مسجد سپهسالار

مسجد سپهسالار که پس از انقلاب جمهوری اسلامی با نام مسجد آیت‌الله مطهری نیز شناخته می‌شود، به‌همراه مدرسه‌ای با همین نام در کنار ساختمان قدیمی مجلس شورای ملی در خیابان بهارستان فعلی ( خیابان مصطفی خمینی یا سیروس قدیم) واقع شده است. با توجه به مکان کاخ گلستان، باغ و عمارت فخرالدوله، خیابان عین الدوله، سه راه امین حضور، بازار دروازه شمیران، کوچه میرزا محمود وزیر و کوچه نظامیه، این مسجد در گذشته موقعیت مناسبی جهت دسترسی مردم داشته است. مسجد سپهسالار تهران در سال ۱۳۱۵ با شمار ۲۶۰ به ثبت آثار ملی رسید.

عکس از تسنیم (عکاس: نامشخص)

مسجد سپهسالار مجاور ساختمان قدیمی مجلس شورای ملی، در خیابان بهارستان قرار دارد. برای دسترسی به این مکان می‌توانید با استفاده از خط شماره دو مترو (فرهنگسرا-صادقیه) به ایستگاه بهارستان بروید و مسافت باقی‌مانده را پیاده طی کنید. (مشاهده روی نقشه)

موسس مسجد مدرسه سپهسالار، میرزا حسین خان سپهسالار قزوینی، صدراعظم ناصرالدین شاه قاجار بوده است که دستور ساخت آن را در سال ۱۲۵۸ صادر کرد؛ اما از آنجا که سپهسالار دو سال بعد یعنی در سال ۱۲۶۰ در مشهد در‌گذشت، برادرش یحیی خان مشیرالدوله این بنا را ظرف پنج سال (از تاریخ شروع کار) تکمیل کرد. میرزا مهدی خان شقاقی ملقب به ممتحن الدوله، طراح این بنا و استاد حسن معمار قمی، معمار آن بوده است. ممتحن الدوله، اولین مهندس و معمار ایرانی است که پس از تحصیل در فرانسه به ایران بازگشت.

عکس از ویکی‌پدیا (عکاس: نامشخص)

عکس از ویکی‌پدیا (عکاس: نامشخص)

معماری مسجد و مدرسه سپهسالار که در واقع اولین و بزرگ‌ترین مسجد و مدرسه تهران به شمار می‌رود، بر اساس طرح و نقشه‌ بناهای شرقی اسلامی طراحی شده و ترکیبی از معماری ایرانی و معماری مسجدهای استانبول است؛ با این حال، از هر نظر تابع الگوهای معماری سنتی ایران است. طرح این بنا به‌طور مشخص از مسجد جامع اصفهان، مدرسه چهارباغ اصفهان و مسجد ایاصوفیه استانبول گرفته شده است. هشت گلدسته این بنا تعدادی غیر معمول و بیش از حد رایج در مساجد ایران است و دو گوش خوابیده گنبد، معماری مساجد ترکیه را در ذهن تداعی می‌کند.

آجر از مصالح اصلی در ساخت این بناست که کمتر برای تزیین از آن استفاده شده است. یزدی‌بندی، مقرنس، کاسه‌بندی و کاشی‌کاری از تزیینات اصلی این مجموعه به شمار می‌آیند. کاشی‌کاری‌ها شامل کاشی هفت رنگ معفلی، آجر لعابدار و کاشی معرق ـبه صورت اسلیمی، گره و برجسته ـ می‌شود.

از آنجا که سنگ و تزیینات سنگی کمتر و به‌طور پراکنده در این مجموعه به‌کار رفته است، این بنا با بناهای دوره زندیه بیشتر هم‌خوانی دارد تا با بناهایی که در دوره قاجار ساخته ‌شده‌اند. با ورود تزیینات وارداتی غرب، اصطلاح فرنگی کاری (نقش گل‌های زنبق کنده شده در آزاره‌های سنگی) در کنار نقوش سنتی مانند اسلیمی، وارد تزیینات بنا شده است. متاسفانه هنرمندان برخلاف دقت و ظرافتی که در طراحی و اجرای نقوش داشته‌اند، در شناخت فنی سنگ‌ها ضعیف بودند و مفهوم لایه سنگ را نمی‌دانستند. به همین دلیل نقوش در سنگ‌هایی با رگه‌های عمودی، به‌دلیل نفوذ آب دچار آسیب دیدگی شده‌اند و نقوش روی سنگ‌هایی با رگه‌های افقی سالم‌تر هستند.

تزیینات چوبی این بنا نیز شامل گره‌چینی معرق در درب حجره‌ها و درب اصلی شبستان زمستانی است. در این بنا، برای تکمیل ترکیب‌بندی مناره‌ها با ایوان اصلی و از بین بردن تفاوت چشمگیر ارتفاع ایوان با دیگر قسمت‌های ساختمان، از قاب‌های خالی استفاده شده است که در نوع خود نوآوری دیگری در طراحی این بنا به حساب می‌آید. این قاب‌های خالی در بدنه بنا نیز باعث ایجاد زیبایی بصری شده است. تزیینات فلزی در درب ورودی غربی و پشت پنجره‌ها به‌صورت فرفوژه هستند.

در نقشه اصلی، این بنا ۶ ورودی دارد که ساخت کتابخانه مجلس توسط مهندس سیحون در سال ۱۳۴۲ باعث شد تا ارتباط سه ورودی شمالی این بنا با عمارت بهارستان قطع شود. ورودی غربی و اصلی آن در حاشیه خیابان بهارستان، دارای جلوخان و سردری بزرگ و دو لاته است؛ اما دید مستقیم به داخل صحن یا حیاط مرکزی ندارد و به‌وسیله دالانی متحدالشکل به صحن اصلی مدرسه متصل می‌شود. درب شرقی این مسجد که به درب زنانه معروف بود، از درب اصلی کوچک‌تر است. این ورودی دارای جلوخان هشتی خوش‌ترکیب و راهرویی طولانی به قسمت شمال شرقی صحن مدرسه است. در هشتی ورودی شرقی در محوطه نسبتا کوچکی شبیه چهار سوق، طاقی هفت کاسه با نام طاق معلق وجود دارد. در این ترکیب، کاسه وسطی هفت کاسه دیگر را در خود جای داده است که از شاهکارهای میرزا جعفرخان معمار باشی قلمداد می‌شود. ورودی جنوبی این بنا با سردری ساده، در کوچه‌ای ۶ متری است و به حیاط دارالشفا گشوده می‌شود. در حال حاضر این قسمت به محل پاسخگویی به سوالات شرعی و دریافت وجوهات شرعیه تبدیل شده است. همچنین، داخل دالان‌های منتهی به ورودی‌ها تزیینات آجری ساده به‌شکل کاسه گنبدهای کوچکی تعبیه شده است.

این بنا که با شفته‌ریزی در عمق ۱۷ متری به استحکام رسیده است، از الگوی چهار ایوانی پیروی می‌کند؛ بنابراین صحن مرکزی این بنا به‌شکل چهارگوش و دارای چهار ایوان است. ابعاد این صحن حدودا ۶۲ در ۶۳ متر و ایوان‌ها حدودا ۱۸ متر هستند. ساختمان صحن دارای دو طبقه است و در هر طبقه، حجره‌هایی جهت سکونت طلاب قرار دارد که درمجموع نزدیک به ۶۰ حجره می‌شود. در بالای حجره‌های طبقه همکف، کتیبه مسجد دورتادور بنا مانند دانه‌های تسبیح طراحی شده است. این حجره‌ها به نسبت حجره‌های دیگر مدارس بزرگ‌تر و روشن‌تر هستند و در سردر هر یک از آن‌ها مقرنس‌های بدیع و مجزا از یکدیگر طراحی شده است.

از برجسته ترین ابداعات معماری قاجاری در این مسجد می‌توان به مهتابی (تراس) یا بهارخواب‌های طبقه بالایی اشاره کرد. هرچند نمونه این فضا پیش از این در مسجد سید اصفهان و مسجد سلطانی سمنان استفاده شده بود؛ اما در این مسجد به‌طور وسیع‌تر و پیچیده‌تر دیده می‌شود. به این ترتیب، علاوه بر القای حس محصور و امن بودن، فضا محدودیت ایجاد نمی‌کند و نوعی هم‌بستگی بین بیننده و فضا ایجاد می‌شود. از طرفی، مهتابی یا تراس‌های داخل صحن نه‌تنها سبکی و تناسب معماری حیاط مرکزی را افزایش داده‌اند، بلکه آسایش استفاده‌کنان را نیز فراهم آورده‌اند.

صحن یا حیاط مرکزی مجموعه دارای چهار باغچه مشجر و چهار پیاده‌گرد به‌همراه حوض مدور بزرگ با فواره‌هایی در مرکز آن است که آب قنات مهران در آن جاری بوده است؛ قناتی که به مسجد مدرسه سپهسالار و و عمارت بهارستان اختصاص داشت.

این حیاط که با حیاط مرکزی ترکیبی متناسب دارد، در قسمت شمال شرقی بنا واقع شده و محل سکونت نایب التولیه است. در این بخش تعدادی اتاق در قسمت غربی، شاه‌نشین در قسمت شرقی و تعدادی اتاق کوچک برای سرویس بهداشتی و آبدارخانه در شمال وجود دارد. در این قسمت از بنا از الگوی بنای مسکونی با حیاط مرکزی استفاده کرده‌اند.

عکس‌های گالری از سایت حوزه علمیه مطهری

ایوان‌ها در چهار طرف ساختمان قرار دارند. ایوان جنوبی ایوان بزرگ و اصلی است که به گنبد ختم می‌شود. در بخش بالایی ایوان شمالی دو گلدسته وجود دارد که در بین آن‌ها ساعتی قرار داده شده است. این ساعت که در سال ۱۸۸۰ میلادی به‌همراه سه ناقوس در فرانسه ساخته شده است، در اتاقکی به ارتفاع ۵ متر، طول ۵/۲ متر و عرض ۵/۱ متر قرار دارد. جالب است بدانید بدنه این اتاقک نیز کاشی‌کاری شده و دارای تزیینات چوب است. این ساعت از دو جهت، جهت اول از سوی حیاط مرکزی مدرسه سپهسالار و جهت دوم از سمت عمارت بهارستان قابل‌مشاهده است. استفاده ساعت در این بنا، مکمل مجموعه حرکت‌های عمودی است.

مسجد و مدرسه سپهسالار روی هم هشت مناره بلند دارند که بلندترین آن‌ها ۳۷ متر و کوتاه‌ترین آن‌ها ۲۵ متر است. جنس مناره‌ها از آجر و پوشش آن‌ها کاشی است. امتداد نیم‌استوانه مناره‌ها تا کف حیاط می‌رسد که این خود ابتکاری منحصر‌به‌فرد است.

گنبدخانه یا شبستان تابستانی این مسجد بزرگ‌ترین فضای آن است. پهنای دهانه گنبد ۱۵ متر و ارتفاع آن ۲۵ متر است که درمجموع مساحتی نزدیک به ۱۶۰۰ متر را به خود اختصاص می‌دهد. همچنین چلیپای بزرگی با ابعاد ۴۵ متر در ۴۵ متر گنبد اصلی را در مرکز قرار داده است و چهار گنبد کاربندی با قاعده مستطیلی، بال‌های چلیپا را پوشش داده‌اند. این گنبدخانه تکامل الگوی قدیمی مساجد و مدارس عالی معماری ایران و تحولی در معماری مساجد است؛ زیرا الگوی این گنبدخانه حداکثر سیلان و بی‌وزنی را دارا است و از این حیث سبک‌ترین و ظریف‌ترین گنبدخانه‌ای به شمار می‌آید که تابه‌حال ساخته شده است. این گنبد که بر چهار پایه استوار شده است، دید بسیار زیادی به شبستان تابستانی می‌دهد و کسی که از قسمت جنوبی این فضا را نظاره کند، هیچ ستونی نمی‌بیند. فضای این شبستان، پشت ایوان بزرگ جنوبی است که دیوار و ورودی ندارد و به‌دلیل ارتفاع زیاد، در تابستان‌ها هوا به‌خوبی در آن جریان پیدا می‌کند. از زاویه بیرونی مسجد، چهار مناره بلندتر و چهار گنبد به‌صورت سلسله مراتبی، به‌سمت گنبد اصلی قرار گرفته‌اند. این چهار مناره، بدنه‌هایی با پوشش کاشی و پایه‌های سنگی مستحکمی دارند که در بندهای آن‌ها سرب‌ریزی شده است.

عکس‌های گالری از سایت حوزه علمیه مطهری

شبستان زمستانی پشت ایوان شرقی قرار گرفته است که ۴۴ ستون سنگی یک‌دست دارد و از همین رو به چهل‌ستون معروف است. بین هر چهار ستون یک سقف گنبدی قرار دارد که درون آن‌ها اسم‌ها یا صفات خداوند گچبری شده است. محراب این شبستان که با سنگ مرمرین تزیین شده، عریض است و بالای آن تزیینات مقرنس و گچبری به چشم می خورد. این مقرنس‌ها و گچبری‌ها با شکل اسلیمی و کتیبه‌های خطاطی، در سال ۱۳۵۰ توسط استاد حسین لرزاده و استاد محمد حسین شکل آبادی ساخته شده‌اند و نمای شبستان پیش از آن نمای آجری بوده است. شبستان زمستانی چهار ورودی دارد؛ یک ورودی از صحن اصلی برای آقایان و سه ورودی دیگر از سمت شمال شبستان و از راهرو شرقی که یکی از آن‌ها به خانم‌ها اختصاص دارد. بخش جنوب شرقی این شبستان زمانی دارای گرمابه و سرویس بهداشتی بوده است.

عکس از سایت حوزه علمیه مطهری

مدرس‌ها محل تشکیل کلاس‌ها بوده است. دو مدرس در دو طرف شبستان تابستانی و متصل به آن و مدرس دیگر بزرگ‌تر و پشت به ایوان شمالی است. ادامه ایوان شمالی گلخانه زمستانی بود که از سال ۱۳۱۰ به تالار سخنرانی، وعظ و تدریس تبدیل شده است و اکنون محل دارالقرآن و بسیج به شمار می‌آید.

این قسمت که در کنج شمال غربی بنا و با تاخیر ۵۰ ساله ساخته شده است، هشت ستون سنگی دارد که در میان آن حوض بزرگی با کاربرد وضوخانه قرار گرفته است. دور این مخزن چهل شیر فلزی وجود دارد و به همین دلیل آن را چهل شیر می‌نامند.

وجه ديگری كه به اين مجموعه اهميتی دو چندان می‌بخشد، كتابخانه‌ مسجد است كه در سال ۱۲۹۷ هجری قمری‌ با خريد كتابخانه‌ ۴۰۰۰ نسخه‌ای اعتضادالسلطنه، توسط سپهسالار پايه‌گذاری شد. در حال حاضر بیش از ۴۲۰۰ کتاب خطی به خط مولفان و ۱۰ هزار کتاب چاپ سنگی در این مجموعه وجود دارد. ساختمان کتابخانه هرچند در نقشه اصلی وجود داشت: اما با تاخیر و در سال ۱۳۱۳ توسط معمار فرانسوی «ماکسیم سیرو» ساخته شد.

فرهنگستان اول یا همان فرهنگستان ایران، اولین بار در این مجموعه قرار داشت و امروزه کتابخانه در جای آن واقع شده است.

بازدید از مسجد سپهسالار برای عموم آزاد نیست و برای بازدید نیازمند هماهنگی‌های لازم هستید. البته هنگام برقرار مراسم‌های ختم یا بزرگداشت شخصیت‌های برجسته، می‌توان به این مجموعه وارد شد.

نویسندگان: نیکی قره گوزلویان، زهرا آذرنیوش