کاخ ساسانی سروستان

کاخ ساسانی سروستان یکی از معروف‌ترین جاهای دیدنی استان فارس است که در تاریخ ۲۴ شهریور ۱۳۱۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. ضمن اینکه این جاذبه تاریخی در تیرماه سال ۱۳۹۷ به‌عنوان بخشی از «منظر باستان‌شناسی ساسانیان فارس» در فهرست سازمان میراث جهانی یونسکو قرار گرفت. این کاخ سازه‌ای چهارتاقی است که با نام‌های «قصر ساسان» یا «چهارتاق» نیز شناخته می‌شود و پیونددهنده معماری ایران باستان به عصر اسلامی است.

بیشتر محققان و پژوهشگران خارجی و داخلی این مجموعه‌ تاریخی را متعلق به دوره پادشاهی ساسانیان و زمان حکومت بهرام پنجم (قرن پنجم میلادی)، می‌دانند؛ ضمن اینکه یافته‌های سن‌سنجی دقیق نشان می‌دهند که این بنا به دوره ساسانی تعلق دارد و در دوره اسلامی نیز مورد استفاده بوده است. درباره کاربرد بنا نظرهای مختلفی وجود دارد، عده‌ای آن‌ را آتشکده می‌دانند و در مقابل عده‌ای دیگر احتمال می‌دهند استراحتگاهی سلطنتی پس از شکار شاه بوده باشد.

• آدرس: استان فارس، شهرستان سروستان، ۱۴ کیلومتری جنوب شهر سروستان، جاده شیراز-فسا (نمایش روی نقشه)

کاخ ساسانی سروستان در مسیر شیراز به فسا، در جنوب شهر سروستان و در محور ساسانی قرار دارد. این مجموعه‌ در استان زیبای فارس واقع شده است و حدود دو ساعت رانندگی با شیراز فاصله دارد.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: Nahid.iran.sal)

برای دیدن این جاذبه عازم شیراز شوید و از آنجا به‌سمت شهر سروستان حرکت کنید. پنج کیلومتر بعد از جاده فسا، تابلوی بزرگی را خواهید دید که جاده منتهی به کاخ را مشخص می‌کند؛ از اینجا تا کاخ حدود پنج کیلومتر فاصله است.

همچنین می‌توانید به ‌جاده شیراز-بندرعباس بروید که به آزادراه شیراز-سروستان معروف است. در این مسیر به‌سمت بندرعباس حرکت کنید و در ادامه، مسیر خود را به‌سمت جاده خاوران-سروستان تغییر دهید. بعد از اردوگاه شهید بهشتی سروستان و قبل از اینکه به منطقه پوزه نظرآباد برسید، جاده‌ای خاکی وجود دارد که باید وارد آن شوید. این جاده به کاخ سروستان منتهی می‌شود.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Andereas Mauersberger)

کاخ ساسانی سروستان یکی از چندین بنای تاریخی ایران و از جاذبه های گردشگری سروستان است که در زمان حکومت ساسانیان در استان فارس ساخته شد. این عمارت تاریخی بسیار ارزشمند که قدمت آن بالای ۱۰۰۰ سال است، با شماره‌ ۲۳ در شهریورماه سال ۱۳۱۰ به ثبت ملی رسید.

کاخ سروستان با ۲۵ هکتار مساحت از آثار به‌جای‌مانده از پادشاهی بهرام گور، پادشاه ساسانی است که شباهت زیادی به کاخ اردشیر بابکان در فیروزآباد دارد و مردم محلی آن را با نام کاخ ساسان و چهارتاق نیز می‌شناسند. با وجود قدمت و شهرت کاخ سروستان، این سازه تاریخی در بدترین وضعیت خود به سر می‌برد؛ چراکه آب کل محوطه تقریبا قطع شده و وضعیت سرویس‌های بهداشتی بسیار اندوه‌بار است. در محوطه کاخ، لوله‌هایی که هنگام مرمت استفاده شده بودند، جمع‌آوری نشده و چهره زشت و ناخوشایندی را در این میراث جهانی ایجاد کرده‌اند. چنانچه زیرساخت‌های گردشگری برای این بنا مانند راه دسترسی خوب، حمل‌ونقل مناسب، پذیرایی و اقامت و… فراهم شود، می‌توان در حوزه جلب گردشگر برای این مجموعه موفق عمل کرد. همچنین از درآمدهای حاصل از آن می‌توان در جهت نگهداری، کارهای مطالعاتی و توسعه زیرساخت‌ها استفاده کرد.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: مهدی تابا)

با توجه به مستندات تاریخی و کاوش‌هایی که درباره کاخ سروستان فارس صورت گرفته، نظرات مختلفی در مورد قدمت احداث این بنای تاریخی ذکر شده است. ظاهرا سرگور اوزلی، زبان‌شناس، تاجر، دیپلمات و اولین سفیر بریتانیا در ایران، نخستین فردی بود که در مورد بنای تاریخی کاخ سروستان به مطالعه و پژوهش پرداخت. وی در سال ۱۸۱۰ میلادی پس از بازدید از این جاذبه، آن‌ را بنایی آجری با سبک معمول دوره‌ اسلامی معرفی کرد. در سال ۱۸۴۰ میلادی نیز اوژن فلاندن، نقاش، سیاستمدار و معمار فرانسوی پس از بازدید از مجموعه‌ کاخ سروستان، نظریات جالبی راجع به آن بیان کرد. ابتدا وی بر این عقیده بود که عمارت سروستان با کاربری کاخ احداث شده است و آن‌ را با چندین چارطاقی مقایسه کرد. سپس به این نتیجه رسید که بنای سروستان، آتشگاهی از دوره ساسانیان است. مادام ژان دیولافوا، مهندس راه و ساختمان و باستان‌شناس فرانسوی از دیگر پژوهشگرانی بود که پس از بررسی کاخ سروستان، آن‌ را متعلق به اواخر دوره امپراتوری هخامنشی معرفی کرد. سرانجام در سال ۱۹۱۰ میلادی امیل هرتسفلد، باستان‌شناس و ایران‌شناس آلمانی، قدمت کاخ سروستان را به دوره پادشاهی بهرام پنجم (ملقب به بهرام گور) نسبت داد که فرزند یزدگرد یکم، پادشاه ساسانی بود و از سال ۴۲۱ تا ۴۳۸ میلادی، سلطنت ساسانیان را برعهده داشت. به اعتقاد او، این عمارت به دستور بهرام پنجم و توسط مهرنرسه احداث شد که وزیر زیرک دوره ساسانی بود.

در سال ۱۹۸۰ میلادی دانشگاه نیویورک مطالعاتی پیرامون این کاخ انجام داد و کاخ سروستان فارس را از نظر فنون معماری با معماری کاخ‌های بنی‌امیه در اردن مقایسه کرد و نتیجه گرفت که این سازه در دوره آل بویه بنا شده است. این بحث درباره کاخ وجود داشت؛ تا اینکه در دهه ۱۳۸۰ کاوش باستا‌ن‌شناسی پیرامون آن انجام شد که نشان می‌داد این بنا در پایان دوره ساسانی و آغاز عصر اسلامی ساخته شده و در عصر اسلامی نیز مورد استفاده، تعمیر و بازسازی قرار گرفته است.

در سال ۱۳۹۷ که موضوع ثبت جهانی آثار ساسانی مطرح شد، کارشناسان یونسکو پرونده سروستان را مورد نقد قرار دادند و اعلام کردند که این بنا مربوط به عصر اسلامی است و در زمره پرونده فیروزآباد و بیشاپور قرار نمی‌گیرد. در آن زمان بلافاصله پروژه تاریخ‌گذاری با کربن ۱۴ آغاز شد. با این آزمایش‌ها و با رادیو کربن تعداد زیادی چوب به‌کاررفته در دیوارها و نیز ریز زغال‌های موجود در ملاط گچی دیوارها و گنبدها مشخص شد که این بنا به دوره ساسانی تعلق دارد و در دوره اسلامی نیز مورد استفاده بوده است.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: Ebrahim Rahiminezhad)

کاخ سروستان با استفاده از مصالحی نظیر سنگ، آجر و گچ احداث شده است. نمای اصلی بنا در ضلع جنوبی قرار دارد که شامل یک ایوان مرکزی و دو ایوان در اطراف می‌شود. ایوانی مربعی‌شکل به طول و عرض ۱۳ و ارتفاع ۱۸ متر در بخش مرکزی کاخ تعبیه شده است که به تالار اصلی و حیاط راه دارد. بخش شمالی بنا با چند پله به محوطه بیرون کاخ و بخش جنوبی به ایوان جانبی دیگری راه می‌یابد. ایوان بزرگ شرقی به تالار مرکزی و بخش‌های دیگر بنا ارتباط دارد. همچنین در دو طرف این بنا دو اتاق باریک با طاق گهواره‌ای قرار دارند که به‌صورت قرینه و روبه‌روی هم نیستند. برای قرارگیری و تقویت گنبدها، به‌ترتیب از فیل‌گوش و گوشواره استفاده شده است؛ ضمن اینکه ستون‌ها وظیفه محافظت و مهار سقف را بر عهده دارند. تپه‌ها و ناهمواری‌هایی در زمین‌های مجاور کاخ مشاهده می‌شود و به نظر می‌رسد که بناهایی در اطراف آن قرار داشته است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: رویا مهشید)

آندره گدار کاخ سروستان را مشابه کاخ اردشیر بابکان می‌دانست و معتقد بود که کاخ سروستان بهتر حفظ شده و در ساختمان طاق‌ها و گنبدها مهارت زیادتری به کار رفته است. پشت تالار گنبددار اصلی، حیاطی وجود دارد که مانند کاخ اردشیر بابکان در اطراف آن ساختمان‌های محل سکونت واقع شده‌اند؛ اما فاقد قرینه‌سازی است و اتاق‌ها به ابعاد مختلف هستند؛ بنابراین ترکیب کاخ سروستان اساسا نظیر اردشیر بابکان است؛ اما جزییات آزادتر و متنوع‌تری دارد.

وسعت این کاخ یک‌چهارم کاخ اردشیر بابکان است و ظاهرا تنها برای پذیرایی استفاده می‌شد؛ هرچند طبق نظر گدار برای این کار بسیار کوچک بوده است. سایر تالارها، مجلل و وسیع‌ هستند؛ اما تعدادشان کمتر است و در آن‌ها به خارج باز می‌شود و بعید به نظر می‌رسد که محل سکونت باشند. ایوان و تالار مربع نیز با درهای کوچکی به‌ هم راه دارند. جالب اینکه کاخ سروستان مانند کاخ اردشیر بابکان، طاق‌های گنبدی از جنس آجر دارد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Sayeh Co)

اختلافاتی درباره نوع کاربری کاخ سروستان وجود دارد. برخی از باستان‌شناسان این بنا را به‌دلیل فضای کوچک، محیط مناسبی برای کاخ پادشاهی ندانسته‌ و آن‌ را آتشکده‌ای معرفی کرده‌اند که به‌عنوان مرکزی برای برگزاری آداب و مناسک دینی ساسانیان استفاده می‌شد. در حالی که به نظر تعداد دیگری از کارشناسان، کاخ سروستان فارس وسیع‌تر از یک آتشکده است و استراحتگاه یا شکارگاه پادشاهی قلمداد می‌شود.

در برخی از منابع تاریخی-جغرافیایی اطلاعاتی در مورد کاخ سروستان وجود دارد. ابن خردادبه در کتاب المسالک و الممالک پس از توضیحات فراوان در مورد شهر استخر، آن‌ را یکی از قدیمی‌ترین شهرهای پارس معرفی کرده و سروستان را یکی از قصبه‌های آن در نظر گرفته است. وی از بنایی بسیار وسیع از سنگ و گچ یاد می‌کند؛ عمارتی که مشتمل بر گنبدها، تالار ستون‌دار، چندین ایوان، اتاق‌ها و راهروهای متعددی بود. در نهایت نیز بنای این کاخ را به بهرام پنجم ساسانی نسبت می‌دهد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Arz Mohammadi)

• به‌دلیل هوای مطبوع، بهترین زمان بازدید از کاخ سروستان فصل بهار و اوایل پاییز است.
• بازدید از کاخ سروستان رایگان است.
• هیچ‌گونه امکانات رفاهی اعم از رستوران و بوفه در اطراف این مجموعه وجود ندارد؛ بنابراین حتما آب آشامیدنی و خوراکی همراهتان باشد. سرویس بهداشتی نیز وضعیت بسیار بدی دارد.
• برای کسب اطلاعات از تاریخ و وضعیت کاخ هیچ‌ تابلویی در محل وجود ندارد.
• اگر بازدیدتان از کاخ هم‌زمان با تاریکی هوا باشد، می‌توانید از آسمان زیبا و پرستاره‌ شب نیز لذت ببرید.
• کاخ سروستان به‌علت دوربودن از مناطق مسکونی و نورپردازی مناسب، محلی عالی برای عکاسی در شب است.

نویسندگان: محبوبه حسنی، زهرا آذرنیوش/ بازنویسی: صدیقه شجاعی