مسجد شاه

مسجد شاه یا مسجد امام خمینی (ره) یکی از زیباترین مساجد تهران است که در منطقه ۱۵ خرداد قرار دارد. از آنجا که این مسجد به دستور فتحعلی‌ شاه قاجار ساخته شد، در آغاز آن را مسجد سلطانی می‌نامیدند. بنابر شواهد تاریخی این مسجد دومین مسجد جامع بزرگ تهران بعد از مسجد جامع بازار بوده است. این مسجد چهار ایوانی که انواع تزیینات همچون کاشی‌کاری، گچ‌بری، مقرنس و... در آن به چشم می‌خورد، در تاریخ اول مهر ۱۳۶۳ هجری شمسی با شماره ثبت ۱۶۶۷ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت.

آدرس: استان تهران، تهران، خیابان ۱۵ خرداد، روبه‌روی خیابان ناصرخسرو (نمایش روی نقشه)

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: مانفی)

مسجد شاه در منطقه بازار بزرگ تهران و در جنوب شرقی میدان ۱۵ خرداد قرار گرفته است و سردر اصلی آن به خیابان ۱۵ خرداد باز می‌شود. سردر غربی این مسجد به‌سمت در بازار بزرگ و سردر شرقی به‌طرف در بازار بین‌الحرمین قرار دارد.

قرارگیری مسجد شاه در کنار بازار بزرگ تهران باعث شده‌ است که این مسجد یکی از پر رفت‌وآمدترین مساجد ایران باشد. برای رسیدن به مسجد تاریخی شاه می‌توانید با استفاده از خط یک مترو تهران در ایستگاه میدان پانزده خرداد پیاده شوید و با کمتر از پنج دقیقه پیاده‌روی به این مسجد زیبا برسید.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: دیگو دلسو)

مسجد شاه که با نام مسجد سلطانی نیز شناخته می‌شود، از مساجد قدیمی و جاهای دیدنی تهران است که پس از انقلاب ۱۳۵۷ هجری شمسی، به مسجد امام خمینی تغییر نام پیدا کرد. این مسجد تاریخی در اول مهر ۱۳۶۳ هجری شمسی به ثبت آثار ملی رسید.

قدمت مسجد شاه به دوره قاجاریه می‌رسد و در زمان پادشاهی فتحعلی‌ شاه در سال ۱۲۴۰ هجری قمری ساخته شد. مسجد مذکور در سال ۱۳۰۷ هجری قمری به دستور ناصرالدین شاه قاجار مورد تعمیر قرار گرفت؛ ضمن اینکه در همین دوره دو مناره در دو طرف گلدسته‌های آن احداث شد. ساعت این مسجد نیز در عصر ناصرالدین شاه ساخته و در جای خود قرار داده شد.

در دوره‌های اخیر مرمت‌هایی در مسجد انجام شده است که به عقیده متخصصان معماری، برخی از آن‌ها اصالت معماری مسجد را تحت‌تاثیر قرار داده‌اند. با این‌ حال، مسجد شاه بعد از مسجد عتیق دومین مسجد تاریخی پایتخت با زیبایی‌ها و معماری جالب توجه خود است و طرفداران معماری اسلامی و آثار تاریخی را به خود جذب می‌کند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: مهرداد مهابادی)

مسجد شاه از جمله مساجدی است که در زمان رژیم پهلوی، یک متولی به‌طور مستقیم آنجا را تحت نظارت داشت. پس از پیروزی انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی (ره)، آیت‌الله سید محمدباقر موسوی خوانساری را به تولیت این مسجد منصوب کرد؛ ولی نظارت اداره اوقاف را منع نکرد و هم‌اکنون نیز سازمان اوقاف بر آن نظارت دارد.

منبع عکس: گوگل مپ (قاسم ذهنی)

مسجد شاه تهران وسعتی حدود ۱۱ هزارمتر مربع دارد و بنایی چهار ایوانی و مربعی‌شکل محسوب می‌شود که از صحن میانی، ایوان‌های چهارگانه، گنبدخانه، شبستان‌های ستون‌دار، رواق‌ها، سردرها و جلوخان شمالی تشکیل شده است. مسجد شاه با چرخشی ملایم نسبت به بافت شهری، در امتداد قبله قرار گرفته است. در این مسجد نام معمار و سازنده آن ذکر نشده؛ اما در منابع تاریخی از عبدالله‌خان معمارباشی به‌عنوان معمار دربار فتحعلی‌ شاه، نام برده شده است. احتمال بر این است که معمار مسجد شاه نیز خود معمار‌باشی باشد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: سجاد اصغری)

تزیینات زیبای این مسجد شامل کاشی‌کاری، گچ‌کاری، مقرنس و کتیبه‌های متعدد می‌شود. در ساخت این بنا از آجرهای نخودی‌رنگ و کاشی‌های چندرنگ استفاده شده و کاشی‌کاری مسجد به دو صورت خشتی و معقلی است.

در مسجد دارای دو لنگه و از جنس چوب است که چهار متر ارتفاع و سه متر عرض دارد. کتیبه‌ای تاریخی در بالای در مسجد به چشم می‌خورد که تاریخ ۱۲۴۱ هجری قمری روی آن حک شده است و زمان ساخت مسجد را نشان می‌دهد.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: دیگو دلسو)

گنبدخانه در پشت ایوان جنوبی ساخته شده و دارای فضایی مربعی‌شکل است که با گوشه‌سازی، به کثیرالاضلاع تبدیل شده و بر بالای آن گنبدی قرار گرفته است. ویژگی خاص گنبد این بنا، طوقه یا گنبد کوچک‌تر با روزنه‌هایی در ساقه است که روی راس گنبد اصلی استقرار می‌یابد و پوششی از ورقه‌های زرین دارد. فضای زیر گنبد با کاشی و گچ‌ تزیین شده است و در ضلع جنوبی آن، محراب و در اضلاع دیگر آن، درگاه‌هایی وجود دارد که به ایوان جنوبی و شبستان‌های ستون‌دار جانبی راه پیدا می‌کنند.

مسجد سه سردر در بخش‌های شمالی، شرقی و غربی دارد. سردر غربی مسجد به بازار بزرگ و سردر شرقی آن به بازار صحافان ختم می‌شود. سردر شمالی بنا، اصلی‌ترین ورودی مسجد به حساب می‌آید که در سمت خیابان ۱۵ خرداد واقع شده است. این سردر، ۱۷ پله سنگی دارد که پایین‌تر از خیابان قرار گرفته‌اند.

سه شبستان‌ اصلی مسجد در جبهه جنوبی قرار گرفته‌اند و معماری آن شباهت زیادی به مسجد وکیل شیراز دارد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: محسن کشوری)

ایوان شمالی مسجد، بزرگ‌ترین ایوان بنا است که از آن به‌عنوان شبستان تابستانی برای نمازگزاران استفاده می‌شد. گلدسته‌های کاشی‌کاری بر بالای این ایوان ساخته شده‌اند و در میانه آن‌ها ساعتی نیز بر پایه کاشی‌کاری قرار دارد که به‌همراه دو گلدسته، در زمان ناصرالدین شاه بر بنای مسجد افزوده شده‌اند.

صحن مربعی‌شکل مسجد ابعادی حدود ۶۵ در ۶۵ متر دارد. سطح صحن سنگ‌فرش است و در وسط مسجد حوض بزرگی قرار دارد. در نمای اطراف صحن، در چهار جهت اصلی، چهارایوان با نمای کاشی‌کاری و طاق‌بندی و در اطراف آن‌ها، رواق‌ها و دهانه‌های شبستان‌ها قرار گرفته است.

صحن و حوض زیبای مسجد یکی از جذابیت‌های اصلی مسجد شاه هستند که با ورود به آن از فضای شلوغ و پرسروصدای بازار دور می‌شوید.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: محمد دروگر)

منبر مسجد ۱۲ پله دارد و از سنگ مرمر ساخته شده است. در دو شبستان واقع در دو سوی گنبدخانه نیز دو محراب وجود دارد.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: ناصر صادقی)

مسجد دارای کتیبه‌هایی است که محتوی آن‌ها تاریخ ساخت بنا، نام فتحعلی‌ شاه و شکیات نماز را به خط ثلث نشان می‌دهد و کتیبه‌های قرآنی نیز مربوط به گنبدخانه هستند. کتیبه‌هایی نیز با مضمون قصیده‌های فتحعلی‌خان، ملک‌الشعرا و مجتهدالشعرا در مسجد دیده می‌شود.

پس از انقلاب اسلامی به همت تولیت و امام جماعت مسجد، آیت‌الله سیدمحمدباقر موسوی خوانساری، دو وضوخانه در ورودی شمال ساخته شد و حوض مسجد نیز تجدید بنا شد. از دیگر آثار قابل‌توجه مسجد علامت شاخص برای قبله است که حدود ۵۰ سال پیش در جوار حوض قرار گرفت.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: محمد دروگر)

مسجد شاه به‌دلیل قرارگیری در محوطه بازار از اهمیت خاصی برخوردار بود و در حوادث تاریخی متعدد، علمای حاضر در مسجد، بازار را نیز با خود همراه می‌کردند. این بنا را می‌توان مرکز ارتباط روحانیان با بازار دانست. در جریان نهضت تنباکو و انقلاب مشروطه ایران، این مسجد و علمای آن نقش موثری در جریان پیشبرد اهداف انقلاب مشروطه داشتند. از جمله واعظان مسجد شاه در جریان مشروطیت می‌توان به سید جمال واعظ اشاره کرد. وی از معدود واعظانی بود که از تمجید در حق امام جمعه و کارگزاران حکومتی خودداری می‌کرد و سخنرانی‌های وی در جریان مشروطه بسیار تاثیر داشت. در تاریخ ۲۰ آذر ۱۲۸۴، علاءالدوله دستور به چوب بستن و تحقیر عمومی دو تن از بازاریان را به بهانه قیمت بالای قند داد. حکم فلک حاجی سید هاشم قندی و حاجی سید اسماعیل خان در حیاط مسجد شاه انجام شد که واکنش اعتراضی بازار تهران و آغاز جنبش مشروطه در تهران را به‌همراه داشت. در دوره حکومت پهلوی دوم، محمدتقی فلسفی نیز از سخنرانان مشهوری بود که برای اولین بار سخنرانی‌هایش در مسجد شاه به‌طور مستقیم از رادیو پخش شد.

از زمان احداث مسجد شاه تاکنون به‌واسطه موقعیت مهم آن در بازار، همواره مجلس‌های بزرگداشت و ختم علمای بزرگ و شخصیت‌های مختلف سیاسی و ملی در آن برگزار شده است. از جمله مجلس‌های مهم دوره ناصرالدین شاه، مجلس ختم میرزا حسن شیرازی بود. از دیگر مجالس ترحیم در این مسجد می‌توان مراسم ختم شعاع‌السلطنه فرزند مظفرالدین شاه، رییس‌علی دلواری قهرمان جنبش جنوب ایران، آیت‌الله سید ابوالحسن اصفهانی، آیت‌الله فیض قمی و آیت‌الله بروجردی را نام برد.

همچنین در جریان شکل‌گیری انقلاب ۵۷، این مسجد با انتصاب اسدالله علم و اجرای طرح انجمن‌های ایالتی و ولایتی به مکانی برای مبارزه علنی علیه حاکمیت تبدیل شد و علمای حاضر در مسجد با بهره‌گیری از هیئت‌های مذهبی و مراسم مختلف توانستند مردم و بازار را با خود همراه کنند و در جریان انقلاب نقش موثری داشته باشند. با گذشت زمان و اوج‌گیری انقلاب، این مسجد به‌عنوان مکانی برای تبادل اطلاعات و جلسات و در مواردی پخش اعلامیه مورد استفاده قرار گرفت.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: محمد دروگر)

• از آنجا که مسجد شاه هم‌اکنون مورداستفاده نمازگزاران است، بازدید از آن بدون هیچ هزینه‌ای به‌راحتی امکان دارد.
• مسجد شاه، مکانی برای عاشقان انگشتر است تا انگشترهای نقره یا انگشترهایی با سنگ‌های گران‌قیمت و خاص را در این مسجد خریداری کنند. بیشتر مواقع در حیاط مسجد امام، عده کثیری از دست‌فروشان انگشتر مشغول خریدوفروش انواع انگشترهای نقره هستند و ویترین کوچکی به نام جعبه آینه در دست دارند که می‌توانید از بین انگشترهای رنگارنگ دست به انتخاب بزنید.

نویسنده: زهرا آذرنیوش/ بازنویسی: صدیقه شجاعی