مسجد و مدرسه كریم ایشان

مدرسه و مسجد کریم ایشان از جاهای دیدنی استان گلستان در مسیر جاده‌ کلاله-مراوه‌تپه است که در سال ۱۳۵۴ هجری شمسی به فهرست آثار ملی ایران اضافه شد. تاریخ ساخت مسجد و مدرسه کریم ایشان با توجه به کتیبه‌ سر در آن، به سال ۱۳۲۸ هجری قمری (۱۲۸۹ هجری شمسی) مربوط می‌شود که هم‌زمان با دوره قاجار است و با وجود تزیینات ساده و کم، به‌لحاظ معماری ارزش زیادی دارد. بانی ساخت مدرسه، سید قلیچ ایشان بود که پس از احداث مدرسه تولیت آن را به عهده گرفت.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: مرتضی برجسته)

در مسیر جاده کلاله به مراوه تپه در استان گلستان، مدرسه و مسجد تاریخی بسیار زیبایی به نام «کریم ایشان» قرار دارد که در نزدیکی روستایی با همان نام است. این مدرسه با شهرستان گنبد کاووس ۸۰ کیلومتر و با شمال شرق کلاله ۴۲ کیلومتر فاصله دارد.

• آدرس: استان گلستان، مراوه تپه، مسیر جاده کلاله-مراوه تپه، روستای کریم ایشان (نمایش روی نقشه)

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Aramis Gasht Golestan Co)

مدرسه‌ قلیچ ایشان که به مسجد و مدرسه کریم ایشان نیز معروف شده، از جاهای دیدنی مراوه است که در سال ۱۳۵۴ هجری شمسی به فهرست آثار ملی ایران اضافه شد.

بنای چهارگوشی از سنگ آهک و آجر و خشت در روستای کریم ایشان به چشم می‌آید که برای مسافران یادآور کاروان‌سراهای بین‌راهی است. این بنای تاریخی به‌همراه مسجدی که در نزدیکی‌اش قرار دارد، با خصوصیات معماری آسیای مرکزی و ایرانی ساخته شده است.

مدرسه از همان زمان ساخت به مرکز اجتماعی و دینی و فرهنگی سنی‌های ترکمن تبدیل شد و اساتیدی از مناطق ترکمنستان و داغستان را برای تدریس به خود جذب کرد. در زمان سید قلیچ ایشان، حدود ۲۰۰ تا ۳۰۰ طلبه از اقصانقاط ترکمن صحرا به مدرسه آمدند و از آن فارغ‌التحصیل شدند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: مرتضی برجسته)

بر اساس بیتی که بر چوب سردر بنای مدرسه و مسجد کریم ایشان حک شده است، می‌توان تاریخ ساختش را دریافت. این بیت چنین می‌گوید:

این مدرسه‌ ایشان سید قلیچ عزیزان تاریخ این بگویم باشد وطن غریبان

همان طور که از این تک بیت معلوم است؛ بنای مورد نظر به مدرسه‌ای متعلق به خاندان «ایشان» اشاره دارد که با نام مدرسه سید قلیچ ایشان یا مسجد و مدرسه کریم ایشان شناخته می‌شود. در اینجا منظور از «وطن غریبان» بر اساس حروف ابجد سال ۱۳۲۸ هجری قمری برابر با ۱۲۸۹ هجری شمسی است. گرچه روایت دیگری وجود دارد که ساخت مدرسه را در سال ۱۲۲۱ هجری قمری (۱۱۸۵ هجری شمسی) اعلام می‌کند. از آنجا که ادوارد ییت، افسر بریتانیایی، در سال ۱۲۷۳ از این مکان گذشته و مدرسه را در حال ساخت دیده است، پس باید همان روایت اول را پذیرفت.

سید قلیچ تا پایان عمر متولی مدرسه بود و در آنجا تدریس کرد. پس از مرگش در مجاورت مدرسه در مقبره‌ای چهارگوش با گنبدی مدور به خاک سپرده شد. پس از سید قلیچ ایشان، پسرانش حاج کریم ایشان و سپس سید محمد ایشان تولیت مدرسه را بر عهده گرفتند. اداره‌ مدرسه به همین ترتیب به پسر بزرگ‌تر به ارث می‌رسید. پس از پسران قلیچ، مدرسه سال‌ها بسته ماند تا آنکه سرانجام یکی از نوادگانشان با کمک میراث فرهنگی مدرسه را مرمت و آن را دوباره فعال کرد.

در زمان سید قلیچ و پس از او عالمانی نظیر صفر قاری ایشان، ابراهیم آخوند، عبدالقادر آخوند و آنا طاقان آخوند در این مدرسه تدریس می‌کردند؛ اما از وقتی مدارس علوم دینی جدید در مراکز جمعیتی ترکمن‌ها ساخته شد، این مدرسه که در روستای کوچک کریم ایشان بنا شده بود، تقریبا متروکه ماند. بدین ترتیب مدرسه‌ای که جمعیتی ۲۰۰ نفری را به خود دیده بود، طلبه‌هایش به ۲۰ نفر کاهش یافتند.

در زمان جنگ جهانی دوم، اینجا پایگاه نظامی ارتش روسیه و قزاقخانه شد. به همین علت بود که از آن موقع جاده‌ای، مدرسه را به مناطق شمالی وصل می‌کرد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: مرتضی برجسته)

سید قلیچ ایشان سازنده و متولی اول مدرسه بود. او از ترکمن‌های سرشناس طایفه‌ گوکلن بود که بیشتر در شرق استان گلستان مستقر بودند. گوکلن‌ها از جمله‌ طایفه‌هایی محسوب می‌شدند که نسبتا زود به کشاورزی و یک‌جانشینی روی آوردند. همچنین ساخت مسجد و مدرسه‌ علوم دینی میان گوکلن‌ها سابقه‌ بیشتری دارد. به همین علت، قدیمی‌ترین ساختمان مسجد و مدرسه‌ علوم دینی ترکمن‌های ایران در منطقه‌ گوکلن‌ها بنا شده است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: مرتضی برجسته)

طول و عرض ساختمان مسجد بیش از ۱۷ در ۱۳ متر است. مسجد قلیج ایشان یک شبستان با در ورودی در جبهه‌ جنوبی دارد که سقف آن را چهار گنبد پوشانده‌اند. گنبدها از نظر معماری قرینه‌ یکدیگر هستند و به‌شکل بسیار زیبایی بنا شده‌اند. مسجد ایشان برخلاف مدرسه که پلان مربعی‌شکل دارد، به‌صورت مربع-مستطیل با مصالح آجر ساخته شده و جزو ساده‌ترین مساجد ایران به‌لحاظ تزیینات است.

مسجد با پی‌ریزی قوی و آجرهای ضخیم، خیلی محکم ساخته شده بود؛ با این حال بر اثر زلزله‌ای که در سال ۱۳۴۸ هجری شمسی در آن منطقه رخ داد، دچار صدمه‌ فراوانی شد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: مرتضی برجسته)

طول و عرض ساختمان مدرسه که در چند متری مسجد بنا شده است، به حدود ۳۰ متر می‌رسد. ضخامت دیوارها تقریبا یک متر و مساحت زیربنا ۱۰۰۰ متر مربع است. مدرسه از حیاطی مربعی و ۲۳ حجره تشکیل می‌شود. این حجره‌ها که در چهار سوی حیاط قرار دارند، محل اقامت طلبه‌های علوم دینی بودند.

نکته حائز اهمیت در مورد مدرسه کریم ایشان این است که در این سازه، ایوانی وجود ندارد و تنها جلوی هر حجره فضای نیمه بسته‌ای قرار دارد که ۲۰ سانتی‌متر از کف حیاط بالاتر است. این فضاهای کوچک محل بحث طلبه‌ها پس از پایان ساعت درسی محسوب می‌شدند.

تمام حجره‌ها رو به درون مدرسه هستند؛ گرچه پنجره‌هایی به‌سمت بیرون دارند و معمولا ظرفیتشان برای بیش از یک نفر بوده است. هرکدام از حجره‌ها بر اساس نام یکی از بزرگان و مشایخ نام‌گذاری شده‌ بودند که از آن جمله می‌توان به حجره شیخ ابوالحسن خرقانی، بازیه بسطامی، غزالی، سعدی و... اشاره کرد. یکی از حجره‌ها را نیز کتابخانه کرده‌اند که نامش کتابخانه‌ امام محمد غزالی است. کتابخانه‌ دیگری با نام کتابخانه‌ سید قلیچ ایشان در این مدرسه وجود دارد که کتاب‌های نفیس و دست‌نوشته‌های قدیمی در آن نگهداری می‌شود.

ملای مدرسه در دو اتاق بالای سردر مدرسه ساکن می‌شد. علاوه بر دو راه‌پله‌ در دو طرف ورودی، پله‌هایی در چهارگوشه‌ بنا فرد را به اتاق‌های طبقه‌ بالا هدایت می‌کرد که این پله‌ها در هنگام ورود به چشم نمی‌خورند. سردر ورودی مدرسه دارای دو گلدسته بسیار زیبا است و علاوه بر این دو گلدسته، در چهار گوشه‌ بنا چهار گلدسته قرار دارد که بر زیبایی بنا افزوده‌اند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: مرتضی برجسته)

دیوارها، گلدسته‌ها، طاق‌ها، طاق‌نماها و پوشش کف حیاط و بام از آجرهایی ساخته شده‌اند که ابعاد بعضی از آن‌ها به ۴۰ در ۲۰ سانتی‌متر می‌رسد. در برخی نقاط مدرسه، پنجره‌های مشبک گچ‌کاری کار گذاشته‌اند. پنجره‌ها از جهت شرقی و غربی به محوطه‌ مسجد و مدرسه دید دارند. دیوار داخلی یکی از اتاق‌های بالای سردر را با گچ‌کاری‌هایی به اشکال میوه و ظرف و اسلحه آراسته‌اند.

سردر ورودی مدرسه تنها قسمت بنا محسوب می‌شود که در ساخت آن از کاشی استفاده شده است. کاشی‌ها با نقوش هندسی و چلیپایی تزیین شده‌اند و در دو طرف در ورودی، قوس جناقی ملایمی وجود دارد که در طرفین در ورودی و در درون طاق نماها نقوش تزیینی شیر و خورشید با کاشی ایجاد شده است.

در معماری مدارس ایران اصولا از عناصر طبیعت برای آراستن بنا استفاده می‌شد؛ اما مدرسه کریم ایشان از این امر مستثنا بود که علت این امر احتمالا به قرارگیری آن در منطقه‌ای سرسبز مربوط بوده است. تنها حوضی در میانه حیاط به‌صورت نمادین قرار دارد.

در طرف جنوب شرقی مدرسه مکانی با نام «عیدگاه» تعبیه شده بود که در آن آیین‌ها و فرایض عید فطر، قربان و نماز جمعه برگزار می‌شد. این عیدگاه طرحی هندسی و چندضلعی دارد؛ اما عاری از تزیینات است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: حمیدرضا بیابانی مقدم)

• بهترین زمان بازدید از این اثر تاریخی در فصل بهار است.
• در حال حاضر از این مدرسه استفاده آموزشی نمی‌شود.
• برای دسترسی به این مکان باید وارد روستا بشوید و از مسیر اصلی دسترسی ندارد.

نویسنده: رضا اردو/ بازنویسی: صدیقه شجاعی