قلعه ضرغام السلطنه فرادنبه

قلعه‌ ضرغام‌السلطنه (قلعه فرادنبه) یکی از قلعه‌های تاریخی و جاهای دیدنی استان چهارمحال و بختیاری به شمار می‌آید و مربوط به دوره‌ قاجار است.

رضاقلی‌خان ایل‌بیگی پدر ضرغام‌السلطنه در زمان حکومت خود، در این محل قلعه‌ای ساخت که به «قلعه‌کهنه» معروف است. قلعه ابتدا ساختمانی در بخش شرقی و مهمان‌سرای خوانین بختیاری بوده‌ که از سوی عموها و پدر به حاج ابراهیم‌خان ملقب به ضرغام‌السلطنه واگذار شد و ایشان هم بعدها در کنار این قلعه، بخش جدیدی در ضلع غربی به آن اضافه کرد که به قلعه‌ ضرغام‌السلطنه معروف است. زمان ساخت این قلعه بر اساس کتیبه‌ آجری کنار دروازه‌ اصلی آن مربوط به سال ۱۲۷۹ هجری قمری (دوره‌ قاجار) است و حدود ۱۶۰ سال قدمت دارد.

این قلعه از جاهای دیدنی بروجن به شمار می‌رود و در فرادنبه در ۵ کیلومتری شرق بروجن قرار دارد.

قلعه فرادنبه دارای وسعتی حدود ۱۰ هزار مترمربع و یکی از قلعه‌های وسیع و پرحجم استان چهارمحال و بختیاری است و از لحاظ ساخت و معماری به صورت دو طبقه و با برج و باروی بلند ساخته شده است. قلعه دارای بخش‌های مختلف است که هریک از بخش‌ها توضیح داده ‌می‌شوند.

اتاق آیینه، اتاقی در قلعه به دلیل داشتن ۵ در دولنگه معرق و منبت‌کاری شده به «اتاق پنج‌دری» هم معروف است. سقف اتاق تماما با قاب‌های لوزی قاب‌کاری شده و دیوارهای آن نیز با استفاده از هنر آیینه‌کاری، تزیین شده که این قطعات تمامی سطوح دیوار را دربر نگرفته‌اند، بلکه با استفاده از هنر آیینه‌کاری پوشش‌های مختلف بر سطح دیوارها ایجاد و سطوح بین آن‌ها با نقاشی‌های گل و مرغ تزیین شده‌اند.

اتاق‌های غربی قلعه، در ضلع جنوبی حیاط دو اتاق واقع که ایوان آن‌ها رو به شرق است. این اتاق‌ها فاقد عناصر تزیینی هستند، ولی ستون‌های ایوان را دو شمعک با گچ اندود و در بالا به صورت ساده تشکیل سرستون را می‌دهند. در طرفین این اتاق‌ها راه خلوت‌تر و ورود و خروجی و دالان ورود به حمام قرار گرفته است.

حمام قلعه، حمام قلعه در عمق ۴ متری زمین قرار دارد. دالان ورودی آن داخل حصار ولی سرینه و گرم‌خانه در خارج از حصار قرار دارد. به طوری که پشت بام آن کنار معبر عمومی است. حمام قلعه دارای سربینه، میان‌در و گرم‌خانه است. سقف گنبدی سربینه روی چهار ستون بلند سنگی قرار دارد که ستون‌ها به صورت مربع در وسط و حدفاصل با دیوارهای جانبی طاق‌های گنبدی کوچک‌تر پوشانده است. میان‌ در را راهرو گنبدی تشکیل داده و گرم‌خانه از وسعت بیش‌تری برخوردار است. میان در دارای سکوهای رخت‌کن و گرم‌خانه دارای خزینه‌های آب گرم و سرد است. دیوارها و کف قسمت‌های مختلف حمام با کاشی و سنگ پوشیده شده که در حال حاضر از بین رفته و تنها قطعات آن‌ها به جای مانده است. به علت این که حمام فاقد هر گونه روشن‌دان یا منفذ تعبیه نور است، فضای داخلی آن کاملا تاریک و جهت ورود و استحمام استفاده از نور غیرطبیعی الزامی است.

اندرونی قلعه، اندرونی قلعه که قسمت زیادی از قلعه را شامل می‌شد، دارای اتاق‌های متعدد در طبقه‌ همکف و اتاق‌های طبقه‌ فوقانی است که در جنب آن‌ها اصطبل‌ها، سرطویله و انبارها قرار دارند. نمای جنوبی طبقه‌ فوقانی را درهای اتاق‌ها که به ایوان باز می‌شده و نورگیرهای بیضی شکل تشکیل می‌دهد.

علاوه بر این در اصلی ورود به اندرونی دارای سردر آجری با طاق قوسی و گوشواره‌های کناری است. حمام عمومی فرادنبه در پشت دیوار اندرونی بود که از این نظر جهت استفاده‌ ساکنین این قسمت اهمیت بسیاری داشت.

قلعه فرادنبه در کنار بافت مسکونی واقع و حصار و برج‌های آن از ارتفاع زیادی نسبت به سایر قلعه‌های استان برخوردار است. قلعه دارای کلیه فضاهای معماری مورد نیاز با به کار بردن مصالح ساختمانی عالی، دارای تزیینات آینه‌کاری، گچ‌بری، نقاشی، حجاری و... در سطح گسترده در اتاق‌ها و ملحقات و توابع بوده و تمامی اجزا ساختمانی داخل حصار قرار داشته‌اند. ۴ برج بلند در ۴ گوشه حصار علاوه بر این که به عنوان انبار مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند، در قسمت زیرین گاهی جهت زندان و بازداشت افراد هم کاربرد داشته‌اند.

وسعت زیاد قلعه و ملحقات آن از یک طرف که با اضمحلال قدرت خوانین امکان حفاظت و نگهداری آن را برای وارثین غیرممکن نموده است. به دلیل متروکه ماندن، کهنگی، فرسودگی و توسعه نامناسب شهر بخش اعظم این اثر از بین رفته است و این بنا در ردیف بناهای نیمه‌مخروبه قرار دارد. هم‌‌اکنون جز جبهه‌ شمالی قلعه کهنه و بخش‌های کمی از مخروبه‌های حرمسرای قلعه جدید و حمام و بخشی از سردر و باروی ضلع جنوبی بقایای بیشتری باقی نمانده و روی محدوده‌ اصلی لامردون (بیرونی) و جبهه جنوبی حرمسرای قلعه جدید، خانه‌های نوساز ساخته شده است.

این قلعه در ۱۸ اسفند ۱۳۸۷ با شماره ۲۵۳۶۷ به ثبت آثار ملی ایران رسید.

امروزه قلعه ضرغام‌السلطنه، بسیار آسیب‌دیده است و دیوارهای قلعه در بسیاری نقاط در حال تخریب است. این قلعه تاریخی که بزرگترین قلعه در استان است، کمی مورد بی‌توجهی قرار گرفته است. بازدید از این قلعه بسیار کم است و قلعه چندان شناخته شده نیست. شاید همین امر سبب شده است که قلعه مورد بی‌توجهی و بی‌مهری مردم قرار گیرد. هنوز هم حتی بسیاری از مرم بختیاری از وجود این قلعه بی‌خبر هستند. امید است با معرفی این قلعه، توجه بیشتری به حفظ و مرمت آن صورت گیرد.

همانطور که گفته شد، قلعه متعلق به ابراهیم خان ضرغام‌السلطنه است. ضرغام‌السلطنه فرزند رضاقلی خان ایلبیگی بود که وی را در شمار صوفیان نیز دانسته‌اند و از این رو به «حب‌علی شاه» نیز شهرت داشته است. ضرغام‌السلطنه بعد از قیام مردم اصفهان علیه استبداد محمدعلی‌شاه با تقاضای کمک حاج‌آقا نورالله نجفی اصفهانی با هفت‌هزار نفر و ۱۱۰ تن از بختیاری‌ها از همین قلعه ضرغام‌السلطنه، راهی اصفهان شد و توانست اصفهان را فتح کند. پس از این صمصام‌السلطنه نیز به وی پیوست و اصفهان به طور کامل فتح شد. ضرغام‌السلطنه در فتح تهران نیز نقش داشت و گفته شده محمدعلی‌شاه با شنیدن خبر راهی شدن ضرغام‌السلطنه به تهران به سفارت روسیه در زرگنده متحصن شد.

ضرغام‌السلطنه از نظر فکری با سرداراسعد اختلاف داشت و اختلاف آن‌ها کم‌کم پررنگ‌تر هم شد. همین امر سبب شد که به دلیل اختلاف بسیار، سرانجام ضرغام‌السلطنه از سیاست کناره گیرد. ضرغام‌السلطنه بسیار به مشروطیت پایبند بود و برای به ثمر نشستن آن بسیار تلاش کرد و برای این کار به همراه ستارخان و باقرخان تشکیل انجمن هیات اتحادیه احرار را برای استقرار اصول مشروطیت دادند. وی در سال ۱۳۳۷ قمری درگذشت و در فرادنبه واقع در بروجن به خاک سپرده شد.

نویسنده: زهرا آذرنیوش