تپه یحیی

تپه یحیی از تپه‌های باستانی ایران است که برخی پژوهشگران سابقه سکونت انسان در آن را به حدود ۷۰۰۰ سال قبل از میلاد نسبت می‌دهند. این منطقه جزو نخستین مکان‌هایی بوده که انسان در آن یکجانشینی را تجربه کرده و تمدنی در این منطقه شکل گرفته که موجب استمرار در هزاره‌های مختلف شده است. ۶ لایه فرهنگی در تپه یحیی وجود دارد که مجموعه‌ای از آثار و تمدن‌های بشری در ایران‌زمین از دوران نوسنگی تا ساسانیان را در بر می‌گیرد.

در اصل، کاوش‌ها در تپه یحیی در استان کرمان نه‌تنها برای ثبت پیشرفت عصر برنز اولیه در جنوب شرق ایران، بلکه برای نمایش الگوی ارتباطی و تجاری این منطقه با بین‌النهرین، خلیج فارس و بلوچستان مورد توجه بوده است.

تپه یحیی در حقیقت، تپه خاكی مرتفعی است كه حدود ۲۰ متر از سطح دشت پيرامون ارتفاع دارد و قطر دایره پایین آن حدود ۱۸۷ متر است. امروزه این تپه يكی از مهم‌ترين آثار کلیدی در باستان‌شناسی ايران محسوب می‌شود که از قديمی‌ترين سكونتگاه‌های شناخته‌شده کشور و يكی از نخستين آثار يک دهكده مربوط به ۷۰۰۰ سال پيش از ميلاد مطرح است.

نوشته شده یافت شده از تپه یحیی

تپه باستانی یحیی از نظر باستان‌شناسان به هزاره‌ پنجم قبل از میلاد می‌رسد و به‌علت سابقه قرن‌ها سکونت مستمر انسان از دوران نوسنگی تا پس از میلاد اهمیت خاصی دارد. علاوه بر این، زنجیر ارتباط فرهنگی جنوب شرق ایران بود و دره سند را با حوزه تمدن شهر سوخته زابل، تمدن هلیل، تمدن فارس، تهران، شوش، تمدن بین‌النهرین و مصر متصل می‌کرد.

این تپه که یکی از قدیمی‌ترین کانون‌های تمدنی ایران به حساب می‌آید، از این جهت دارای اهمیت است که شهرنشینی در مفهوم خاص خود در بین هزاره‌های چهارم و سوم پیش از میلاد در ایران رایج بوده؛ در حالی ‌که تپه یحیی از قرن‌ها پیش از آن، تمدن و فرهنگی چشمگیر و پیشرفته داشته است. همچنین به‌خاطر موقعیت خاص اقلیمی، سیاسی و فرهنگی، مرکز ارتباطات تمدن‌های بزرگی مانند ماوراءالنهر، بین‌النهرین و هندوچین محسوب می‌شد که اهمیت این منطقه را دوچندان می‌کند.

عکاس: ناشناس

وجه تسمیه نام این تپه و همچنین زمان و علت نام‌گذاری آن مشخص نیست. برخی معتقدند كه زكريای نبی در اين منطقه زندگی می‌کرد و يحیی، فرزند زكريا در اینجا به شهادت می‌رسد و از همین رو، نام تپه يحيی گذاشته شده است.

یافته‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد که تپه در دوره عیلام، شهر متمدن بزرگی بود و از آن به‌عنوان قلعه نظامی استفاده می‌شد. هنوز هيچكس نام اصلی و دليل از ميان رفتن اين شهر را نمی‌داند و باستان‌شناسان حدس می‌زنند که وقوع آتش‌سوزی مهيب يا خشكسالی و زلزله علت این امر بوده است.

طرح روی سنگ کشف شده از تپه یحیی در موزه ایران باستان، عکاس: ناشناس

پروفسور كارلوفسكی كه برای چندین سال به کاوش در این منطقه مشغول بود، گفته که در تپه يحيی مناطق مسكونی، گورستان، بناهای صنعتی و بخش‌های حفاظتی وجود داشته است. بر اساس نظر اين دانشمند، علومی چون رياضيات، جواهرسازی، نقاشی، ذوب فلزات و نجوم در بين ساكنان منطقه رایج بود و مردم روابط اقتصادی و اجتماعی با ساير تمدن‌های مجاور داشتند. به این ترتیب، می‌توان گفت که تپه یحیی طولانی‌ترین ترتیب سکونت ماقبل تاریخ را در جنوب شرق ایران در اختیار ما قرار می‌دهد که از ۴,۵۰۰ سال قبل از میلاد شروع می‌شود و بدون وقفه عمده تا اواسط هزاره سوم ادامه می‌یابد. در ادامه پس از وقفه‌ای نامعلوم مجددا در طول هزاره اول تا ۵۰۰ بعد از میلاد دوباره به محل سکونت تبدیل می‌شود.

این منطقه یکی از مکان‌های ماقبل تاریخی و تاریخی در استان کرمان محسوب می‌شود که در تاریخ نهم آذر ۱۳۴۹ هجری شمسی در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و در میان جاهای دیدنی بافت به چشم می‌‌خورد.

تپه یحیی در جنوب استان کرمان در دشت وسیع بخش صوغان از توابع شهرستان ارزوئیه قرار دارد. فاصله شهر بافت تا تپه یحیی حدود ۳۰۰ کیلومتر است.

• آدرس: استان کرمان،‌ شهر بافت، شهرستان ارزوئیه، بخش صوغان، تپه یحیی (نمایش روی نقشه)

صفحه سنگی با طرح عقاب از عصر مفرغ؛ عکاس: Jeronimo Roure Perez

کاوش‌های باستان‌شناسی تپه یحیی در ۶ دوره از سال ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۴ هجری شمسی توسط دانشکده آمریکایی تحقیقات ماقبل تاریخ موزه باستان‌شناسی «Peabody» و قوم‌شناسی از دانشگاه هاروارد در یک عملیات مشترک با دانشگاه کنونی شیراز انجام شد. این اقدام تحت مدیریت کارلوفسکی، باستان‌شناس آمریکایی، صورت گرفت و موفق به کشف اشیایی از جمله یک مجسمه شد که در حال حاضر در موزه ایران باستان نگهداری می‌شود.

طبق حفاری‌های تپه یحیی، ساکنان این منطقه دیوار اتاق‌های خانه‌های خود را از خشت‌های خام دست‌ساز ساخته بودند. دیوارها را با رنگ قرمز رنگ‌آمیزی و کف خانه‌ها را کاهگل می‌کردند. آزمایش‌های کربن ۱۴ روی بقایای مربوط به ساخت خانه‌ها نشان داد که آن‌ها به سال ۴,۳۰۲ قبل از میلاد تعلق دارند.

برخی آثار کشف شده از تپه یحیی، عکاس: حمید صادقی

در همین دوره در منطقه تپه یحیی اشیایی با سنگ صابون ساخته و به مناطق دیگر نیز صادر می‌شد. آن‌ها علاوه بر ادوات سنگی و استخوانی، از ظروف سفالی به‌شکل ساغرهای کوچک و خمره‌های بزرگ برای ذخیره مواد استفاده می‌کردند. حدود ۳,۸۰۰ سال قبل از میلاد که خط توسط عیلامیان به کار گرفته شد، هم‌زمان در تپه یحیی نیز خط رواج یافت.

در کاوش‌های تپه مشخص شد که بناهای مربوط به این دوره با معماری بزرگ‌تر و وسیع‌تری ساخته می‌شدند. داخل این اتاق‌ها ۶ لوح گلی و ۲۴ مهر گلی و تعدادی مهر استوانه‌ای کشف شد؛ ضمن اینکه نوشته‌هایی به خط عیلامی مربوط به رسیدهای اقتصادی به دست آمد که سندی بر حضور تمدنی جاافتاده و فراگیر در این منطقه هستند.

منبع عکس: سایت penn.museum

بررسی‌ها در این منطقه حاکی از آن است که این تپه یکی از بزرگ‌ترین کارگاه‌های انسان‌شناسی خاورمیانه و مرکز بسیاری از فعالیت‌های صنعتی و هنری بوده است. از میان آثار مکشوفه از این دوره می‌توان به تعدادی ابزار مفرغی اشاره کرد که شباهت زیادی به اشیای مشابه از تمدن‌های موهنجودارو، دره شرقی سند و بین‌النهرین دارند.

در دامنه اين تپه رودخانه كيش شور قرار دارد که مهم‌ترین عامل سكونت انسان‌ها وجود همين رودخانه بوده است. بر اساس تحقيقات گروه باستان‌شناسی دانشگاه هاروارد، رودخانه‌ای كه از كنار منطقه رد می‌شد، در آن زمان جزو پرآب‌ترين رودخانه‌ها به حساب می‌آمد و آب كشاورزی و شهر را تامين می‌کرد. در نخستين كاوش‌ها خانه‌های منظم، لوله‌کشی آب و فاضلاب با لوله‌های سفالی پيدا شد كه از وجود برنامه‌ریزی شهری در اين تپه حکایت داشت.

آب به‌وسيله كانال وسيع و سرپوشيده به محل سكونت شهرنشينان انتقال می‌یافت و بخشی از آن وارد خندق اطراف تپه می‌شد. این آب برای گردش آسياب‌ها، صنايع ذوب فلزات، پادگان و اصطبل‌ها، حمام‌ها و غیره به کار می‌رفت. این محل از معدود تمدن‌های رودخانه‌ای جهان محسوب می‌شود که هم‌زمان با تمدن هلیل، کرد عینی تمدن کهن و فراتر از تاریخ استان کرمان است.

منبع عکس: سایت pinterest.com

جالب اینکه کشف خنجری از جنس مس و مفرغ حاوی ۳٫۰ درصد قلع ثابت می‌کند که این یک آلیاژ است و شواهد بسیار قابل‌توجهی برای تهیه آلیاژ مس و قلع در جنوب غرب آسیا محسوب می‌شود. علاوه بر این، تپه یحیی به‌عنوان مجموعه‌ای از منابع سنگ برای باستان‌شناسان غیر منتظره و جذاب بود. کشف اشیایی از سنگ مرمر، فیروزه، عاج، اونیکس، استئاتیت و... متعلق به ۳,۸۰۰ تا ۳,۴۰۰ قبل از میلاد، حاکی از کاربرد آن‌ها در این دوره بوده است. این موضوع به‌نوبه خود نقش بعدی تپه یحیی به‌عنوان مرکز توزیع این مواد، به‌ویژه استئاتیت، در فاصله سال‌های ۳,۴۰۰ تا ۲,۷۰۰ قبل از میلاد را نشان می‌دهد. بدیهی است که همه این منابع بومی نبودند و بسیاری از آن‌ها از فواصل دور وارد شده بودند. این موضوع بر وجود مکانیسم‌های مبادله صحه می‌گذارد که در آن زمان شکوفا شده بود.

منبع عکس: سایت irankultur.com

تپه یحیی بقایای ۶ دوره استقرار را در بر می‌گیرد؛ به‌طوری که سکونت مستمر انسان در این منطقه از دوره نوسنگی تا قرن‌ها پس از میلاد یعنی در دوره ساسانیان ادامه داشته است. طبق بررسی‌ها، در هزاره اول پیش از میلاد قوم جدیدی در منطقه ساکن شدند. آثار و سفال‌های به دست آمده در این دوره شباهت بسیاری به آثار عصر آهن (هزاره اول قبل از میلاد) در شمال غرب ایران دارند. از دوره هخامنشی و دوره ساسانی نیز در این تپه آثاری کشف شده؛ اما تپه یحیی بعد از دوره ساسانی متروک مانده و سکونت در آن متوقف شده است. در حفاری تپه‌های مجاور مانند تپه دشت‌ده، آثاری مربوط به دوره اسلامی به دست آمد؛ گرچه در تپه یحیی هیچ اثری بعد از دوره ساسانی دیده نشد.

منبع عکس: سایت wikiwand.com

آثار مکشوفه در تپه یحیی در هر دوره تاریخی قابل مقایسه با آثار تمدنی جاهای دیگر در دوره باستان است. به‌دلیل اهمیت این تپه، برخی اشیای آن در اختیار برجسته‌ترین باستان‌شناسان جهان قرار گرفت تا آزمایش‌های دقیقی روی آن‌ها انجام و قدمت واقعی‌شان مشخص شود.

بدون شک تمدن در تپه یحیی از یک روستای کوچک تا یک کانون تمدنی بزرگ شکل گرفته و گسترش یافته است. بنابراین، باید منتظر کشف آثار مهم‌تری از این تپه بود. در حال حاضر با کشف آثار و اشیای ارزنده‌ای از جمله مهرها و سیلندرهای سنگی و لوح‌های گلی که نخستین کوشش خط و نگارش در ایران را به تصویر می‌کشند، تپه یحیی یکی از مهم‌ترین تپه‌های ماقبل تاریخی ایران به حساب می‌آید که تا دوره تاریخی گسترش یافته است.

اشیایی ساخته شده از استئاتیت در تپه یحیی؛ منبع عکس: سایت penn.museum

همراهان پروفسور كارلوفسكی كه متشكل از محققانی در رشته گياه‌شناسی باستانی، زمين‌شناسی، انسان‌شناسی، جغرافيای طبی و پزشكی بودند، مجسمه‌ها و سفال‌های زیادی از این منطقه به دست آورند. در ادامه این آثار مکشوفه را جهت تحقيق و بررسی با خود به آمریکا بردند که اكنون در موزه هاروارد نگهداری می‌شود. بیشترین اشیای یافت‌شده از این منطقه از جنس سنگ صابون هستند و ظرافت ساخت آن‌ها نشان می‌دهد که مردم آن زمان از ابزارها و تجهیزات خوبی برخوردار بودند.

تپه یحیی یکی از کهن‌ترین تمدن‌های کشف‌شده در ایران و جهان به حساب می‌آید که متاسفانه مدت‌ها است مطالعات علمی و باستان‌شناسی در آن انجام نشده است. در نتیجه بسیاری از یافته‌های موجود در این منطقه سر به مهر مانده‌اند و هنوز اقدامی در راستای معرفی آن در سطح بین‌المللی صورت نگرفته است.

• برای بازدید از محوطه تپی یحیی نیازمند مجوز کتبی از یگان حفاظت میراث فرهنگی استان کرمان هستید.
• از آنجا که پیرامون تپه دیواری کشیده نشده است، می‌توانید بدون ورود به محوطه، نمایی کلی از آن داشته باشید.
• تپه یحیی در کنار جاده واقع شده است؛ بنابراین دسترسی به آن سخت نیست.
• در بازدید از تپه یحیی، در خاطر داشته باشید که میراث باستانی بشر را باید بی‌کم‌و‌کاست به نسل‌های بعد تحویل دهیم.

نویسنده: زهرا آذرنیوش/ بازنویسی: صدیقه شجاعی