آورد. مشگین شهر، آب‌وهوای سرد و خنکی دارد و در منطقه‌ای کوهستانی واقع شده است، به همین دلیل دو فصل بهار و تابستان بهترین زمان بازدید به شمار می‌رود.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: هادی نیکبخت)

شهر تاریخی یئری شامل قلعه نظامی، گورستان یئری، معبد (مکتب اوشاقلاری) و قوشا تپه می‌شود. قدمت قلعه و معبد به ۱۴۵۰ سال پیش از میلاد و قوشا تپه به هزاره هفتم پیش از میلاد می‌رسد. به‌طور کلی این شهر دارای یک بخش برای زندگی در کنار رودخانه قره سو، بخشی برای اهداف نظامی و نگهبانی و بخش آخر، معبدی برای عبادت و نیایش بوده است.

قلعه شهر یئری با ۱۰۰ هکتار وسعت در مرتفع‌ترین نقطه محوطه، روی صخره‌ای طبیعی قرار دارد و مصالح آن شامل تخته سنگ و لاشه‌ سنگ می‌شود. دیواره‌های دفاعی نیز به‌صورت خشکه‌چین ساخته شدند. قدمت قلعه به اواخر عصر برنز جدید و عصر آهن بازمی‌گردد. همچنین از این قلعه به‌عنوان بزرگ‌ترین محوطه استقراری در طول عصر آهن، در محدوده مشگین‌شهر یاد می‌کنند. طی دو کاوش، در این قلعه ۱۴ اتاق با ابعاد چهار در ۶ متر کشف شد که با دیواره‌های سنگ به‌ یک‌دیگر متصل می‌شدند و کف‌سازی نشده بودند. از دیگر کشفیات قلعه می‌توان به قطعات سفال به رنگ نارنجی، خاکستری ساده و داغدار گوش ماهی، استخوان حیوانات و خنجر مفرغی اشاره کرد. برخی از بخش‌های قلعه شامل دروازه‌ای در سمت جنوبی و نمونه‌ای از معبد در اندازه کوچک است.

در این محوطه حدود ۴۰۰ گور به‌دست آمده است که قدمت آن‌ها به عصر برنز و عصر آهن بازمی‌‌گردد. پس از بررسی‌ها علمی مشخص شد که تدفین مردگان در قبرستان یئری به‌صورت جنینی بوده است. همچنین اشیایی نظیر ظروف سفالی و اشیای مفرغی مانند خنجر، شمشیر، دستبند و گردنبند در کنار فرد متوفی قرار گرفته بود. طول برخی از گورها به ۶ متر و عرض آن‌ها به حدود پنج متر می‌رسد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: هادی نیکبخت)

معبد شهر یئری که با نام مکتب اوشاقلاری نیز شناخته می‌شود با سنگ‌افراشت‌ها تزیین شده است؛ حدود ۵۳۷ سنگ‌افراشت از مردانی دست‌به‌سینه و بدون دهان که از نظر شکل به کله قندی، مکعبی و مکعبی با پشت مدور تقسیم می‌شوند. در میان این سنگ‌افراشت‌ها تنها یک مجسمه زن با دهان وجود دارد و حکاکی روی آن شبیه به سنجاق‌سرهای مکشوفه در قبور زنان است. به همین علت باستان‌شناسان این مجسمه را متعلق به زنی عابد یا سخنگو می‌دانند و برخی نیز بر این باور هستند که زنان در آن دوره از منزلت و جایگاه بالایی برخوردار بودند و این سنگ‌افراشت برای احترام به آن‌ها ساخته شده است.

سنگ‌افراشت‌ها اندازه‌های مختلفی دارند که این امر می‌تواند نشانه طبقه اجتماعی هر فرد و همچنین زمان ساخت متفاوت آن‌ها و تفکر متضاد دوران‌های مختلف باشد. برخی از سنگ‌افراشت‌ها مسلح و برخی غیرمسلح هستند و مقابل هریک سنگ نذورات قرار دارد. وجود سلاح در مجسمه زن بیانگر آن است که زنان در میدان کارزار هم‌پای مردان بودند. شمشیرها نیز به شیوه‌های متفاوتی در دست سنگ‌افراشت‌ها است؛ به‌طوری که تعدادی از آن‌ها شمشیر را با دو دست و تعدادی دیگر با دست راست‌ گرفته‌اند.

از نکات جالب توجه این سنگ‌افراشت‌ها می‌توان به چیدمان آن‌ها اشاره کرد که در عکس ناسا، مطابق وضعیت قرارگیری ستارگان خوشه پروین در آسمان و نشانی از آشنایی مردمان آن عصر با علم نجوم است. همچنین در محوطه تعدادی از سنگ‌افراشت‌ها را می‌بینید که تا کمر در خاک فرو رفته‌اند. در گذشته داخل چشم سنگ‌افراشت‌ها، سنگ‌های قیمتی قرار داشت که در حال حاضر اثری از آن‌ها نیست.

در قسمت پایین معبد، غاری واقع شده است که ساکنان محلی آن را «قارا کهول» یا «قارا کهیل» می‌نامند و به دوره برنز (هزاره سوم و چهارم قبل از میلاد) مربوط می‌شود. این غار به‌عنوان آب‌انبار و حمام استفاده می‌شد و اگر کسی قصد عبادت داشت باید در غار تطهیر می‌کرد، از زیر دروازه رد می‌شد و به معبد می‌رفت.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: قشم نما)

قوشا تپه شامل دو تپه مقابل یک‌دیگر می‌شود که با حدود دو هکتار وسعت، در ضلع غربی محوطه واقع شده است. طبق حفاری‌ها، قدمت قوشا تپه به دوره نوسنگی و عصر مس (حدود ۶ هزار سال قبل از میلاد) می‌رسد. بدین ترتیب این منطقه اولین محل استقرار دائمی و روستانشینی در استان اردبیل بوده است. قطعات سفالی اکتشافی از قوشا تپه با آثار به‌دست آمده از تپه حاجی فیروز در محوطه دریاچه ارومیه قابل‌ مقایسه است. همچنین آثاری از عصر آهن در قوشا تپه کشف شده است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: مهدی منزوی)

در فاصله سال‌های ۱۳۸۳ تا ۱۳۸۵ سه فصل حفاری به سرپرستی علیرضا هژبری نوبری در شهر یری انجام شد.

در آبان ۱۳۸۳ اولین فصل حفاری روی قبرهای عصر آهن صورت گرفت. در این دوره سفال‌هایی مربوط به عصر مس کشف شد که شبیه به سفال‌های مناطق باستانی دالما و حاجی فیروز (در سردشت آذربایجان‌غربی) بودند. برخی از سفال‌ها منقوش و تعدادی طرح سبدی داشتند. در این میان یک قطعه سفال با نقش حیوان و مابقی سفال‌ها با نقوش هندسی به‌خصوص نقش مثلثی بودند. جالب اینکه برخی سفال‌ها از دو لایه تشکیل می‌شدند که احتمالا لایه دوم برای ترمیم قسمت‌های شکسته به‌ کار رفته بود.

در این منطقه تعداد زیادی سنگ ابسیدین (سنگی غنی از سیلیکات با بافت شیشه‌ای سیاه‌رنگ) نیز کشف شد. از آنجا که استخراج این نوع سنگ به قفقاز و آناتولی مربوط می‌شد، می‌تواند نشانی از ارتباط این شهرها با یک‌دیگر باشد. در عصر مس از ابسیدین برای برش سنگ‌های سخت استفاده می‌کردند.

در فصل دوم حفاری که در سال ۱۳۸۴ انجام شد، بقایایی از سفال، مفرغ و نقوش انسانی به‌دست آمد که باستان‌شناسان احتمال می‌دادند به نذورات معبد مرتبط باشد.

در فصل سوم حفاری، خاکسترهایی در لایه‌های خاک قلعه وجود داشت که نشان می‌داد در دوره اورارتوییان قلعه به آتش کشیده و متروک شده است. در این حفاری‌ها، دوره‌های متوالی زندگی بشر از ۷۰۰۰ سال قبل تا دوره اورارتوییان در شهر یئری به‌صورت متوالی مشخص شد. در این فصل تعداد زیادی ظروف سفالی، اشیای زرین مانند آویز، دکمه‌های زینتی و پلاک‌های طلایی و مفرغی نیز به دست آمد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: نارا نهایت)

در شهر یئری آثار چندین دوره تاریخی شامل عصر مس، عصر آهن یک و عصر آهن دو مشخص شده است.

در میان آثار مکشوفه، ظروفی با دهانه باز در هر سه دوره تاریخی بیشترین فراوانی را داشتند و نوع معیشت مردم آن روزگار را نشان می‌دهند. علاوه بر این، ابزارآلات استخوانی از این منطقه یافت شد که بر رواج استفاده از گوسفند و بز در آن زمان اشاره دارند. آثاری همچون سفال، دیگ، بشقاب، کاسه و تنگ مربوط به هزاره اول عصر آهن نیز از این منطقه کشف شد. سفال‌های کنده‌کاری از دیگر آثار اکتشافی بود که با ماده‌ای سفیدرنگ پوشیده شده‌ بودند و قدمتشان به دوره برنز قدیم می‌رسید. اکثر سفال‌های این منطقه، خاکستری و خاکستری مایل به سیاه و آجری‌ بودند که مشابه برخی از آن‌ها را می‌توان در گورستان لاریجان خدا آفرین و گورستان مسجد کبود مشاهده کرد.

اشیای فلزی نیز بخشی از آثار تاریخی یئری را تشکیل می‌دهند که شامل جنگ‌افزارها، زیورآلات و ابزارآلات می‌شود. روی شمشیرها، نقوش و برگه‌هایی وجود دارد که مشابه طرح‌های جام حسن لو است و تزییناتی از طلا در بالای دسته شمشیرها به چشم می‌خورد. همچنین آویز و پلاک‌های طلایی و اشیای مفرغی نظیر آینه، سنجاق، طوق، انگشتر، مهرهای تزیینی از عقیق، درفش، سوزن و... در این منطقه کشف شده‌اند.

پس از بازدید از محوطه تاریخی شهر یئری می‌توانید برای اقامت به مشگین شهر بروید که در نزدیکی این محوطه باستانی قرار دارد. همچنین امکان اقامت در اقامتگاه‌ها و هتل‌های اردبیل و دیگر شهرهای اطراف برایتان مهیا است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: مهدی منزوی)

• امکاناتی در محوطه تاریخی شهر یئری وجود ندارد. بهتر است لوازم ضروری را همراه خود ببرید یا آن‌ها را از روستاها و شهرهای اطراف تهیه کنید.
• محوطه یری دیوار ندارد و در هر ساعت از روز بازدید از آن رایگان است.
• هیچ راهنمایی در این محل فعالیت نمی‌کند؛ پس قبل از مراجعه قدری اطلاعات راجع به این محوطه تاریخی به دست آورید.
• محوطه‌های شیخ مدی، قره قلعه گللر محمدحسن، روستای ملالو و روستای مشیران از دیگر محوطه‌های باستانی مشگین شهر هستند که بازدید از آن‌ها خالی از لطف نخواهد بود.

نویسندگان: زهرا صالح‌نژاد، پویا جوانمرد/ بازنویسی: صدیقه شجاعی