مسجد جامع فرومد

فریومد که مرکز دهستان فریومد است، در ۱۸۰ کیلومتری شرق شاهرود در مسیر جاده شاهرود-سبزوار، شمال شرقی عباس‌آباد و شمال غربی مزینان در دامنه غربی کوه‌های جغتای (ارتفاعات میندر) جای گرفته است. نام فرومد یا چنانکه در کتب تاریخی اشاره شده است، فریومد برایمان آشنا است و یادآور سربداران، شیخ حسن جوری، قاضی القضات باشتین، ایلخانان مغول و... است و آنگاه تاریخ در برابر چشمان‌مان ظاهر می‌شود. فرومد، مرکز ناحیه جوین، مبدا حرکت آزادی خواهانه سربداران بوده است.

فرومد در ناحیه شمال روستای کاهک (بین عباس‌آباد و داورزن) قرار گرفته است. از کاهک تا فرومد حدود بیست کیلومتر فاصله است. موقعیت قرارگیری و رسیدن به این بنا در جاده شاهرود به سبزوار و مشهد در روستای فرومد از توابع شهرستان میامی و ۱۰۰ کیلومتری شرق شهر میامی و ۱۶۵ کیلومتری شمال شرقی شاهرود واقع شده است.

مشکور در کتاب «ایران در عهد باستان» می‌نویسد:

آنچه از نوشته نویسندگان قدیم برمی‌آید، پارت همان خراسان کنونی است؛ یعنی از دامغان فعلی شروع شده و به هریرود منتهی می‌شده و عبارت از ولایات دامغان، شاهرود، جوین، سبزوار و نیشابور بوده است.

حسن پیرنیا نیز در کتاب خود سرزمین پارت را خراسان کنونی دانسته است و اضافه می‌کند:

داریوش اول در کتیبه‌های بیستون و تخت جمشید و آنرا پرتو نامیده است. سرزمین پارت از جنوب شرقی دریای گرگان، صفحه باریکی به طرف شرق امتداد دارد و این منطقه از طرف شمال و جنوب بین کویرها و بیابان‌های لم یزرع واقع است. پارت قدیم شامل ولایات کنونی دامغان، شاهرود جوین، سبزوار، نیشابور و... است.

بلنیتسکی، نویسنده کتاب «خراسان و ماوراءالنهر » نیز پارت را از ولایات تابع حکومت هخامنشیان به‌شمار آورده است.

آب این منطقه غالبا از قنات تامین می‌شود و دارای آبی گوارا، شیرین و خنک است که هر رهگذری که از آنجا می‌گذرد هوس می‌کند زیر سایه درختان توت، انار یا گردوی آنجا بنشیند و از آب گوارای آن بنوشد. البته رودهایی در این منطقه مانند منیدر و کال شور وجود دارند.

در کتاب «سه سفرنامه هرات، مرو، مشهد» آمده است:

آب این ده که از منیدر است و بسیار فراوان است، تنها رود معروف این نواحی کال شور است که روی آن پل معروف ابریشم که سابقه تاریخی طولانی دارد، زده شده است. در ماه‌هایی که بارندگی خوب است این رود جاری است... بهترین انجیرها و موافق‌تر طبع مردم، انجیری بود که اوصاف آن در انجیر فریومد موجود است و آنجا کاریزهای بسیار است... با اینکه در قرون اخیر فتوری در آبادی فریومد دست داده اکنون در شهرک فریومد، کاریزهای حسین‌آباد، محمدآباد، نصرتیه، سعیدآباد، مظفر، برزین ، باغ پایین، کوشک، عیش‌آباد و کلاته نور تماما دارای آب است و اراضی مزروعی مفصل و باغات تمام شهرک فریومد را آبیاری می‌کنند. این قدر قنات و آب در یک آبادی حاکی از عظمت سابق این شهرک است. قناتی هم به نام کاریز بازار داشته که مجرای آن از زیربنای مسجد جامع فریومد می گذشته و اکنون خرابه و بی آب است.

از دلایل احتمالی تخریب مسجد می‌توان به وقوع زمین‌لرزه‌های شدید در منطقه یا عوامل انسانی نظیر جنگ و .. اشاره کرد و آن را به‌عنوان یکی از زیباترین محراب‌های موجود در مساجد ایران معرفی می‌کند.

بنا در مساحتی حدود ۸۲۰ متر مربع با نقشه دو ایوانی ساخته شده و متشکل از دو ایوان شمالی و جنوبی، دو ایوانچه در طرفین ایوان‌ها، شبستانی در ضلع شرقی ایوان جنوبی و احتمالا شبستانی به قرینه آن در ضلع غربی، دو رشته رواق در طرفین صحن، اتاق گنبددار چهار گوش در ضلع غربی ایوان شمالی و سردری مزین است. شبستان غربی کاملا ویران شده و در بقایای ویرانه ها آثاری از تزیینات دیده می‌شود. مسجد جامع فرومد که از جاهای دیدنی میامی به شمار می‌رود، از معدود مسجدهایی است که گچ‌بری، نقش‌ها و کاشی‌ کاری‌های زیبای قرون چهارم تا هفتم هجری در بنای آن به‌کار رفته است و به همین دلیل در شمار آثار تاریخی مهم و کم‌نظیر ایران جای دارد.

عکس: داوود اسدالله وش

این بنا که در فهرست آثار ملی نیز به ثبت رسیده، با وجود اینکه امروزه به‌صورت نیمه‌ ویرانه درآمده است، یکی از آثار ارزشمند دوره خوارزمشاهیان در ایران به شمار می‌رود. اگرچه در پرونده ثبتی بنا، تاریخ ساخت آن به قرن هفتم نسبت داده شده است، اما بررسی کالبد معماری و تزیینات اولیه بنا که در زیر لایه‌ای از آجرکاری دوره متاخر ایلخانی قرار دارد، تاریخ بنا را به دوره سلجوقی نسبت می‌دهد. با یادآوری آنچه ابوالحسن بیهقی (متوفی سال ۵۶۰ ه.ق) در باب برگزاری نماز آدینه در فریومد بدان اشاره کرده است، و با ذکر این نکته که در هیچ سند دیگری، به وجود مسجد جامع دیگری در فرومد اشاره نشده است، می‌توان تصور کرد که بنا در اواسط قرن ششم (دوره سلجوقی) مورد استفاده قرار می‌گرفته است. از سوی دیگر ساختار یک‌پارچه زبره و نما که به تعبیر دکتر پیرنیا از مهم‌ترین ویژگی‌های معماری دوره سلجوقی است، این فرضیه را تقویت می‌کند که بنا به احتمال فراوان در دوره سلجوقی ساخته شده است. مشابه چنین نظری را می‌توان در آرا و افکار صاحب‌نظرانی چون آندره گدار و دونالد ویلبر نیز یافت.

عکس : داوود اسدالله وش

مسجد جامع فرومد به تبعیت از ساختار بخش عمده‌ای از آثار معماری ایران، بنایی درون‌گرا است. درون‌گرایی مسجد، سبب تعریف صحن میانی به‌عنوان عنصر اصلی فضاساز شده است، به‌گونه‌ای توده بنا با قرارگیری در پیرامون آن شکل گرفته و عناصر کالبدی اصلی بنا را تعریف کرده است. ورودی مسجد، در ضلع شمالی بنا قرار گرفته و مزین به تزیینات غنی و زیبای آجرکاری، گچبری و کتیبه‌هایی چند است. این سردر به‌صورت ایوانی با قوس شکسته است که در حاشیه داخلی آن، دو ستون نمای آجری اجرا شده است. این ستون‌ها در پایین، روی سکوی طرفین سردر قرار گرفته و در بالا به سرستون مکعب شکل پایان می‌پذیرد.

عکس: داوود اسدالله وش

زیبایی این مسجد در تزیینات بسیار زیبا و نغز آن است. در طرفین این ستون نماها نیز تزیینات آجرتراش به‌شکل هشت‌ضلعی منتظم است که در فضای خالی داخل شعاع‌های آن‌ها سفال مهری با نقش گیاهی قرار گرفته‌اند و گچبری‌هایی با نقوش هندسی وجود داشته که بخش اعظم آن فرو ریخته است. دیواره‌های داخلی سردر با تزیینات گچبری به‌شکل مربع‌های کوچک و پوشش طاقی سردر با گچبری و مقرنس تزیین شده است.

عکس: داوود اسدالله وش (تزیینات مقرنس‌کاری زیر ایوان)

عکس: داوود اسدلله وش (چهارلایه‌های تزیینات آجری پایه‌های ایوان)

در پاکار طاق سردر، کتیبه‌ای سرتاسری به خط نسخ و در زمینه تزیینی گچبری شده است. مضمون این کتیبه آیات قرآنی است که به‌شدت آسیب دیده است. در انتهای سردر ورودی درگاه کوتاهی به ارتفاع ۱٫۵ متر قرار دارد. وضعیت درگاه نشان می‌دهد که در دوره‌های متأخرتر، آن را کوچک و کوتاه کرده‌اند. پس از سردر، دالانی به عرض حدود ۲٫۵ و طول ۶ متر قرار دارد که از طریق آن به صحن و شبستان جانبی می‌توان راه یافت. صحن مسجد به‌شکل مربع مستطیل، در جنوب و شمال با دو ایوان بزرگ و در غرب و شرق با بقایای رواق‌های جانبی محدود می‌شود. ایوان بزرگ و جنوبی مسجد به عرض ۶٫۶۲ و عمق ۱۱٫۲۵ متر، از ایوان مقابل بزرگ‌تر و مرتفع‌تر است. درون ایوان جنوبی، محراب قرار دارد، با گچکاری‌های منقوش به طرح‌های گوناگون که هنوز رنگ فیروزه‌ای و آبی لاجوردی آن چشم را نوازش می‌کند. سقف‌های ایوان‌ها مرمت شده، ولی هنوز مقرنس‌های آن‌ها بازسازی نشده است.

عکس: داوود اسدالله وش

در شرق و غرب صحن بنا، بقایای رواق‌هایی را می‌بینیم که بازهم با نقوش گیاهی و اسلیمی تزیین شده‌اند و هرجای بنا که توانسته‌اند، نقش زده‌اند. در دو سمت ایوان‌های جنوبی و شمالی بر پیشانی ایوانچه‌ها و پایه‌های ایوان‌ها شکل‌های دوازده وجهی را می‌بینیم که به خورشید می‌مانند و گویا استادکار زبردست ما در میان آن‌ها کاشی فیروزه‌ای نشانده بوده که اکنون از آن‌ها نشانی نیست.

عکس: داوود اسدالله وش

در ایوان جنوبی علاوه بر محرابی که در انتهای آن قرار داشت، در رواق دوم شرقی ایوان هم محرابی دیگر با نقش و نگارهای خاص خود وجود داشت! چرا دو محراب؟ احتمال می‌رود به‌دلیل آنکه ایوان در زمستان سرد بوده، محراب دوم برای استفاده در شرایط آب و هوایی سرد باشد تا جمعیت کمتری از نمازگزاران در داخل شبستان باشند نه ایوان. در داخل نیم گنبد محراب نقش اسلیمی با ویژگی‌های ایلخانی اجرا شده است. نقشی قرینه که در مرکز به سرترنج ختم شده است. ابعاد نقش مایه‌های داخل نیم گنبد به‌شکل واضحی با سایر موتیف‌ها متفاوت است و این تفاوت تاکیدی قابل‌توجه بر مرکزی‌ترین بخش مسجد، یعنی محراب دارد.

این بنا دارای تزیینات معماری منحصربه‌فرد گچی و آجری با تلفیق کاشی فیروزه‌ای است. بنابر برخی روایت‌ها، این مسجد بر آثار یک آتشکده بنا شده است. بنای این مسجد که نخستین بنای تاریخی استان سمنان است، از عجایب هنری ایران بوده و در حدود نهصد سال قدمت دارد. دو ایوان بلند روبه‌روی هم در دو جهت شمالی و جنوبی ایستاده‌اند و بر دیوارها، طاق‌ها و سقف و پیشانی ایوان‌ها، نقوش اسلیمی، گیاهی و هندسی، آجرکاری‌ها، گچبری‌ها، مقرنس‌ها یا گوشواره‌ها و کتیبه‌های قرآنی چشمان هر بیننده‌ای را حیران می‌کند.

عکس: داوود اسدالله وش

عکس: داوود اسدالله وش

عکس: داوود اسدالله وش

اگرچه بروز زمین‌لرزه‌های متعدد سبب تخریب بخش‌هایی از این ساختار شده، اما می‌توان گفت نتیجه اقدامات صورت گرفته در دوره ایلخانی، شکل‌گیری جدید بنا بوده است که تا امروز در آن دیده می‌شود. ولی در دل بنایی ساده در مرکز روستا تزئیناتی همچون نگین با تراش‌های بسیار ظریف نهفته است که انسان را از هر گوشه‌ای به‌سمت خود می‌کشد.

دقیقا در میانه‌ روستا در امتداد خیابان اصلی که پیش می‌رویم، به‌یک‌باره بنایی یادمانی در برابر چشمان‌مان ظاهر می‌شود. بنایی با ویژگی‌های توامان از سنت و مدرنتیه که شاید تنها یادگار میراث معماری معاصر در منطقه باشد. بر اساس کتیبه‌ای که در میانه بنا روی سنگ نصب شده، بنا یادمانی است برای ابن یمین فرومدی؛ قطعه‌سرای نامدار قرن هشتم. این مزار در همسایگی مسجد جامع فریومد است و از دیگر دیدنی های سمنان در این روستا محسوب می‌شود.

منابع تصویر:

• آرشیو عکس شرکت مهندسین مشاور عمارت خورشید
• هادی دهقانپور

نویسنده: آزاده یوسف نژاد