قبرستان عاشقان

قبرستان عاشقان از دیدنی های استان خراسان رضوی در دهستان توس شهرستان مشهد است که در کنار زیارت حرم امام رضا (ع) و دیگر دیدنی‌ های مشهد همچون خانه داروغه، باغ ملی مشهد و پارک کوهسنگی می‌توانید به دل جاده بزنید و از این جاذبه متفاوت بازدید کنید. قبرستان عاشقان نامی است که ذهن هر شنونده‌ای را برای دانستن دلیل نام‌گذاری آن کنجکاو می‌کند تا به‌دنبال رمز و راز چنین قبرستانی در ماجراهای اساطیری و داستان‌های ادبی با شخصیت‌های عاشقانه بگردد. در ادامه مقاله با ما همراه شوید تا از ماجرای این قبرستان متفاوت و علت نام‌گذاری آن به شما بگوییم.

آنچه لازم است درباره قبرستان عاشقان بدانید:

• آدرس: استان خراسان رضوی، شهرستان مشهد، بخش مرکزی، دهستان توس، شمال غرب روستای عاشقان (مشاهده روی نقشه)

قبرستان عاشقان از جاهای دیدنی کمتر شناخته شده در شهرستان مشهد است؛ گورستانی تاریخی و متفاوت که در شمال غربی شهر مشهد قرار دارد. این جاذبه دیدنی در شمال غربی روستای عاشقان و حاشیه جنوبی رودخانه فصلی «کشف رود» واقع شده است.

منبع عکس: نقشه و مسیریاب بلد؛ عکاس: نامشخص

فاصله شهر مشهد از روستای عاشقان حدود ۲۵ کیلومتر (۴۰ دقیقه رانندگی) است. برای دسترسی به این روستا از شمال شرق شهر مشهد و از طریق پل امام حسین (ع) وارد بلوار خواجه ربیع و سپس بلوار ۲۲ بهمن شوید؛ در ادامه جاده مشهد - کلات را در پیش بگیرید. بعد از پاسگاه انتظامی خلق آباد در دوربرگردان دور بزنید. بلافاصله وارد دوربرگردان سمت راست و خروجی جاده «باغ فراگرد» شوید. از روستاهای لک‌لگ، نوچاه و ابرغن (امرغان) بگذرید تا به خیابان توس ۹۷ برسید. خروجی روستای عاشقان در این خیابان قرار دارد که مسیری خاکی است. قلعه‌ و حصاری کاه‌گلی گرداگرد روستای عاشقان کشیده شده و در نگاه اول کاملا مشخص است. قبرستان در محوطه‌ای مرتفع در شمال غربی روستا و حاشیه رودخانه قرار دارد.

روستا و قبرستان عاشقان از جاهای دیدنی توس هستند. روستای عاشقان شبیه به قلعه‌ای بزرگ است و یک ورودی دارد. دیوار این قلعه در برخی نقاط به حدود ۶ متر می‌رسد. امروزه بقایایی از این باروی بزرگ باقی مانده است و چهار برج دیده‌بانی در چهار گوشه آن به چشم می‌خورد. روستای عاشقان جمعیت کمی دارد. زمین‌های این روستا موقوفه آستان قدس هستند و بیشتر بومیان از آن مهاجرت کرده‌اند. روستای عاشقان با تمام اوصافی که گفته شد، در فهرست آثار ملی به ثبت نرسیده است و اطلاعات دقیقی از قدمت، پیشینه و دوره تاریخی قلعه آن در دست نیست.

در روستای عاشقان قبرستانی به همین نام وجود دارد. فاصله قبرستان عاشقان تا روستا حدود ۱۵۰ متر است. محدوده این گورستان حدود دو متر بالاتر از سطح زمین اطراف خود قرار دارد. خاک گورستان عاشقان سفید است و رنگ آن با خاک بیرون و اطراف قبرستان کاملا فرق دارد. ابعاد این تپه حدود ۲۸ در ۶۰ متر است و در تصویر هوایی تا حدودی شبیه به قلب به نظر می‌رسد.

بر اساس مشاهدات و دریافت‌های باستان‌شناسی، قدمت قبرستان عاشقان به اواخر دوره تیموریان بازمی‌گردد. در قبرستان عاشقان، چهار سنگ قبر صندوقی (متعلق به دوره تیموریان) با حجاری‌های مذهبی، تراش‌های منحصربه‌فرد و آیات قرآنی و سنگ مزار محرابی وجود داشت؛ همین امر باعث شد که این قبرستان در اسفند ماه سال ۱۳۸۶ با شماره ثبت ۲۲۲۹۷ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت برسد. متاسفانه سنگ قبرهای صندوقی در سال‌های بعد به سرقت رفتند و امروزه تنها آثار حفاری‌های غیرمجاز و جای خالی آن‌ها دیده می‌شود. این قبرهای صندوقی به احتمال زیاد متعلق به مسیحیان یا دیگر اقلیت‌های مذهبی بودند.

منبع عکس: نقشه و مسیریاب بلد؛ عکاس: نامشخص

در دیگر سنگ قبرهای قبرستان عاشقان که به‌شکل محرابی و با تزیینات حجاری هستند، تصاویری مربوط به گلاب‌پاش، آینه و شانه روی آن‌ها دیده می‌شود. قدمت این سنگ قبرها به سده‌های دهم تا دوازدهم هجری قمری می‌رسد. در برخی از قسمت‌ها، سنگی ایستاده روی مقابر به چشم می‌خورد. در قبرستان عاشقان قطعاتی از سفال‌های چرخ‌ساز کشف شده است که قدمت آن‌ها به دوره تیموری و عصر صفوی بازمی‌گردد. این سفال‌ها به‌صورت ساده، لعاب‌دار و دارای نقوش مختلف هستند.

در مورد وجه تسمیه روستای عاشقان، نظرها و روایت‌های مختلفی وجود دارد. برخی بر این عقیده‌ هستند که روستای عاشقان همان شهر بزرگ حماسه‌خیز توس است که فردوسی در شاهنامه آن را به تصویر می‌کشد. به عقیده آن‌ها سابقه روستا به عهد اشکانیان بازمی‌گردد و واژه عشق در نام روستا و قبرستان را معرب شده از واژه «اشق» با ریشه اوستایی «ایش» به‌معنای «جستن و خواستن» می‌دانند.

اینکه آیا روستای عاشقان و قبرستان آن، مربوط به دوره اشکانیان است یا خیر، نیاز به بررسی بیشتری دارد؛ البته وجود قلعه قدیمی در منطقه و قرارگرفتن مشهد در قلمرو حاکمیت اشکانیان، این احتمال را تقویت می‌کند؛ اما بدون سندی قوی نمی‌توان به‌طور قطع درباره آن اظهارنظر کرد.

برخی از اهالی روستای عاشقان داستان‌هایی عاشقانه برای نام‌گذاری روستا و گورستان نقل می‌کنند؛ داستان‌هایی نانوشته که به‌صورت شفاهی و سینه به سینه منتقل شده‌اند. با دقت در آن‌ها می‌توان دریافت که خاستگاه‌های اساطیری دارند و با گذشت زمان بر آن‌ها افزوده یا از آن کم شده است.

منبع عکس: نقشه و مسیریاب بلد؛ عکاس: نامشخص

طبق یکی از این داستان‌ها، دختر و پسری در روستای عاشقان از دو طبقه اجتماعی متفاوت (یکی دختر صاحب قلعه و صاحب اختیار روستا و دیگری پسر کارگر قلعه) عاشق هم شدند و در روستای «شبانکاره» بدون اطلاع و اجازه پدر دختر ازدواج کردند. صاحب قلعه متوجه موضوع شد و پسر را برای مجازات به چاهی انداخت. دختر نیز به خاطر مرگ معشوق، خود را به چاه انداخت. به گفته اهالی روستا، چاه مورد نظر در محل امروزی قبرستان قرار داشت. وجود طبقات اجتماعی در دوره‌های تاریخی جامعه ایران اثبات شده است و این تضادها در تاریخ ایران سابقه‌ای دیرینه دارد.

برخی از اهالی روستای عاشقان داستانی دیگر نقل می‌کنند. بر اساس این روایت، توس (پهلوان شاهنامه) دل در گروی دختری از روستا می‌دهد؛ اما پدر دختر با این وصلت مخالفت می‌کند. دختر از توس می‌خواهد که پدر او را به قتل برساند. توس با این حرف درمی‌یابد که اگر دختر با پدر خود این‌چنین سنگدل است، پس با توس نیز بی‌رحم خواهد بود؛ به همین خاطر دستور می‌دهد که گیسوان دختر را به اسب ببندند و روی زمین بکشند. دختر در محل قبرستان عاشقان امروزی جان خود را از دست می‌دهد. چنین داستانی در شاهنامه فردوسی در مورد توس وجود ندارد؛ اما عاقبت توس نیز در شاهنامه مشخص نشده است.

منبع عکس: نقشه و مسیریاب بلد؛ عکاس: نامشخص

دو داستان ذکر شده تنها خلاصه‌ای از روایت‌هایی هستند که اهالی روستای عاشقان و در موارد بسیار انگشت‌شماری اهالی توس، آن را با جزییات و با بردن نام شخصیت‌ها و مکان‌های اطراف، با شرح کامل و صحنه‌سازی‌های عاشقانه بیان می‌کنند و دلیل نام‌گذاری منطقه می‌دانند. وجود برخی از حجاری‌های روی سنگ قبرهای این قبرستان (مثل شانه، قیچی و گلاب‌پاش و دایره (آینه)) برای برخی این تصور را ایجاد می‌کند که قبرهای دوران معاصر آن نیز مربوط به جوانانی با ماجراهای عاشقانه تعلق دارد.

در بسیاری از نمایشنامه‌های قدیمی، حماسی و عاشقانه ایرانی یا حتی تعزیه‌ها (با درونمایه‌های ایرانی) برای نشان دادن جوانی، دلدادگی و رفتن به سفر، حضور در جایی مثل میدان جنگ (بدون امید به بازگشت) و... از وسایلی نمادین مثل شانه، قیچی، آینه و گلاب‌پاش استفاده می‌کنند. این وسایل گویای زینت، آرایش و جشن در جوانی هستند؛ بنابراین می‌توان چنین برداشت کرد که در قبرستان عاشقان، افرادی با داستان‌های رمانتیک بی‌سرانجام دفن‌ شده‌اند.

منبع عکس: نقشه و مسیریاب بلد؛ عکاس: نامشخص

تصاویر حجاری شده روی قبرهای گورستان عاشقان مشهد، معانی دیگری نیز دارند و جنسیت، طبقه اجتماعی یا شغل متوفی را نشان می‌دهد. حجاری شانه یک‌طرفه و آینه را نشانه مرد بودن متوفی و شانه دوطرفه و آینه را نشانه زن بودن متوفی می‌دانند. نقش قیچی بر قبرها را نیز به‌عنوان جنگجو بودن یا خیاط بودن فرد متوفی می‌شناسند. اطمینان صحت روایات شفاهی و قابل‌اعتماد بودن آن‌ها تنها با بررسی‌های دقیق باستان‌شناسی امکان‌پذیر است.

• آدرس: شهرستان مشهد، بخش مرکزی، شهر توس، انتهای بلوار شاهنامه (مشاهده روی نقشه)
• شماره تماس: ۳۲۶۶۳۸۲۵ ۰۵۱
• ساعات بازدید: نیمه اول سال از ساعت ۸:۰۰ تا ۱۹:۳۰، نیمه دوم سال از ساعت ۸:۰۰ تا ۱۷:۰۰، ایام نوروز از ساعت ۸:۳۰ تا ۲۰:۳۰
• روزهای تعطیل: شهادت حضرت علی (ع)، شهادت امام جعفر صادق (ع)، تاسوعا و عاشورای حسینی، رحلت حضرت رسول اکرم (ص) و رحلت امام خمینی (ره)
• بهای بلیط (سال ۱۴۰۳): ۲۵,۰۰۰ تومان برای گردشگران داخلی و ۲۰۰,۰۰۰ تومان برای گردشگران خارجی
• فاصله تا قبرستان عاشقان: حدود ۱۱ کیلومتر (۱۵ دقیقه رانندگی)

ابوالقاسم فردوسی توسی، شاعر حماسه‌سرای ایرانی است که در سال ۳۲۹ هجری قمری در طبقه‌ اشراف عصر ساسانی چشم به جهان گشود. او با نگارش حماسه منظوم شاهنامه (بلندترین اثر منظوم حماسی تاریخ ایران) به‌عنوان بزرگ‌ترین سراینده اشعار فارسی در جهان شهرت یافت. فردوسی را با لقب‌های حکیم سخن و حکیم توس نیز می‌شناسند. این شاعر توانمند پارسی در سال ۴۱۶ هجری قمری دیده از جهان فروبست.

منبع عکس: گوگل مپ؛ عکاس: رضا نیاکی

آرامگاه فردوسی، مقبره‌ای معروف و از جاهای دیدنی شهر توس است که در ۱۸ آذر سال ۱۳۵۴ با شماره ۱۱۷۶ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید. بنای اولیه مقبره ۱۸ متر از کف ارتفاع داشت و قبر در وسط آن خودنمایی می‌کرد. کاشی‌های معرق و مقرنس، تزیینات سقف آرامگاه را تشکیل می‌دادند. این بنا به‌دلایل مختلف نشست کرد و تخریب شد. در سال ۱۳۴۳ هجری شمسی مسئولان تصمیم به تخریب کلی مقبره گرفتند تا بنایی جدید و با استقامت برای قبر فردوسی حکیم بسازند. سازه جدید با طراحی و اجرای مهندس هوشنگ سیحون، پس از چهار سال (در سال ۱۳۴۷) افتتاح شد.

امروزه مساحت مجموعه گردشگری آرامگاه فردوسی حدود ۶ هکتار است و جلوخان آرامگاه، باغ آرامگاه، استخر، یادبود فردوسی، تندیس نبرد رستم و سهراب، ساختمان اداری، کتابخانه تخصصی، موزه فردوسی، آرامگاه مهدی اخوان ثالث (شاعر نوپرداز معاصر) و آرامگاه استاد محمدرضا شجریان (خواننده، موسیقی‌دان و آهنگساز بنام ایرانی) در محدوده آن قرار دارند. فروشگاه صنایع دستی، رستوران، بوفه، نمازخانه، سرویس بهداشتی و پارکینگ، از امکانات رفاهی آرامگاه فردوسی هستند.

منبع عکس‌ها: گوگل مپ؛ عکاس‌ها (از راست به چپ): مصطفی موسوی، محمد فلاحی، javid bahredar ،Kia S

• آدرس: شهرستان مشهد، بخش مرکزی، شهر توس، انتهای بلوار شاهنامه، مسیر گردشگری اختصاصی آرامگاه فردوسی (جلوخان آرامگاه) به کهن دژ توس (مشاهده روی نقشه)
• ساعات بازدید: همه‌روزه از ساعت ۸:۰۰ تا ۱۶:۰۰
• بهای بلیط: رایگان
• فاصله تا قبرستان عاشقان: حدود ۱۲ کیلومتر (۲۰ دقیقه رانندگی)

ارگ کهندژ توس مکانی تاریخی و بنایی دیدنی در شمال غربی شهر توس و نزدیکی آرامگاه فرودوسی است که در آبان سال ۱۳۷۵ با شماره ۱۷۵۸ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید. ارگ کهندژ توس حدود ۳۰ کیلومتر با شهر مشهد فاصله دارد. امروزه با افتتاح مسیر گردشگری اختصاصی (از محدوده جلوخان آرامگاه فردوسی) دسترسی به این ارگ و بنای ارزشمند به‌راحتی فراهم است.

منبع عکس: گوگل مپ؛ عکاس: جلیل بذر افشان

ولایت توس در گذشته به منطقه‌ای در میان دو رشته‌کوه بینالود (در جنوب) و هزار مسجد (در شمال) گفته می‌شد و پیشینه‌ای کهن دارد. چهار ولايت «تابران»، «نوغان»، «رادكان» و «تروغبذ» در این محدوده قرار داشتند. تابران امروزه با نام توس شناخته می‌شود. این شهر در قرن چهار تا ۶ هجری قمری بسیار پررونق و معتبر بود تا اینکه به دست مغول‌ها ویران شد. پس از آن در قرن هفتم هجری قمری، شهر به دست اهالی سر و سامان گرفت و دوباره به بزرگ‌ترین ولایت منطقه تبدیل شد.

باروی شهر، کهندژ و ارگ توس، گنبد هارونيه، بقايای مسجد جامع تابران و باغ و آرامگاه فردوسی، آثار به‌جای مانده از تابران یا همان توس قدیم هستند. کهندژ دارای یک بنا یا دژ مستحکم مرکزی (ارگ)، فضایی برای سکونت اهالی، دیواره‌ای بر گرد کهندژ و خندقی بیرون دیواره است که همگی با خشت، آجر و گل ساخته‌شده‌اند.

قدمت ارگ کهندژ توس را متعلق به سه دوره‌ تاریخی سامانیان، سلجوقیان و تیموریان می‌دانند. این بنا به دلایلی نامشخص از حمله و تخریب مغول‌ها در امان ماند. وسعت، یافته‌های ارزشمند و جذابیت و شکوه، این ارگ را به یکی از آثار مهم کشور برای باستان‌شناسان و گردشگران تبدیل کرده است.

منبع عکس: گوگل مپ؛ عکاس: جلیل بذر افشان

آیا نام گورستان عاشقان برای شما آشنا بود یا اطلاعاتی درباره آن داشتید؟ اگر تاکنون از این جاذبه متفاوت دیدن کرده‌اید، لطفا نظر و تجربه‌‌ خود را با همراهان کجارو به اشتراک بگذارید.

نویسنده: زیبا وکیلی

منبع عکس کاور: سایت بلد؛ عکاس: نامشخص