مجموعه گنجعلی خان کرمان

مجموعه گنجعلی‌خان یکی از معروف‌ترین جاهای دیدنی کرمان است که به‌عنوان بخشی از بازار بزرگ کرمان به حساب می‌آید. گنجعلی‌خان که از حکام مشهور زمان شاه عباس محسوب می‌شد، در زمان حکومت خود بر کرمان، آثار و بناهای زیادی ساخت و در آبادی این منطقه کوشید.

معمار مجموعه گنجعلی‌خان، استاد سلطان محمد معمار یزدی و بانی آن گنجعلی‌خان است که این اثر ۱۱ هزار متر مربعی را به سبک معماری اصفهانی بنا نهادند. این مجموعه از بخش‌های مختلفی همچون بازار، مسجد، مدرسه، کاروان‌سرا و... تشکیل شده است.

مجموعه گنجعلی‌خان در نزدیکی میدان شهدا در شهر کرمان قرار گرفته است. دو خیابان اصلی امام و شریعتی به میدان گنجعلی‌خان ختم می‌شوند.

• آدرس: استان کرمان، شهر کرمان، میدان گنجعلی‌خان، مجموعه گنجعلی‌خان (نمایش میدان روی نقشه)

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: Geri)

مجموعه گنجعلی‌خان کرمان یکی از جاذبه‌های مهم کرمان است که به‌سبب گستردگی و تنوع بخش‌های مختلف آن، شهرت زیادی برای گردشگری این شهر به وجود آورده است. مجموعه گنجعلی‌خان شامل زیرساخت‌های شهری است که برای توسعه شهر کرمان در آن روزگار بنا شد و اکنون بخش مرکزی و مهمی از بافت سنتی و تاریخی کرمان را تشکیل می‌دهد.

میدان گنجعلی‌خان را می‌توان معادل میدان نقش جهان اصفهان و میدان امیر چخماق یزد دانست. این میدان اصول شهرسازی تاریخی ایران را در خود دارد و بخش‌هایی همچون بازار، مسجد، کاروان‌سرا و غیره در اطراف آن شکل گرفته‌اند. این میدان در اصل یک مرکز گردهمایی اجتماعی بوده است.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: Bernard Gagnon)

مجموعه گنجعلی‌خان ۱۱ هزار متر مربع وسعت دارد و میدان و بازار آن در سال ۱۰۰۵ هجری قمری ساخته شده‌اند. حمام در ضلع جنوبی در سال ۱۰۲۰ هجری قمری، مدرسه و کاروان‌سرا در ضلع شرقی به‌ترتیب در سال‌های ۱۰۰۷ و ۱۰۲۱ هجری قمری، آب‌انبار در ضلع غربی در سال ۱۰۲۱ هجری قمری احداث شدند. ضرابخانه نیز در ضلع شمالی قرار دارد.

مجموعه تاریخی گنجعلی‌خان نامش را از سازنده و پایه‌گذار آن یعنی گنجعلی‌خان، والی و حاکم کرمان در دوره صفویه گرفته است. گنجعلی‌خان نزدیک به ۳۰ سال حاکم کرمان بود و در زمان فرمانروایی‌ خود بناهای متعددی را احداث کرد. بخشی از این آثار امروز به دست ما رسیده؛ ولی بخشی دیگر نیز مخصوصا در زمان لشکرکشی آقامحمد خان آسیب فراوان دیده و از میان رفته است.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: Nima.m1)

از آثاری که از مجموعه‌ گنجعلی‌خان باقی مانده، میدانی در مرکز شهر است که در حاشیه‌ بازار بزرگ قرار دارد. در سه ضلع میدان، بازار واقع شده و در ضلع دیگرش سرای گنجعلی‌خان قرار دارد. طاق‌نماهای آجری، کاشی‌کاری، فضای سبز، حوض آب و دیگر آثار دیدنی، زیبایی این میدان را دوچندان کرده‌اند. این میدان به‌لحاظ اصول شهرسازی از جمله میدان‌هایی است که در ایران تعریف درست میدان را می‌توان به آن اطلاق کرد و عناصر شاخص شهری در اطراف آن با تناسبات معین و درستی قرار گرفته است.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: Mirzaalirezakhang)

بازار در بخش جنوبی میدان گنجعلی‌خان به چشم می‌خورد. در سمت راست این بازار، حمام تاریخی گنجعلی‌خان و ۱۸ مغازه وجود دارد و در سمت چپ آن طاق‌نماهایی طراحی شده‌اند که زیر این طاقنماها، دستفروشان به کار مشغول هستند. در انتهای بازار گنجعلی‌خان، بازار زرگری قرار دارد که به قیصریه معروف است.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: kerman2)

مسجد گنجعلی‌ خان در ضلع شمال شرقی میدان گنجعلی‌خان واقع شده و ظاهرا نمازخانه‌ کاروانسرای بزرگ مجموعه یا مدرسه‌ مجاور بوده است. بنای مسجد، کوچک و شامل یک شبستان و ایوان ورودی می‌شود. ایوان آن نمای ساده‌ای دارد و روی آن طرح‌هایی هندسی روی گچ دیده می‌شود. کف ایوان سنگی است و بر بالای در چوبی آن، کتیبه‌ای سنگی قرار دارد.

بعد از ورودی ایوان، راهرویی باریک و بعد از آن فضای گنبددار شبستان به چشم می‌خورد. پوشش گنبدی بنا، ۱۲ نورگیر دارد. این مسجد دارای محرابی با لوح مرمرین و نقش گلدان است. تزیینات این شبستان عبارت‌اند از نقاشی، گچ‌بری، مقرنس‌کاری و کاربندی. مسجد گنجعلی‌خان اخیرا مرمت شده است و امروزه فقط جهت بازدید گردشگران مورد استفاده قرار می‌گیرد و نماز در آن برگزار نمی‌شود.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Luiz Paulo)

تزیینات گچ‌بری و نقاشی‌های سردر حمام به دو بخش تقسیم می‌شود. بخش بالایی مقرنس که مربوط به دوره‌ صفویه و دارای تزیینات گل و بوته و گچ‌بری است. این بخش در سال ۱۳۷۴ هجری شمسی توسط اداره‌ میراث فرهنگی استان کرمان مرمت شد. بخش پایینی مربوط به دوره‌ قاجاریه است که روی تزیینات دوره‌ صفویه کشیده شده ‌است. این نقاشی‌ها موضوعاتی چون بهرام گور، خسرو و شیرین، شاهان در حال شکار، کاروان شتر و حیوانات درنده را در بر می‌گیرند. زیر نقاشی‌ها، کتیبه‌ای از مرمر سبز دیده می‌شود که با خط نستعلیق، اشعاری بر آن حک شده است و تاریخ آن را ۱۰۲۰ هجری قمری را نشان می‌دهد.

رختکن یا سربینه، فضایی است که با عبور از زیر سردر و راهرویی غیرمستقیم مانع از دیدن درون حمام و حفظ گرمای آن می‌شود و با عبور از یک هشتی کوچک و درگاهی منقوش با حجاری پرندگان دریایی می‌توان به آن رسید. این سربینه از فضاهای اصلی بنا به حساب می‌آید و متشکل از فضای میانی وسیعی با سقفی بلند و پرکار و غرفه‌های کوچک‌تر در اطراف آن است. غرفه‌ها دارای حوضچه‌ای با فواره هستند که از انتها به هم مرتبط می‌شوند. با وجودی که رختکن، فضایی یک‌پارچه به نظر می‌رسد؛ گوشه‌هایی خلوت و تودرتو دارد که محلی مناسب برای استراحت، عبادت و گفت‌وگو بوده‌اند. رختکن حمام با انواع زیراندازها، بقچه‌های کرباسی، قطیفه‌ها و حوله‌های فراوان، تزیین شده‌ است.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: Arash Arjmandi)

در حال حاضر این حمام به‌عنوان موزه‌ مردم‌شناسی مورد استفاده قرار می‌گیرد. مجسمه‌هایی مومی در جاهای مختلف حمام قرار گرفته‌اند که نشانگر افرادی از طبقات مختلف جامعه‌ آن زمان نظیر روحانیون، پیشه‌وران، مردم عادی و... هستند.

راهروی طولانی و زاویه‌دار حمام با ظروفی نظیر طشت، تاس و وسایلی مانند لنگ، سدر، حنا، سینی‌های قدیمی، شانه‌های سنتی، آینه‌های مختلف، سنگ پاهای قدیمی و وسایل تن‌شویی دیگر تزیین شده است. در سمت راست گرمخانه، مجسمه‌های کیسه‌کشان و دلاکان در حال کار قرار دارد.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: Kok Leng Yeo)

نور فضاهای حمام، از سقف تامین می‌شود؛ به‌طوری که نورگیرها معمولا در مرکز یا اطراف سقف‌ها جای دارند و سقف را نورانی‌تر نشان می‌دهند و سایه‌‌روشن زیبایی روی آن ایجاد می‌کنند. حوض آب زیر این نورگیرها نیز بر زیبایی نورپردازی این حمام افزوده است. در نورگیرهای سقف، برای جلوگیری از دید و تنظیم حرارت گرمخانه، از «گل جام» یا «معلقی» استفاده شده ‌است تا نور خورشید را به داخل فضاها هدایت کند. گرمای این حمام مانند بسیاری از حمام‌های سنتی ایران، از طریق «گلخن یا تون» تامین می‌شد.

بخشی از نقاشی‌های مربوط به دوران صفوی سردر این حمام به‌تازگی مرمت شده‌اند. شعری با خط نستعلیق روی سنگ مرمر سردر حک شده است که مصراع آخر آن، سال ساخت این بنا را با حروف ابجد نشان می‌دهد. حمام گنجعلی‌خان در سال ۱۳۵۰ هجری شمسی مورد مرمت‌ قرار گرفت و سپس به موزه مردم‌شناسی تبدیل شد.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: Foadkr)

مدرسه و کاروانسرای گنجعلی‌خان یکی از حوزه‌های علمیه‌ مشهور کرمان است. این بنا در ضلع شرقی میدان گنجعلی‌خان قرار دارد و در گذشته مدرسه‌ای پررونق بود که بعدها به کاروان‌سرا تبدیل شد. بر کاشی‌های کتیبه‌ سردر آن، تاریخ ۱۰۰۷ هجری قمری نقش بسته و معمار آن محمد سلطانی یزدی بوده است. این مدرسه در حال حاضر به‌عنوان دانشکده‌ هنر وابسته به دانشگاه باهنر کرمان استفاده می‌شود. اثر مذکور در تاریخ ۲۹ آذر ۱۳۱۶ هجری شمسی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

ضرابخانه در ضلع شمالی میدان واقع شده و از ویژگی تزیینات داخلی آن می‌توان به گچ‌بری‌ اشاره کرد که به‌شکل آجر کاذب است. این بنا، گنبد بلندی دارد و در بالای آن کلاه فرنگی قرار گرفته است که بخشی از نور داخل را تامین می‌کند. کف بنا و زیر نورگیر، حوض مربع شکلی وجود دارد. سردر بنا ساده و تزیین آن آجرکاری گچی است. در زمان تعمیر بنا تعدادی سکه‌ مسی و قطعات فلزی متعلق به ضرب سکه به دست آمد که کاربرد بنا به‌عنوان ضرابخانه را تایید می‌کرد. این بنا از سال ۱۳۷۰ هجری شمسی هم‌زمان با بزرگداشت خواجوی کرمانی به‌عنوان موزه‌ سکه افتتاح شد.

سکه‌های دوره‌های مختلف تاریخ از جمله اشکانیان، ساسانیان، گورکانی، صفوی، زندیه، قاجار، پهلوی و... در آن به نمایش در آمده است.

آب‌انبار یکی دیگر از بخش‌های این مجموعه‌ تاریخی است که دقیقا در ضلع مقابل کاروان‌سرا قرار دارد.

اگر قصد دارید برای بازدید از مجموعه گنجعلی‌خان بازدید کنید، بهتر است با نقشه و محل قرارگیری بخش‌های آن آشنا باشید. در زیر نقشه‌ای از بخش‌های مختلف مجموعه آورده شده است:

عکس از وب‌سایت hamehchiz.biz

نویسنده: حمیده کریمی/ بازنویسی: صدیقه شجاعی