کاروانسرای ینگی امام هشتگرد

کاروانسرای ینگی‌ امام به‌عنوان یکی از جاهای دیدنی کرج شناخته می‌شود و ترکیبی از باغ و کاروان‌سرا است. طبق منابع تاریخی، کاروان‌سرا به دوره شاه عباس صفوی تعلق داشت و در دوره قاجار دستخوش تغییروتحولاتی شد. این سازه تاریخی تا سال ۱۳۱۶ هجری قمری پابرجا بود و امروزه در دست مرمت است. کاروانسرای ینگی امام که در روستایی به همین نام در نزدیکی هشتگرد قرار دارد، در سال ۱۳۷۷ با شماره ۲۱۷۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. در حال حاضر (سال ۱۴۰۱) گردشگران اجازه بازدید از کاروانسرای ینگی امام را ندارند؛ زیرا به‌دلیل ساخت و تعمیرات حضور افراد در مکان کاروان‌سرا خطرساز است.

• آدرس: استان البرز، شهرستان ساوجبلاغ، شهر هشتگرد، روستای ینگی امام (نمایش روی نقشه)

کاروانسرای ینگی امام در حاشیه جاده قدیم کرج-قزوین در روستای ینگی امام قرار دارد. این روستا از توابع شهرستان ساوجبلاغ به حساب می‌آید که در سه کیلومتری شرق هشتگرد واقع شده است. روستای ینگی امام حدود ۶۵ کیلومتر تا شمال غرب تهران فاصله دارد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: امید سهرابی)

طبق منابع تاریخی کاروانسرای ینگی امام از آثار دوره صفویه است که در دوره‌های بعد، تغییراتی در آن ایجاد شد و آن را به ترکیبی بدیع از مهمان‌خانه و باغ بدل کرد. این کاروان‌سرا در دوره قاجار تعمیر و تجهیز شد و در سال ۱۳۷۷ با شماره ۲۱۷۵ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.

این طور به نظر می‌رسد که ینگی‌ امام جزو املاک علی اصغر خان اتابک محسوب می‌شد؛ اما مشخص نیست که ملک موروثی بود یا او آن را تصرف کرده بود. اسناد موجود در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران نشان می‌دهند که در سال ۱۳۲۸ شمسی، سه دانگ کاروان‌سرا متعلق به امین‌السلطان و سه دانگ دیگر در تصرف اعتصام‌السلطنه و همسر امیرنظام بوده است.

در سندی دیگر روستای ینگی‌ امام از اموال امین‌الدوله و امین‌السلطان بود که در دوران هرج و مرج به تصاحب روس‌ها درآمد. در زمان ناصرالدین شاه، وی دستور تعمیر کاروان‌سرا را داد و باغ مهمان‌خانه امین‌آباد در این زمان به بنا افزوده شد. گفته می‌شود که امین‌الدوله نصف ینگی‌ امام را در سال ۱۲۹۹ به امین‌السلطان فروخت.

منبع عکس گالری: گوگل مپ (عکاس: فرزان احمدنژاد، محسن کاشان، Hossein Vz ،Saleh Amz)

کاروان‌سرا در سال ۱۳۲۸ هجری قمری متروکه شد و روبه‌ویرانی رفت. بعدها این بنا در اختیار نیروهای نظامی قرار گرفت و تا چند سال پیش پاسگاه انتظامی بود. محوطه بیرونی این کاروان‌سرا نیز حداقل برای یک دهه به قبرستان خودروهای فرسوده و اسقاطی تبدیل شده بود. در نهایت شهرداری هشتگرد برای محافظت از این اثر تاریخی، اقدام به دیوارکشی دور آن کرد.

کاروانسرای تاریخی ینگی امام از سال ۱۳۹۹ تا پایان ۱۴۰۰ با همکاری سازمان جهانی یونسکو و کمک هزینه اتحادیه اروپا در حال مرمت بود و دیوارها، گنبدها، هشتی و حجره‌های بخش شمالی مورد مرمت قرار گرفتند. از آنجا که این بنا سال‌ها پیش در دست ژاندارمری و نیروی انتظامی بود، آسیب دیده است و بخش‌های زیادی از آن به مرمت نیاز دارد. درهای کاروان‌سرا در نوروز ۱۴۰۱ برای بازدید عموم باز بود و بعد از تعطیلات نوروز به‌منظور ادامه مرمت مجددا تعطیل شد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: کسرا امامی)

اهمیت و زیبایی کاروانسرای ینگی امام به حدی است که وصف آن علاوه بر سفرنامه‌های ایرانی، در سفرنامه‌های خارجی نیز دیده می‌شود. به‌عنوان مثال، لرد کرزن، نایب‌السلطنه هندوستان، در سفر خود در سال‌های ۱۸۸۵ و ۱۸۹۵ میلادی و «یوشیدا ماساهارو» نخستین فرستاده دولت ژاپن به ایران در عصر قاجار از تناسب و زیبایی تحسین‌برانگیز این کاروان‌سرا سخن به میان آورده‌اند.

میرزا حسین فراهانی در سفرنامه خود ضمن شرح مسیر راه تهران تا قزوین می‌نویسد:

کاروانسرای ینگی امام ۶ اتاق بزرگ و کوچک پاکیزه سفیدکاری‌شده دارد که همه را فرش کرده‌اند و مبل گذاشته‌اند و منزلگاه مسافران محترم است. جلوی این کاروان‌سرا باغ بزرگی ساخته شده که قریب به ۱۲ جریب است و صحن کاروان‌سرا مشتمل بر سه ایوان و ۲۴ حجره‌ است که همه حجره‌ها اتاق شده و بعضی اتاق‌ها حصیر فرش و مبل مختصری دارند که منزلگاه مسافران است.

همچنین ناصر خسرو قبادیانی در سفرنامه خود آورده است:

... چنانچه به روستایی در میان جاده قزوین وارد شدیم که به‌خاطر مراتع سرسبز و دشت‌های بزرگ، محل خوبی برای استراحت دام‌ها در مسیر کوه بود. مردمی دامدار و گوسپندچران از اهالی روستا در کاروانسرای بزرگ روستا از ما پذیرایی کردند. شب در بقعه دو امامزاده آن استراحت کردیم.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: محسن کاشان)

کاروانسرای ینگی امام که از جاهای دیدنی استان البرز به شمار می‌رود، به شیوه کاروانسراهای ایرانی صفوی با طرح‌ چهارایوانی بر پا شد. مساحت این بنای تاریخی بالغ بر ۴,۷۰۰ متر مربع و مساحت صحن مرکزی آن حدود ۳۸۷ متر مربع است. اضلاع شمالی و جنوبی صحن ۵٫۳۷ متر و اضلاع شرقی و غربی آن ۳۷ متر هستند.

بنای کاروان‌سرا آجری است و اجزایی چون ورودی، صحن، ایوان، حجره، اصطبل (شترخانه) و غیره دارد. ورودی فعلی همان ورودی زمان صفویه است که در دوره قاجار مسدود شده بود. پیرامون صحن، حجره‌های متعدد و در میانه هر ضلع، ایوانی قرار دارد. در پشت حجره‌ها، دالان‌هایی برای چهارپایان و اقامت مهتران در نظر گرفته بودند. محل تقاطع دالان‌ها در چهار گوشه بنا، سقف گنبدی دارد که به گوشه‌های حیاط مربوط می‌شود. در مرکز حیاط، حوضی مربع‌شکل و پاشویه‌دار به ضلع ۷٫۹ متر به چشم می‌خورد. مجرای آبی که از بیرون کاروان‌سرا می‌آید و از گنبدخانه شمال شرقی می‌گذرد، به این حوض می‌رسد.

به نظر می‌رسد که معماری کاروان‌سرا در دوره قاجار مطابق با الگوی مهمان‌خانه‌های فرنگی تعمیر و تجهیز شده است. در این دوره، در سمت جنوبی کاروان‌سرا باغی بزرگ ساخته شد. ممتحن‌الدوله در خاطرات خود در مورد بازگشت از فرنگ و اتراق در کاروانسرای ینگی امام گفته بود:

دو سه شب در راه خوابیدیم؛ در همان منازل بی‌پیر کثیف. فقط در ینگی امام قبل از غروب آفتاب که وارد شدیم، کاروانسرایی عالی، قدیمی و آجری بود. خواستیم در بالاخانه سردر آنجا منزل کنیم. دو سه نفر دهقان به ما گفتند در این کاروان‌سرا چند نفر اجنه منزل دارند. اگر شب را در آنجا بمانید، دور نیست که از آن‌ها به شما صدمه‌ای وارد آید. بهتر اینکه در امامزاده‌ای که نزدیک اینجا است منزل کنید و در شب درب‌ها را ببندید که محفوظ بمانید.

این گفته ممتحن‌الدوله نشان می‌دهد که در آن زمان، کاروان‌سرا هنوز به مهمان‌خانه تبدیل نشده نبود و اشرار از آن استفاده می‌کردند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: امید سهرابی)

بر اساس توضیحات ذکرشده، اصل بنا با معماری چهارایوانی به دوره صفویه تعلق داشت که به‌عنوان کاروان‌سرا به کار می‌رفت و در دوره قاجاریه در فاصله سال‌های ۱۳۰۰-۱۲۹۶ هجری قمری به‌صورت مهمان‌خانه درآمد و بر فراز ایوان ضلع جنوبی‌، بالاخانه‌ای با ۶ اتاق کوچک و بزرگ ساخته شد. این بالاخانه در حدود سال ۱۳۱۶ قمری آتش گرفت.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: محسن کاشان)

در مورد وجه تسمیه نام ینگی‌ امام در خاطرات حاج سیاح و میرزا حسین فراهانی مطالبی آمده و میرزا حسین فراهانی آن را ینگه‌ امام و حاج سیاح ینگی‌ امام نامیده بود؛ اما گویا تفاوت خاصی ندارند. طبق خاطرات حاج سیاح:

ینگی امام گویند، چون در این نزدیکی‌ها یک نفر مدعی شده که در خواب دیده در آنجا امامزاده‌ای مدفون است. پس گنبد و دستگاهی ساخته‌اند و دورش آبادی شده است.

میرزا حسین فراهانی نوشته بود:

نزدیک مهمان‌خانه، بقعه‌ای است که از قدیم گنبد ساخته بودند و می‌گویند دو نفر از اولاد حضرت موسی بن جعفر (ع) در آنجا مدفون شده‌اند. در آن زمان این امامزاده‌ها در اینجا ظاهر شدند و چون تازگی داشتند، ینگه‌ امام گفتند و این مکان به همین نام شهرت یافت.(ینگی در ترکی به معنی تازه است).

تپه تاریخی ینگی امام یکی از مظلوم‌ترین بناهای تاریخی استان البرز است که با وجود کشف سفالینه‌های تاریخی به‌صورت تصادفی هنگام تعریض جاده، تاکنون کاوش‌های باستان‌شناسی مهمی در این تپه انجام نشده است. این تپه در سمت چپ ورودی شهرک ینگی امام قرار دارد و بیشتر سفالینه‌های مکشوفه در آن مربوط به اوایل دوران اسلامی و مقداری نیز سفال‌های قرمز خشن متعلق به سایر دوره‌های تاریخی هستند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Mr Lucky)

بنای امامزاده ینگی امام مربوط به دوره صفویه تا قاجار است که در خرداد ۱۳۸۱ از سوی سازمان میراث فرهنگی در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت. ورودی امامزاده در جهت شمال و مقابل روستا است و از جاده کرج-هشتگرد تنها نمای پشت یا جنوبی آن مشاهده می‌شود. روی یکی از کاشی‌های داخل محراب نوشته شده است: «یادگاری استاد مرتضی ولد استاد محمدباقر امین ۱۳۱۱».

در اين مكان دو امامزاده به نام‌های علی‌نقی و هادی از نوادگان امام موسی بن جعفر (ع) آرميده‌اند. مرقد امامزاده به‌صورت سکوی بلندی با کاشی‌کاری فیروزه‌ای است و در بدنه شمالی آن چهار کاشی برجسته ستاره‌ای‌شکل و آبی‌رنگ از دوره قاجاریه قرار دارد. ضریح چوبی روی مرقد بسیار ساده به نظر می‌رسد و تاریخ ساخت آن به سال ۱۳۵۴ هجری قمری برمی‌گردد. در پاشنه ورودی بنا، سنگ قبری قدیمی با تاریخ ۱۰۷۲ دیده می‌شود.

گنبد بنا به‌شکل هرم ۱۲ ترکی است و در راس آن تزییناتی به‌صورت زیگزاگ‌های سیاه‌رنگ و در قسمت‌های دیگر قاب‌سازی با طرح هندسی وجود دارد. درمجموع، امامزاده از بنایی آجری و چهار گوش تشکیل شده است که شامل ایوان شمالی در جلو و حرم اصلی در پشت می‌شود. مدخل شمالی ورودی اصلی به امامزاده نیز آجری و در هر دو طرف دو طاق‌نمای جانبی دارد.

نویسنده: زهرا آذرنیوش /بازنویسی: صدیقه شجاعی