قلعه ضحاک هشترود

قلعه ضحاک یکی از قلعه‌های تاریخی، مرتفع و شگفت‌انگیز هشترود محسوب می‌شود که طبق اعلام پژوهشگران یادآور داستان‌های شاهنامه است. این قلعه از جمله مناطق زیبا و جاهای دیدنی استان آذربایجان شرقی است که طبیعت و تاریخ را یک‌جا در خود دارد؛ سنگ، کوه، رودخانه، دشت، قلعه و تاریخ و طبیعت همگی به وسعت تاریخ ایران‌زمین در این مکان نهفته است و هر بیننده‌ای را محو تماشای خود می‌کند. این اثر تاریخی که قدمتش به دوران اشکانیان و ساسانیان می‌رسد، در ۲۷ اسفند ۱۳۸۶ هجری شمسی در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت.

قلعه ضحاک از جاهای دیدنی هشترود به شمار می‌آید که در ۲۰ کیلومتری جنوب شرق شهرستان هشترود در استان آذربایجان شرقی قرار دارد. این قلعه در شرق ایستگاه راه‌آهن خراسانک (هشترود) و مجاورت روستای عربلو واقع است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: محمود مسلمی)

با توجه به قرارگیری هشترود در مسیر آزادراه تبریز -تهران و محور اتصال شهرهای جنوب استان و برخی از شهرهای آذربایجان غربی و استان کردستان به پایتخت، دارای موقعیت بسیار خوبی برای جذب گردشگر است.

• آدرس: استان آذربایجان شرقی، ۲۰ کیلومتری جنوب شرق هشترود، شرق ایستگاه راه‌آهن خراسانک (نمایش روی نقشه)

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: لوئیز پائول)

نحوه دسترسی و بازدید از قلعه به این ترتیب است که پس از رسیدن به شهرستان زیبای هشترود و پیمودن مسافتی حدود ۱۴ کیلو متر به روستای خراسانک می‌رسید. باقی مسیر را با پای پیاده ادامه دهید؛ اما توصیه می‌شود از داخل تونل وارد نشوید و از سمت راست آن که راه پاکوب است، حرکت کنید تا به تونل دوم برسید. در سمت راست تونل دوم، آب آشامیدنی گوارایی موجود است که می‌توانید آب شرب خود را بردارید. در نهایت به قلعه صعود کنید.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: احسان محتشم)

قلعه ضحاک یا آژدهاک با قدمتی بیش از ۲۰۰۰ سال از بناهای بازمانده پایان دوره اشکانی و ساسانی به حساب می‌آید و در تاریخ از آن با نام‌های گوناگونی از جمله دژ اژدهاک، قیز قلعه‌سی، داش قلعه‌سی، باروآس، رویی‌دژ و قلعه گویی یاد شده‌ است.

کارکرد این قلعه به‌طور واضح مشخص نیست. برخی بر این عقیده‌اند که قلعه ضحاک کارکرد نظامی داشته است و برخی دیگر کارکرد آن را مثل دیگر قلعه های ایران دانسته‌اند. همچنین قلعه ضحاک می‌تواند نمونه‌ای از معبد آناهیتا باشد. آناهیتا ایزدبانویی با نماد عشق و باروری است که در ایران باستان اعتقاد داشتند، در بالاترین طبقه از آسمان قرار دارد و از همین رو، بیشتر معابد آناهیتا روی بلندی ساخته می‌شدند تا از دسترس دشمن در امان باشند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: هادی نیکبخت)

تعدادی از محققان قدمت قلعه را به دوره آژدهاک مادی نسبت می‌دهند که تا دوره تیموریان بر پا بوده است و با توجه به رونق آن در دوره اشکانی، اکثرا آن را مربوط به این دوره می‌دانند. در حال حاضر برج‌های دیده‌بانی اشکانی بنا همچنان سالم مانده‌اند. در بررسی باستان‌شناسی منطقه، سفال‌هایی به دست آمده که مربوط به حاکمیت‌های پیش از اشکانیان است.

طاق این دژ در کنار آثار به جا مانده در تپه میل ورامین، از نمونه‌های معماری روزگار اشکانی است که بعدها به شکلی کامل‌تر و شکوهمندتر در طراحی ایوان خسرو در تیسفون دیده می‌شود. قلعه ضحاک نخستین بار در سال ۱۹۷۱ میلادی توسط یک هیئت باستان‌شناسی آلمانی بررسی شد. آثار بر جای مانده از برج‌های نیم استوانه‌ای به نام دروازه قلعه و پوشش دیوارها که از سنگ‌های مکعب مستطیلی هستند، قدمت بنا تا دوره ساسانی را نشان می‌دهند؛ ولی سفال‌های مکشوفه به سده‌های ششم و هفتم هجری تعلق دارند. این بنا تا دوره اسماعیلیه کاربرد داشت و بسیار آباد بود.

نام قلعه از نام ضحاک و آژدهاک گرفته شده است. ضحاک شخصیتی اساطیری در شاهنامه است که در قلعه ضحاک ساکن بود و کاوه آهنگر علیه ظلم وی خروج می‌کرد و او را از تخت به زیر کشید. مطابق روایات شاهنامه، ضحاک فردی دارای نژاد تازی است. برخی نام ضحاک را معرب نام آژدهاک، پادشاه ماد می‌دانند که به‌وسیله کوروش سرنگون شد. به هر روی، عده‌ای این قلعه را همان قلعه مادی آژدهاک می‌دانند و معتقدند قسمتی از دیوار اورارتو در این محل می‌تواند قرینه‌ای بر اثبات این امر باشد. مینورسکی در سال ۱۹۴۳ میلادی و بار دیگر در سال ۱۹۶۴ میلادی نام قلعه ضحاک را بر آن داد و معتقد بود که این قلعه با محلی مطابقت دارد که بطلمیوس به‌عنوان فاناسپا نام برده است.

این‌ قلعه‌ از تاراج‌ و کندوکاوهای‌ غیرمجاز در امان‌ نبوده‌ و فضای‌ اطراف‌ قلعه‌ پوشیده‌ از حفره‌هایی‌ است‌ که‌ توسط‌ غارتگران‌ برای‌ کشف عتیقه‌ ایجاد شده‌‌اند. این اثر تاریخی در ۲۷ اسفند ۱۳۸۶ هجری شمسی در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: هادی نیکبخت)

قلعه ضحاک حدود ۱۰ کیلومتر طول و دو کیلومتر عرض دارد که روی تپه‌ای نسبتا مسطح قرار گرفته است. این قلعه که به‌عنوان دژ شناخته می‌شود، دارای معماری است که بیشتر کارکرد نظامی آن در ذهن تداعی می‌شود. این قلعه از سه طرف مشرف به پرتگاه است و دیوارهای آن کنده‌کاری شده‌اند.

قلعه از بخش‌های مختلفی تشکیل شده است که شامل مخازن سنگ، آب‌انبار، آسیاب، سالن شورا، حمام و ده‌ها قسمت دیگر می‌شود. از مجموعه بناهای قلعه، تنها بنایی که تقریبا سالم مانده، چهار طاقی است که با گذشت زمان، پوشش طاق و یکی از پایه‌های آن تخریب شده بود که بعدها مورد مرمت قرار گرفت.

در طول کاوش‌ها، تالار بزرگی با راهروهای جانبی کشف شد که مزین به گچ‌بری با نقش‌های متنوع و رنگ‌های اخرایی، زرد، آبی و سبز بود. این نقش‌ها شامل نقوش برجسته انسانی و حیوانی، نقوش هندسی و گل و گیاه می‌شدند. مصالح به کار رفته در این چهارطاقی آجر و گچ هستند و ابعاد آجرهای آن ۳۲ در ۳۲ سانتی‌متر با ارتفاع ۱۰ سانتی‌متر است.

ماحصل عملیات کاوش در منطقه نشانگر استقرار تمدن پارتی است. نیمی از اتاق‌های قلعه بی‌سقف در زمین کنده شده و نیمی دیگر در کوه و به‌صورت حفره‌ای درآورده شده‌اند. بیشتر این حفره‌ها چاله آبی به‌عنوان آب‌انبار دارند. بر دیواره‌های این حفره‌های سنگی، طاقچه‌های کوچکی کنده شده است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: هادی نیکبخت)

در قلعه ضحاک، تک حفره‌هایی دیده می‌شود که تمام آن را در صخره‌های عمودی کوه کنده‌ شده‌اند. آب چشمه‌ای که در دامنه کوه مقابل قرار دارد، با فشار متوسط لوله‌های داخل زمین، به بلندای قلعه می‌رسد. بستر این لوله‌ها به عرض ۵۰ سانتی‌متر و عمق یک متر بوده‌اند. تکه‌های متعددی از لوله‌های گلی و بقایایی از قالب سنگی در اطراف قلعه به چشم می‌خورد.

نگاره‌ای از قلعه به‌ دست‌ آمده که حاوی تصویر کلاغی است که پنجه بر پشت گاو زده و به میترا در آیین مهر بسیار شباهت دارد. این نگاره از فضایی ۱۲۱ متر مربعی کشف شده و در کنار آن نگاره‌های دیگری مثل یک سرباز پارتی، سر چند شیر در حال غرش، تصویر یک ایزدبانو، تصویر مردی در درون گل نیلوفر با پرتوهای خورشید به دست آمده است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: هادی نیکبخت)

از اقدامات انجام شده برای رفاه حال بازدیدکنندگان قلعه می‌توان به راه‌اندازی سایت موزه برای نمایش اشیای مکشوفه از کاوش‌ها، احداث تعداد زیادی پلکان با ملاط سیمان در مسیر اصلی ورودی قلعه و پلکان‌های سنگی در صخره‌ها برای گردشگران اشاره کرد.

ضمن اینکه نصب حائل در پرتگاه‌ها و ایجاد پل فلزی روی رودخانه قرانقو به‌منظور تامین امنیت بازدیدکنندگان، انتقال برق تا پای قلعه، آماده‌سازی مسیر بازدیدکنندگان با آسفالت جاده، انتخاب سرمایه‌گذار برای ایجاد خدمات رفاهی و استقرار دو نگهبان دائمی از دیگر اقدامات صورت گرفته در این مجموعه محسوب می‌شوند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: لوئیز پائول)

• از نوشتن یادگاری و ریختن زباله در این قلعه بپرهیزید.
• بهترین زمان بازدید از قلعه ضحاک نیمه اول سال به‌خصوص اردیبهشت‌ است؛ چراکه دشت‌های اطراف با گل‌های رنگارنگ پوشیده می‌شود و آب و هوای دلپذیر منطقه فرصت پیاده‌روی و طبیعت‌گردی لذت‌بخشی را برایتان فراهم می‌کنند.
• در سفر به هشترود و بازدید از قلعه، به فرهنگ مردم بومی احترام بگذارید.

نویسنده: زهرا آذرنیوش/ بازنویسی: صدیقه شجاعی