آرامگاه پیر احمد زهرنوش

ابهر یکی از شهرهای استان زنجان و مرکز شهرستانی به‌همین نام است. این شهر با حدود ۱۵۰,۰۰۰ نفر جمعیت، دومین شهر پرجمعیت استان زنجان محسوب می‌شود. ابهر را دروازه آذربایجان نیز نامیده‌اند. آرامگاه معروف به پیراحمد زهرنوش که محل دفن سه تن از عرفای بزرگ تاریخ است، یکی از مهم‌ترین جاهای دیدنی ابهر به شمار می‌رود.

• آدرس:استان زنجان، حاشیه جنوبی شهر ابهر (مشاهده در نقشه)

عکس‌ از گوگل‌مپ| عکاس: M.A.M

آرامگاه پیراحمد زهرنوش در حاشیه جنوبی شهر ابهر واقع شده و قدیمی‌ترین بنا در شهر ابهر است. بقعه پیراحمد زهرنوش پس از توسعه شهر در وسط میدان کوچکی به اسم میدان پیر قرار گرفت. این بنای تاریخی دارای دو بخش جداگانه، ولی مرتبط با هم است. بخش نخست این مجموعه کاربری آرامگاهی دارد و محل دفن سه تن از بزرگان ابهر بوده است. بخش دیگر این بنا، خانقاهی قدیمی بوده که امروزه تبدیل به موزه مردم‌شناسی ابهر شده است و تنها موزه این شهر هم محسوب می‌شود. این اثر در تاریخ یکم مهر ۱۳۵۳ با شماره‌ ثبت ۹۸۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

عکس‌ از گوگل‌مپ| عکاس: M.A.M

لقب «مولانا قطب‌الدین احمد ابهری» که نام کامل او «ابوبکر احمد بن حسن ابهری» محسوب می‌شود، «پیراحمد زهرنوش» است. دلیل شهرت او به پیر زهرنوش، بنا به روایتی این است که زهر را مثل شربت می‌نوشید. وی پیش از نوشیدن زهر، سماع مردانه به راه می‌انداخت و وقتی شور بالا می‌گرفت، زهر اثری در او نمی‌کرد. پیراحمد یکی از قطب‌های سلسله تصوف به شمار می‌رود که عالم فقیه و کاملی به حساب می‌آمد. او در یکم شوال سال ۵۰۰ هجری قمری مصادف با یازده فروردين ۴۸۹ هجری شمسی به دنیا آمد و در سال ۵۷۷ هجری قمری درگذشت. به پیراحمد لقب «صوفی خرقه‌پوش» را نیز داده بودند.

از مولانا قطب‌الدین احمد ابهری کتاب‌های شعر و عرفان زیادی به‌جای مانده است. از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به «مقام العارفین»، «داستان سلامان و ابسال»، «گزارش از قطب‌ المه و الدین مبین الاسلام الابهری» و دیوان اشعار اشاره کرد. در کتاب «مناقب»، گفته می‌شود که ابهر در قرن ششم هجری قمری نزدیک به چهارصد صوفی، زاهد، عابد، خرقه‌پوش و خرقه‌بخش داشته است. یکی از مشهورترین این عرفا، پیراحمد زهرنوش محسوب می‌شد که علاوه بر آگاهی کامل از معارف صوفیان، نقل‌کننده حدیث نیز بود. او از قاضی «ابوالفتح عبدالله بن محمد بن محمد» معروف به «ابن بیضاوی» و‌ «ابوالقاسم طاهر بن طاهر شجامی نیشابوری» علم حدیث را آموخته بود. همچنین پیراحمد زهرنوش از یاران و مریدان عارف معروف، «ابوالنجیب عبدالقاهر بن عبدالرحمن عمویه سهروردی» بوده است. پیراحمد زهرنوش پس از فوتِ بزرگ‌ترین عارف شهر یعنی «ابوالنجیب»، به جایگزینی او انتخاب شد و به‌عنوان راشد در ابهر، مسئولیت آموزش مریدان را به عهده گرفت.

عکس‌ از گوگل‌مپ| عکاس: M.A.M

بقعه پیراحمد زهرنوش مربوط به قرون ۶ و هفت هجری قمری است. این خانقاه متعلق به ابوبکر محمد بن عبدالله بن محمد بن صالح ابهری، یکی از سه عارف دفن شده در این بنا بود. بعد از آن، مولانا شیخ شهاب‌الدین ابهری و سپس مولانا قطب‌الدین احمد ابهری، دو فرد دیگری بودند که به‌ترتیب در این آرامگاه دفن شدند. تدفین مولانا قطب‌الدین احمد ابهری در این مکان که با لقب پیراحمد زهرنوش شناخته می‌شد، وجه تسمیه این بنا است. این اثر که در سال‌های گذشته تقریبا ویران شده بود، در دهه‌ ۱۳۶۰ شمسی به تلاش اداره‌ فرهنگ و ارشاد ابهر و با همکاری گروه باستان‌شناسی سلطانیه مرمت شد.

مطابق آثار به‌دست‌آمده و مطالعه متون تاریخی، به‌ویژه جلد دوم کتاب «ابهر جلوه‌گاه تمدن باستان» نوشته «ابولمعالم فخیم ابهری»، در این مکان آرامگاه برخی مشاهیر قرون اولیه و میانی شهر ابهر از جمله آرامگاه ابوبکر عبدالله بن‌طاهر ابهری بوده است.

به‌دلیل حفاری‌های غیرمجاز، امروزه اثری از قبر یا قبرهای احتمالی باقی نمانده است. هرچند در حال حاضر، روی چند مورد سنگ قبری باقی‌مانده که توسط پژوهشگران بررسی شده است، نام‌های ابوبکر عبدالله بن‌طاهر ابهری، ابوبکر محمدبن عبدالله بن‌طاهر طیان ابهری، ابوبکر احمد بن‌حسن ابهری معروف به پیر احمد زهرنوش و شیخ شهاب‌الدین ابهری دیده می‌شود. بسیاری از پژوهشگران معتقد هستند که بنای الحاقی به گنبدخانه از مراکز عبادتی محسوب می‌شد و به‌عنوان خانقاه صوفیان کاربرد داشت.

مردم ابهر در دوران‌ مختلف از این بقعه برای تدفین، به‌ویژه تدفین افراد مشهور استفاده کرده‌اند. از آنجایی که اهالی ابهر معتقد هستند پیراحمد زهرنوش نیز در گذشته‌ شخصیتی معروف و محترم بوده است، سایر افراد مشهور شهر را در کنار وی دفن می‌کردند؛ هرچند اطلاعات زیادی از تعداد و اسامی افراد مدفون در این بنا وجود ندارد.

عکس‌ از گوگل‌مپ| عکاس: M.A.M

بنای تاریخی پیراحمد زهرنوش در وسط فضای سبز میدانی نسبتا جدید قرار گرفته است. بخش آرامگاهی بنا گنبدخانه‌ای مرتفع است که به‌دلیل وجود سردابه‌ای در زیر آن، محل دفن یک یا چند شخصیت محسوب می‌شود. جنس بنای بقعه آجر است. با توجه به بی‌پیرایه بودن بناهای اطراف، احتمال می‌رود کاربری اولیه‌ آن خانقاه باشد. معماری مقبره یک بنای چهارطاقی است. این بنا با شکست‌ها و جرزهای ایجاد شده، از داخل به بیست وجهی تبدیل شده است. بر فراز چهار طاقی مقبره گنبد زیبایی به سبک پنج و هفت از گونه‌ گنبدهای سلجوقی ساخته شده است.

عکس‌ از گوگل‌مپ| سارا سپهرآرا

علاوه بر ورودی مقبره از ساختمان غربی، ورودی اصلی مقبره از معبری در ضلع شمالی بنا دیده می‌شود. کف مقبره یک پله بالاتر از ورودی در اصلی است و محل گورها در سرداب قرار دارد. سرداب با پلان چلیپا (صلیبی شکل) ساخته شده که پنج پله پایین‌تر از کف مقبره است. سقف سرداب، طاقی از جنس آجر دارد. دیوار خارجی بنا از آجر و با نقش ساده ساخته شده، دارای پیش و پس سازی‌هایی است که جلوه خاصی به مجموعه می‌بخشد. پلان این اثر تاریخی به‌صورت هشت‌ضلعی است و گنبد تک‌پوش آن را با دقت زیادی ساخته‌اند. دلیل زیبایی این گنبد، تبدیل فضای هشت‌ضلعی به سطح و محیط دایره‌وار است. این کار با کمک فیل‌پوش‌های متقارنی صورت می‌گیرد که دارای قاب‌بندی‌های تزیینی زیبا و گچ‌بری شده‌ است.

برای تعدیل دما و رطوبت و تامین روشنایی، در بخش‌هایی از بدنه این فیل‌پوش‌ها روزنه‌هایی را طراحی کرده‌اند. در داخل بقعه و زیر گنبد، در چهار گوشه، چهار ترنبه (مخروطی) زده شده است که طرح چهار ضلعی را به هشت ضلعی تبدیل می‌کند. در طاق‌نماهای میان هر دو ترنبه (مخروطی) هم نورگیرهای جاسازی شده است. در ورودی با یک پله از کف محوطه از سمت شمالی قرار دارد و قبر پیر در وسط این بقعه ساخته شده است. هیچ نوع کتیبه و سنگ قبری که حاوی اطلاعاتی درباره تاریخ احداث بنا باشد، ‌در این مجموعه پیدا نشده است.

در بخش دوم مقبره پیراحمد زهرنوش و در فضاهای غرب و شمال‌غرب گنبد، خانقاه و عبادتگاه در قدیم قرار داشته است. تصاویر باقی‌مانده از این بنا پیش از مرمت، نشان می‌دهد ساختمان گنبدخانه با وجود آسیب‌های زیاد وارده شده هنور پا برجا بوده است؛ ولی بخش خانقاه این بنا تا حدود زیادی تخریب شده بود و به‌صورت تلی از خاک در پیرامون بنا دیده می‌شد. نقشه این بخش از بنا بعد از کاوش‌های باستان‌شناسی اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان زنجان مشخص شده است. با بازسازی و بهینه‌سازی این بنا از سال ۱۳۹۰، موزه باستان‌شناسی در محل بقعه پیراحمد زهرنوش ساخته شده است. اشیای موزه در سه بخش تاریخی، اسلامی و سنگ و کاغذ نوشته برای بازدید عموم مردم دسته‌بندی شده‌اند.

عکس‌ها از گوگل‌مپ| عکاس: M.A.M

در بخش تاریخی موزه، اشیای کشف‌شده از شهر «هیدج» در نزدیکی ابهر، مثل ظروف سفالی ساده، آبریز سفالی، كوزه سفالی، خنجر مفرغی مربوط به عصر آهن و هزاره اول قبل از میلاد دیده می‌شود. همچنین انواع بازوبند مفرغی، حلقه مفرغی و ظروف سفالی دوره اشكانی نیز در این بخش قرار دارند.

در بخش دوره اسلامی این موزه، انواع ظروف سفالی از قرن چهارم هجری قمری تا دوره قاجار قرار داده شده‌اند. همچنین اشیای پیدا شده در سلطانیه مثل پیه‌سوز ساده، بشقابی و ظروف لعابدار در بخش اسلامی موزه قرار گرفته‌اند. دراین بخش تعدادی از ظروف مسی قلم‌زنی دوره قاجار که در زنجان ساخته شده‌اند، قابل بازدید هستند.

عکس‌‌ها از گوگل‌مپ| عکاس: M.A.M

در بخش سنگ و کاغذنوشته این موزه انواع كتب خطی از دوره تیموری تا قاجار با موضوع مذهبی و نجوم، انواع تفنگ‌های دوره قاجار، انواع سكه‌های دوره سلجوقی، ایلخانی، صفوی و قاجار به نمایش درآمده است. همچنین در این بخش تعدادی از سنگ مزارهای کشف‌شده از روستای دره سجین و روستای فلج شهرستان خرم‌دره مربوط به دوره قاجار و نمونه‌ای از سنگ مزار دوره تیموری کشف‌شده از صایین قلعه، قرار گرفته است. همچنین اشیای اهدایی از سوی اهالی ابهر در طول تاریخ در این بخش قابل بازدید هستند.

عکس‌ از گوگل‌مپ| عکاس: علی رضایی

• ساعت بازدید از آرامگاه و موزه پیراحمد زهرنوش در شش‌ماهه اول سال: ۹:۰۰ تا ۲۰:۰۰
• ساعت بازدید از آرامگاه و موزه پیراحمد زهرنوش در شش‌ماهه دوم سال: ۹:۰۰ تا ۱۸:۰۰
• هزینه بازدید از آرامگاه و موزه پیراحمد زهرنوش برای گردشگران داخلی در سال ۱۴۰۱: ۴,۰۰۰ تومان
• هزینه بازدید از آرامگاه و موزه پیراحمد زهرنوش برای گردشگران خارجی در سال ۱۴۰۱: ۵۰,۰۰۰ تومان

عکس‌ از گوگل‌مپ| عکاس: میثم نظری

• آدرس:‌ استان زنجان، شهر ابهر، خیابان آیت‌الله طالقانی (مشاهده در نقشه)

از مهم‌ترین جاذبه‌های داخل شهر ابهر می‌توان به مسجد جامع این شهر اشاره کرد. این مسجد قدمت زیادی دارد و طبق متون تاریخی، تاریخ ساخت آن به قرن اول هجری قمری بر‌می‌گردد. مسلمانان به دستور «محمد بن ابوبکر» بعد از فتح ابهر در سال ۹۰ هجری قمری این مسجد را روی آتشکده ساسانی بنا کردند. با توجه به سنگ‌نبشته‌ای روی یکی از دیوارهای مسجد در سال ۸۸۸ هجری قمری به دستور «جهانگیر بن علی بن عثمان»، مسجد جامع ابهر بازسازی شده است.

اين مسجد در قسمت‌های غربى و شرقى خود، دو در ورودی بزرگ دارد. آب این مسجد از خارج از شهر با کمک يک کانال زيرزمينى به حوض وسط مسجد آورده می‌شد که سه متر پايين‌تر از سطح زمین است. با گسترش شهر و تخريب آبراه، آب مسجد قطع شد و در حال حاضر، در اين مسجد از آب لوله‌کشى استفاده مى‌شود.

مسجد جامع قروه که از آثار دوران سلجوقی محسوب می‌شود، یکی از مهم‌ترین مساجد ایران از لحاظ تزیینات خطی و کتیبه‌ای است؛ البته بسیاری از باستان‌شناسان قدمت این بنا را به دوره آل‌بویه نسبت می‌دهند. مسجد جامع قروه، قدیمی‌ترین مسجد در استان زنجان به حساب می‌آید و متاسفانه بسیاری از بخش‌های آن تخریب شده است یا نیاز جدی به مرمت دارد.

نویسنده: سعید صالحی/ پوریا محمدی پیوند