تنگ تکاب

بخش اعظم جاهای دیدنی استان خوزستان را آثار تاریخی و جاذبه‌های طبیعی تشکیل می‌دهند و تنگه تکاب در نزدیکی بهبهان، تلفیقی از هردوی آن‌ها است. تنگه تکاب که با نام تنگ تکاب نیز شناخته می‌شود، یک مسیر یا جاده تاریخی و طبیعی است که اتفاقات تاریخی بسیاری در آن رخ داده‌اند.

به‌جز سابقه‌ تاریخی، دلیل اصلی شهرت تنگه تکاب به آریوبرزن برمی‌گردد؛ این تنگه محل رویارویی سردار شجاع ایرانی در مقابل لشگر بزرگ اسکندر مقدونی بوده است. شاید کمتر مسیر ترددی در ایران بتوان پیدا کرد که به‌اندازه این تنگه مورد اشاره تاریخ‌نگاران و باستان‌شناس‌ها قرار گرفته باشد. با کجارو همراه باشید و بیشتر درباره تنگه تکاب بخوانید.

تنگه تکاب راهی کوهستانی است که در گذشته در جاده قدیمی بین‌النهرین واقع و به شهر باستانی استخر و جاده باستانی خوزستان به فارس متصل می‌شد. طول تنگه در حدود پنج کیلومتر است و رودخانه مارون از میان آن می‌گذرد. تنگ تکاب دارای دو ورودی است. ورودی شرقی آن را در محل سد مارون قرار دارد که وجود سد عملا آن را مسدود کرده است و تنها می‌توان از ورودی غربی وارد تنگه شد. در سمت شمال تنگه ارتفاعات کوه بدیل و در سمت جنوب آن ارتفاعات کوه خائیز واقع شده‌اند.

عکس از وب‌سایت سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور (عکاس: نامشخص)

بلندی‌های کوه خاویز ۹ تنگه دارد که از سمت شرق شروع می‌شود (اولین تنگه، تنگه تکاب) و به‌سمت غرب می‌رود (آخرین تنگه، ‌تنگه خشک). هرکدام از این تنگه‌ها زیبایی‌های خاص خود را دارند و اسامی آن‌ها به‌ این ترتیب است؛ تنگه تکاب، تنگه سخت، تنگه گنجی، تنگه برکه‌ اشکناده، تنگه چل (چهل) سر، تنگ سر فراخ، ، تنگه مومیایی، تنگه خاویز و ‌تنگه خشک. در قدیم هر کسی که قصد سفر از خوزستان به فارس را داشت، باید از همه آن‌‌ها عبور می‌کرد. بیشتر نام‌های این تنگه‌ها به‌خاطر شکل ظاهری یا میزان سختی عبور از آن‌ها انتخاب شده‌اند.

• آدرس: استان خوزستان، ۱۷ کیلومتری بهبهان، روستای تنگ تکاب (مشاهده روی نقشه)

تنگه تکاب از جاهای دیدنی بهبهان به شمار می‌آید و برای دسترسی به آن باید از طریق جاده سیمان بهبهان خود را به میدان امام حسین برسانید. پس از عبور از میدان، جاده سد مارون را ادامه دهید. پس از حدود ۱۱ کیلومتر به یک دوراهی خواهید رسید. در این دوراهی مسیر سمت چپ را دنبال کنید. این مسیر در نهایت به سد مارون می‌رسد. پس از حدود ۱.۳ کیلومتر به دوراهی دیگری می‌رسید. در این دوراهی به‌سمت راست بپیچید. این دوراهی به روستای تکاب می‌رسد. خودروی خود را در کنار مسجد پارک پارک کنید. ادامه مسیر را به‌صورت پیاده می‌توانید تا بالای کوه بروید که شامل دو کیلومتر راه‌پیمایی در مسیر پاکوب می‌شود.

عکس از وب‌سایت wikiloc.com (عکاس: م. رئیس‌پور)

تنگه تکاب گذرگاهی بسیار مهمی تلقی می‌شد؛ چراکه بین دو استان باستانی ایران، یعنی فارس و اصفهان قرار داشت. در زمان‌های قدیم بدون اینکه لازم باشد کسی وارد آب رودخانه مارون شود، می‌توانست از ارجان به منطقه‌ دهدشت در استان فارس برود و شاید به خاطر همین بوده است که یونانی‌ها به تنگ تکاب «دربند پارس» نیز می‌گفتند.

اهمیت تاریخی این تنگه به‌قدری بالا است که ایران‌گردان، جهانگردان، دانشمندان و پژوهشگران بسیاری درباره تنگه تکاب مطلب نوشته‌‌اند. اما در بین همه‌‌ این نوشته‌ها، نوشته جهانگرد مشهور ایرانی ناصرخسرو قبادیانی خاص‌تر از بقیه است. او درباره این تنگه می‌گوید:

«ارجان (تنگه تکاب) شهری بزرگ است و در او بیست هزار مرد بود. بر جانب شرقی آن رودی آب است که از کوه درآید. و به جانب شمال آن رود، چهارجوی عظیم بریده‌اند و آب از میان شهر به در برده که خرج بسیار کرده‌اند و از شهر بگذرانیده و آخر شهر بر آن باغ‌ها و بستان‌ها ساخته و نخل و نارنج و ترنج و زیتون بسیار باشد. اول محرم از آنجا برفتیم و به راه کوهستان روی به اصفهان نهادیم. در راه به کوهی رسیدیم، دره‌ای تنگ بود. عام گفتندی این کوه را بهرام گور به شمشیر بریده است و آن را شمشیر برید می‌گفتند و آن جا آبی عظیم دیدیم که از دست راست ما از سوراخ بیرون می‌آمد. عوام می‌گفتند این آب به تابستان مدام می‌آید و چون زمستان شود باز ایستد و یخ بندد. با گذر از این دره به لوردغان (لردگان) رسیدیم که از ارجان تا آن جا چهل فرسنگ فاصله داشت.

عکس از وب‌سایت سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور (عکاس: نامشخص)

نکته مهم یادداشت‌های ناصرخسرو اشاره وی به وجود ۲۰.۰۰۰ نفر ساکن در این منطقه، در سال ۴۴۴ هجری قمری است که نشان از وجود یک شهر بزرگ دارد. ارزش این تنگه در حدی بوده است که به‌خاطر کو‌های بلند و رودخانه خروشان در کف آن منطقه‌ای خوب و امن برای ایجاد سنگ‌نوشته به‌ شمار می‌رفت؛ به همین دلیل شاهان قاجار در این ناحیه چند سنگ‌نوشته ایجاد کرده‌اند. کوه خاویز یا خاییز محل قرارگیری این سنگ‌نوشته‌ها است.

البته به‌جز سفرنامه‌نویسان ایرانی یا مسلمان، خارجی‌های بسیاری نیز درباره تنگه تکاب مطلب نوشته‌اند یا به آن اشاره کرده‌اند. اولین فرد خارجی که درباره این تنگه مطلبی نوشت «ژ. هاووس کنت» است. او بین سال‌های ۱۸۶۵ تا ۱۸۶۹ میلادی از کوه گیلویه و تنگه تکاب عبور کرد. بعد از آن «کیپرت رد» که گیاه‌شناس بود، به بررسی گیاهان این منطقه پرداخت و اولین نقشه این تنگه را ترسیم کرد. اما بدون شک بیشترین پژوهش‌ها به‌ویژه‌ از لحاظ باستان‌شناسی در این منطقه توسط دو باستان‌شناس معروف با نام‌های «سر اورول اشتین» و «هانیس گاوبه» صورت گرفته است.

عکس از گوگل‌مپ (عکاس: سیامک درخشنده)

جالب است بدانید که ارزش تاریخی این تنگه به‌طور تصادفی و در سال‌های اخیر کشف شد. با ساخت سد مارون و شسته شدن لایه‌های خاک محوطه‌ تاریخی ارجان و تنگه تکاب، به‌طور تصادفی اشیای بسیار ارزشمند قدیمی طلایی و نقره‌ای در سال ۱۳۶۱ به دست آمد. همین موضوع باعث شد تا سازمان میراث و فرهنگی کشور در همان سال این تنگه باستانی را به شماره‌ ۴۴ به ثبت آثار تاریخی برساند.

متاسفانه تنگه تکاب آن گونه که شایسته است مورد پژوهش و کاوش قرار نگرفته است. بدون شک این تنگه حرف‌های بسیاری در طول تاریخ برای گفتن دارد. به‌طور مثال نشانه‌های آشکار از چند پله‌ سنگی کوچک در دو سوی کوه‌های تنگه تکاب قابل‌مشاهده است که نشان از کاربری آن در قدیم دارد. همچنین یک پناهگاه سنگی با اسم غار توپو در این تنگه قرار دارد که متعلق به دوران پیش از تاریخ و مورد استفاده انسان‌های اولیه بوده است.

عکس‌های گالری از وب‌سایت سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور (عکاس: نامشخص) و گوگل‌مپ (عکاسان: محمد رئیس پور، محسن مهیاری و ف. جهاندیده)

حتما نام سردار ایرانی آریوبرزن را شنیده‌اید؛ کسی که با تعدادی کمی سرباز مدت‌های جلوی ارتش بزرگ اسکندر مقدونی ایستادگی کرد. نبرد سپاه ایران به فرماندهی آریوبرزن و سپاه اسکندر مقدونی در این تنگه اتفاق افتاده است. این منطقه را آریوبرزن با ۲۵ هزار سرباز اشغال كرد و به دستور او در این تنگه، دیواری ساخته شد. زمانی كه مقدونی‌ها به محل مورد نظر آریو رسیدند، سربازان ایرانی سنگ‌های بزرگی را از بالای كوه به داخل تنگه هل دادند. علاوه بر آن سربازهای ایرانی این گذرگاه را از هر طرف تیر‌باران و سنگ‌باران کردند و تعداد بسیاری از سربازهای اسکندر کشته شدند. این حمله باعث شکست اسکندر در آن روز و دستور عقب‌نشینی به نیروهایش شد. پس از این شکست، اسکندر سپاهیان آریو برزن را محاصره کرد و او را در نبردی دیگر در این منطقه کشت. آثار یک دخمه و مقبره هخامنشی در روستای «حسین‌آباد كوپن» در نزدیکی این تنگه قرار دارد که احتمال می‌رود آرامگاه آریوبرزن است.

مجسمه آریوبرزن در یاسوج/عکس از وب‌سایت eneshat.com (عکاس: نامشخص)

پیرنیادر کتاب ایران باستان خود به این رویداد تاریخی اشاره کرده:

پس از مطیع کردن اوکسیان، اسکندر قشون خود را به دو قسمت تقسیم کرد، پارمن یون را از راه جلگه (یعنی از راه رامهرمز و بهبهان کنونی) به طرف پارس فرستاد و خود با سپاهیان سبک اسلحه، راه کوهستانی را که به درون پارس امتداد می‌یابد را پیش گرفت. ‌آن‌ها روز پنجم به دربند پارس (یا دروازه‌ پارس نام باستانی تنگه تکاب) رسید. در این تنگه نبرد سختی بین او و آریو برزن سردار هخامنشی صورت گرفت که در نبرد اول به‌سختی شکست خورد.

از آثار تاریخی تنگه تکاب می‌توان به بقایای منطقه‌ ارجان در اطراف روستای تنگ تکاب و سنگ‌نوشته‌های حاشیه رودخانه مارون اشاره کرد. به فاصله کمی از ورودی تنگه، دو کتیبه تاریخی به خط نستعلیق ساده روی سنگی حکاکی شده‌اند. سه عدد از سنگ‌نوشته‌ها روی سنگ‌های آهکی از کوه خاویز قاب‌سازی و کنده شد‌ه‌اند. قدیمی‌ترین آن‌ها متعلق به سال ۱۲۴۶ هجری قمری، یعنی زمان فتحعلی شاه قاجار است که در قابی راست گوشه، به‌اندازه یک متر و ۷۷ سانتی‌متر در ۹۰ سانتی‌متر حکاکی شده است و در دل خود قصیده‌ای ۱۷ بیتی در مدح و ستایس فتحعلی شاه قاجار دارد.

۵۰ سال بعد از نگارش این کتیبه،‌ کتیه دیگری با نوشته‌ نثر در کنار آن کنده شد. این کتیبه هم از نوع راست گوشه و به‌اندازه دو متر و ۶۰ سانتی‌متر در یک متر و هشت سانتی‌متر است. بخش بالایی آن با نیم دایره‌هایی در دو کنار و میانی، مانند محراب مساجد تزیین شده است.

این کتیبه در سال ۱۲۹۶ هجری قمری در ۳۰ سطر به خط نستعلیق خوش و با برجستگی کم، درباره اهم فعالیت‌ها و دستورهای اویس میرزا نوشته شده است. جالب است بدانید پدر او، یعنی فرهاد میرزا حکمران فارس بود و در سال ۱۲۹۴ هجری قمری برای اولین‌بار در تاریخ اقدام به خاک‌برداری از تالار صد ستون تخت جمشید کرد تا با رویای دستیابی به گنجینه‌های آن ثروتمند شود. هیچ گزارشی در تاریخ از یافته‌های او ثبت نشده است. سنگ‌نوشته سوم نیز به کارهای فرهاد میرزا مربوط می‌شود.

عکس از وب‌سایت فرمانداری بهبهان (عکاس: شمس پیرهادی)

سنگ‌نوشته سوم دو سال بعد از سنگ‌نوشته دوم، با نثر روان روی کوه حکاکی شد. این سنگ نوشته درباره تسخیر قلعه‌ای است که تبدیل به محل اختفای راهزان‌ها شده بود. همچنین به کشتن سردسته راهزن‌ها، یعنی «فصل علی خان بهارلو» اشاره می‌کند. متن آن هم را هم می‌توانید در ادامه بخوانید:

پس از تسخیر قلعه تبر و کشتن فضل علی خان بهارلو، در باغ ایاقی شیراز جشنی شایسته ترتیب یافت و بزرگان و اعیان و نام داران برای ستایش و تبریک خدمت فرهاد میرزا رسیدند. از آن جمله فرصت الدوله شیرازی صاحب کتاب آثار عجم و شاعر آن دوران که با دیدن سربریده فضل علی، یک رباعی را فی البداهه سرود.

از سایر آثار تاریخی تنگه تکاب می‌توان به قلعه‌ای اشاره کرد که بالای کوهی سنگلاخی و در مرتفع‌ترین قسمت آن ساخته شده است.

عکس از گوگل‌مپ (عکاس: صفا صفایی)

این تنگه نه‌تنها ارزش تاریخی دارد، بلکه به‌عنوان یک جاذبه طبیعی نیز مورد توجه گردشگران است. در این کوهستان دو چشمه‌ جوشان با آب روان وجود دارند؛ یکی چشمه‌ بالتگستان و دیگری چشمه‌ بدیل که باعث ایجاد مناظر زیبا و طبیعی جذابی شده‌اند. وجود آب بسیار موجب شده است که تمام منطقه پوشیده از درخت‌های بادام کوهی و بن باشد.

روستای پشکر در تنگ تکاب/عکس از ویکی‌پدیا (عکاس: Meincluded)

در مسیر تنگه تکاب دو روستای «پشکر» و روستای «تنگه تکاب» قرار دارند. در روستای پشکر دو چشمه وجود دارد. دیگر نکته قابل‌توجه در این روستا رویش درخت‌های لیمو و نخل در کنار یک‌دیگر است که شاید در هیچ جای دیگر دیده نشود. روستای تنگه تکاب نیز نزدیک به ۱۸ چشمه دارد؛ به همین دلیل از آبادی و سرسبزی بیشتری برخوردار است. بیشتر درخت‌ها و باغ‌های سبز این روستا پوشیده از درخت‌های لیمو، نخل، نارنج، ترنج و انگور است و از همه مهم‌تر، بهترین میوه کان ایران در این روستا تولید می‌شود. کام یا کان میوه‌ای از خانواده‌ مرکبات و شبیه پرتقال است و پوست نارنجی رنگ دارد. درون آن مانند سایر مرکبات لایه لایه، ولی اندازه و شکل آن مثل خرما است. این میوه معمولا با پوست خورده می‌شود و از آن مربا نیز تولید می‌کنند.

• بهترین زمان بازدید از تنگه تکاب فصل بهار است.
• آب آشامیدنی و خوراکی‌های خشک همراه خود داشته باشید.
• در سفر به نواحی مختلف، به فرهنگ بومی منطقه احترام بگذارید.
• زباله‌های خود را در طبیعت رها نکنید و حتما کیسه‌ای برای جمع‌آوری آن‌ها داشته باشید. از شکستن شاخه‌‌ها، نوشتن یادگاری روی درختان، شکار حیوانات و وارد آوردن هرگونه آسیب به طبیعت جدا بپرهیزید.
• با خرید محصولات بومی و اقامت در اقامتگاه‌های بوم‌گردی، در رونق اقتصادی منطقه تاثیری مثبت داشته باشید.

عکس از گوگل‌مپ (عکاس: سیامک درخشنده)

نویسنده: سعید صالحی