سرو ابرکوه

درخت سرو ابرکوه یزد که یکی از آثار طبیعی ایران و جاهای دیدنی ابرکوه به ‌شمار می‌رود، با قدمتی دیرین در دل کویر مرکزی ایران قرار دارد و همچون زمردی سبز رنگ می‌درخشد. با کجارو همراه شوید تا به تفضیل، شما را با پیرترین موجود زنده ایران آشنا کنیم و به داستان‌ها و روایت‌هایی که حاکی از وجود تمدن باستانی در آن منطقه است، بپردازیم.

عکس از گردشگری ۷۲۴

سرو ابرکوه یزد را مسن‌ترین موجود زنده ایران می‌دانند. این درخت کهنسال، سالیان دراز است که شاهد فراز و فرودهای این مرز و بوم بوده و پس از گذر قرن‌‌ها، همچنان باشکوه و سرافراز باقی مانده است. اهمیت سرو ابرقو تنها به‌لحاظ طبیعی نیست؛ بلکه پیوند ناگسستنی آن با فرهنگ و باورهای مردم منطقه و جای‌جای ایران است که جان خسته آن را همچنان باطراوت و بارور نگه می‌دارد. چنان که به‌طور قطع نمی‌توان گفت آیا خاک است که سرو کهن ابرکوه را در بر گرفته، یا ریشه‌های جادویی درخت چند هزار ساله یزد است که زمین را در میان آسمان‌ها، آویزان نگاه داشته است. سرو ابرکوه از نژاد سرو مدیترانه‌ای و از گونه شیرازی آن است.

نام علمی این سرو ستبر، «cuppresus sempervirens» است و محیط تاج آن ۱۱٫۵ متر است و بلندی آن به ۲۵ تا ۲۸ متر می‌رسد. سرو تنومند ابرکوه یزد با تنه‌ای به قطر چهار متر، بازدیدکنندگان خود را شگفت‌زده می‌کند؛ درختی‌که طول برخی شاخه‌های آن حتی به ۱٫۸۵ تا ۲٫۵ متر می‌رسد. تنه سرو ابرکوه یزد، در هم تنیده و پیچ‌وتاب خورده است و گردشگران خوش‌‌ذوق، آن را به‌تاریخ ایران و اصالت تفکیک‌ناپذیر مردمان آن تشبیه می‌کنند.

مناطق کویری کشور به‌واسطه اقلیم خاص خود، درخت‌های کهن بسیاری دارد و خواهر کوچک‌تر سرو ابرکوه، سرو ۱۲۰۰ ساله‌ای است که همچون درخت کهنسال‌تر، در فهرست آثار طبیعی ایران به‌ثبت رسیده است. به‌گزارش اداره حفاظت محیط زیست استان یزد، ۶۰ درخت دیرزیست دیگر در استان یزد وجود دارند؛ اما سرو ابرکوه آن‌قدر منحصربه‌فرد بوده است که شهرت جهانی بیابد.

شهرستان ابرکوه یا ابرقو در استان یزد، یکی از مناطق کهن کشور است که در کویر مرکزی ایران جای گرفته است. ابرکوه شهری است که در مسیر اتوبان یزد-شیراز قرار دارد و در مثلث طلایی گردشگری ایران، یعنی میان شهرهای اصفهان، شیراز و یزد جای گرفته است. گرچه ابرکوه یکی از ۱۴ شهر نمونه گردشگری ایران محسوب می‌شود، مهم‌ترین شاخصه این شهر را می‌توان سرو چند هزارساله آن دانست. سرو ابرکوه یا به‌قولی، سرو ابرقو از سرشناس‌ترین جاهای دیدنی استان یزد است و بازدید از آن، به‌سهولت امکان‌پذیر است.

• آدرس سرو ابرکوه: یزد، ابرکوه، میدان امام‌حسین، بعد از کمربندی (مشاهده روی نقشه)

عکس از اقامت ۲۴

عکس از ایسنا

بی‌تردید، سرو ابرکوه پیشینه‌ای دیرین و عمری دراز دارد. این موضوع را می‌توان در اولین نگاه، از هیبت این درخت فهمید و تفاوت آن را با سایر درختان تشخیص داد. «حمدالله مستوفی» اولین بار در سال ۷۴۰ هجری قمری و در کتاب «نزهت‌القلوب»، به سرو ابرکوه اشاره کرده است و آن را این‌گونه توصیف می‌کند:

در ابرکوه سروی است که شهرتی جهانی درد؛ چنانچه سرو کشمیر و بلخ شهرتی داشته، اکنون این از آن بلندتر و بزرگ‌تر است.

اما واقعا سرو ابرکوه چند سال دارد؟ «الکساندر روف»، دانشمند روسی، سن آن را ۴۰۰۰ تا ۴۵۰۰ سال تخمین زده است. البته نقل است که این سرو توسط دانشمندی ژاپنی، هفت تا هشت هزارساله معرفی شده است که منبع موثقی از این بررسی در دست نیست. به‌هرحال، امروزه و طبق گزارش سال ۲۰۱۲، سرو ابرکوه را پس «مسوسلاه» یا «متوشلخ» در سلسله جبال سفید کالیفرنیا، کهنسال‌ترین ارگانیزم زنده گیاهی در جهان می‌دانند.

عکس از ایرنا

سرو ۴۰۰۰ ساله ابرکوه، به‌واسطه قدمت و هیبت شگفت‌انگیز خود، جایگاه ویژه‌ای میان مردم منطقه و گردشگران دارد و در باورهای ایشان رخنه‌ کرده است و بسیاری از این باورها اثبات‌نشده و دور از واقعیت هستند. شایع‌ترین عقیده عمومی در خصوص سرو ابرکوه، کاشته شدن آن توسط زرتشت است و از همین رو، این سرو با نام «سرو زرتشت» نیز شناخته می‌شود. چنانکه در کتاب‌ها آمده است:

زرتشت، چون موسم اسپند به ابرکوه رسید، با دست خود بذر سرو بر این دشت فشاند و بر مردمان نوید داد که درختی در آن میان بماند تا ببیند درفش فرزندش بهرام، پادشاه صبح دم رستاخیز را.

سرو چهار هزارساله یزد و منطقه اطراف آن به‌دلیل قرارگیری در مسیر جاده ابریشم و همچنین مسیر زیارتی مشهد، مورد تکریم پیشینیان و مسلمانان نیز واقع شده است و امروزه نیز برخی مراسم مذهبی در گرد این درخت برگزار می‌شود.

«مارکوپولو»، جهانگرد و تاجر ونیزی، در کتاب‌ خود به سرو ابرکوه اشاره کرده است. «سفرهای مارکوپولو»، عنوان کتابی است که با نام «شگفتی‌های جهان» نیز شناخته می‌شود و در نوع خود، بی‌نظیر است. این جهانگرد در قرن سیزدهم، سرو ابرکوه را این‌چنین توصیف می‌کند:

یکی از چند سروی که در ایران دیده‌ام، سرو ابرکوه است که همچون آبشاری سبز از آسمان روی زمین تفديده ابرکوه فرو می‌آید و از هر طرف که وارد ابرکوه شوی، سرو کهنسال و پرطراوت مانند چراغ دریایی سبزی ما را به بندر دریای کویر و خورشید تابان فرا می‌خواند.

عکس از گردشگری ۷۲۴

سرو، درخت ملی ایران محسوب می‌شود و با همین عنوان در فهرست درختان ملی جهان به ثبت رسیده است. از آنجایی که سرو درخت همیشه‌سبز و مقاومی است که در چهار فصل سال و در شرایط زیست‌محیطی دشوار نیز باشکوه می‌ماند، آن را نماد آزادگی و استقامت دانسته‌اند. تا آنجا که سلطان سخن، حضرت سعدی می‌فرماید:

به سرو گفت کسی میوه‌ای نمی‌آری جواب داد که آزادگان تهی‌دست‌اند

سرو همچنین در شعر حافظ نیز تجلی یافته و علاوه بر معنای پیشین، قامت زیبارویان نیز بارها به این درخت سرافراز تشبیه شده است. همانا که لسان‌الغیب می‌فرماید:

در مذهب ما باده حلال است ولیکن بی روی تو ای سرو گل اندام حرام است

نشان سرو را همچنین می‌توان در آثار باستانی ایران یافت و ازاین‌رو، به ارزش و جایگاه عمیق این گیاه گوهربار در فرهنگ ایرانی پی برد. یکی از نمادهای پر تکرار تخت جمشید، همین درخت سرو است که در جای‌جای این سازه عظیم ایران باستان می‌توان اثری از آن را یافت. نماد باستانی سرو حتی پس از حمله اعراب به ایران نیز از فرهنگ ایرانی رخت بر نبست و به زیباترین شکل ممکن، به‌صورت خمیده و سرشکسته در هنر آنان تجلی یافت که خود گویای ناگفته‌های بی‌شماری است و گذر از دوران شکوه باستان را تداعی می‌کند. امروزه سرو خمیده را در هنر ایرانی و صنایع دستی آن، «بته جقه» می‌نامند که به سایر فرهنگ‌های جهان نیز صادر شده است.

عکس از اقامت ۲۴

در نوروز سال ۱۳۹۵، خبر سوختن سرو ۴۰۰۰ ساله ابرکوه همگان را متاثر کرد؛ اما خوشبختانه لحظاتی بعد «سید نبی رسولی»، فرماندار وقت ابرکوه این موضوع را قویا تکذیب کرد و با ناشران اکاذیب برخورد شد. درست است که خبر سوختن سرو ابرکوه شایعه‌ای بی‌اساس بود؛ اما واقعیت امر این است که این سرو سربلند، در طی سالیان دراز، بارها مورد آزار بازدیدکنندگان قرار گرفته است و با نوشتن یادگاری‌ها، شکستن شاخه‌ها و بالا‌رفتن از آن، موجب آسیب رسیدن به آن شده‌اند.

جدا از این، به‌دلیل حفر بی‌رویه چاه‌ها و ایجاد اختلال در مسیر قنات‌ها و آب‌های زیرزمینی، این درخت روی به خشکی نهاده و باعث شده است تا به‌واقع گرد پیری روی آن بنشیند و از شکوه همیشگی‌اش کاسته شود. بنابراین گرچه ما هنوز موفق به آتش کشیدن سرو ابرکوه نشده‌ایم، بارها و بارها قلب سبز آن را سوزانده‌‌ایم و پیرترین موجود ایران را آزرده‌ایم. زین پس شایسته است که با کمک هم تلاش کنیم و طبیعت را بیشتر ارج نهیم تا آثاری چنین ارزشمند را به‌‌خوبی حفظ کنیم.

عکس از ایرنا و خبرگزاری مهر

در سال‌های اخیر اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان یزد تمهیدات لازم را برای حفظ و احیای سرو ابرکوه فراهم کرده است و امیدواریم که در سال‌های آتی شاهد شکوه سابق آن باشیم. این تمهیدات شامل حصارکشی، مبارزه بیولوژیک، نصب صاعقه‌گیر و کمک‌ گرفتن از متخصصان خارجی بوده است. سرو ابرکوه در اسفندماه سال ۸۲ به‌عنوان اثر طبیعی ملی به ثبت رسید و تلاش‌ها برای ثبت آن در آثار طبیعی یونسکو نیز در دستور کار قرار دارد.

نویسنده: پوریا محمدی پیوند

عکس‌های گالری از گوگل‌مپ (عکاسان: Rene Gugl، محمد جهانبخشی، امیرحسیم مقتدایی)