شهر تاریخی بلقیس

کشور ما با وجود تاریخ چند هزار ساله‌ای که پشت سر گذاشته است، باید کوله باری از آثار تاریخی و تجربه‌های تلخ و شیرین را با خود به‌همراه داشته باشد. به هر نقطه از ایران که سفر می‌کنیم، ردپایی از سکونت اجدادمان پیدا می‌کنیم که گاه این سابقه سکونت به چندین هزار سال قبل باز می‌گردد.

استان خراسان شمالی در زمینه آثار تاریخی حرف‌های زیادی برای گفتن دارد. این استان زیبا و شمالی کشورمان با طبیعت زیبا و پیشینه تاریخی‌اش، ترکیب باشکوهی از آثار تاریخی و دیدنی‌های طبیعی را خلق کرده است. شهر تاریخی بلقیس شاید مهم‌ترین جاذبه تاریخی خراسان شمالی و یکی از درخور توجه‌ترین شهرهای تاریخی ایران باشد. با ما همراه باشید تا سفری به این یادگار تاریخ داشته باشیم.

• آدرس: استان خراسان شمالی، شهرستان اسفراین، پنج کیلومتری جنوب غربی اسفراین، شهر تاریخی بلقیس (مشاهده روی نقشه)

شهر تاریخی بلقیس در جنوب غربی اسفراین و در حاشیه شرقی روستای جوشقان قرار دارد. ارتفاع این شهر از سطح دریا ۱,۲۰۲ متر است.

منبع عکس: ویکی مدیا؛ عکاس: Arghiyan

دسترسی به شهر تاریخی بلقیس کار مشکلی نیست. برای رفتن به این جاذبه تاریخی با استفاده از خودروی شخصی باید از اسفراین به‌سمت روستای جوشقان حرکت کنید. به این منظور باید خود را به میدان شورا در غرب شهر اسفراین برسانید و از طریق زیرگذر، وارد مسیر جاده روستای جوشقان شوید. زمانی که به روستای جوشقان رسیدید، مسیر جاده شهر بلقیس را تا انتها طی کنید تا به مقصد نهایی برسید.

مجموعه‌ شهر تاریخی بلقیس که به‌عنوان اسفراین کهن نیز شناخته می‌شود، حدود ۴,۰۰۰ سال قدمت دارد. در طول قرن‌های متمادی همواره افراد و تمدن‌ها در این منطقه زندگی کرده‌اند. این شهر بارها بر اثر هجوم و تجاوز اقوام دیگر کاملا تخریب شد؛ اما پس از مدتی دوباره به‌شکل شهری نو روی ویرانه‌های شهر قبلی به شکوه گذشته خود بازگشت. یافته‌های جدید تاریخی نشان می‌دهند که قدمت این شهر تاریخی به قرن دوم اسلامی می‌رسد.

منبع عکس: ویکی مدیا؛ عکاس: Alireza.heydear

مجموعه‌ شهر تاریخی بلقیس که از جاهای دیدنی اسفراین در خراسان شمالی به شمار می‌آید، در سال ۱۳۸۰ هجری شمسی با شماره ۴۴۹۷ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. لازم به ذکر است آثار به‌دست‌آمده از شهر بلقیس در کاوش‌های ده‌ساله اخیر در موزه‌ بزرگ باستان‌شناسی این استان در بجنورد به نمایش درآمده‌اند.

اقدامات مناسبی برای تبدیل شهر تاریخی بلقیس به یک منطقه گردشگری در حال انجام است و امیدواریم سال‌های آینده جلوه زیباتری از این شهر ۴,۰۰۰ ساله را شاهد باشیم. در حال حاضر (سال ۱۴۰۲) بازدید از این شهر تاریخی رایگان است. برای تماشای همه قسمت‌های این شهر تاریخی احتمالا به دو تا سه ساعت زمان احتیاج خواهید داشت.

منبع عکس: ویکی مدیا؛ عکاس: Arghiyan

با نگاهی به اسناد تاریخی که در آن‌ها از شهر تاریخی بلقیس یاد شده است، خواهیم دید که این شهر پیش از اسلام کاملا آباد و شناخته شده بود و زندگی در آن جریان داشت. مورخان و جغرافی‌دانان اسلامی اسفندیار، پسر گشتاسب، را به‌عنوان بنیان‌گذار این شهر معرفی کرده‌اند. به گفته این منابع زندگی در شهر تاریخی بلقیس تا پایان دوره صفویه ادامه داشته است. سرانجام در اواخر دوران حکومت طهماسب دوم و ابتدای حکومت نادرشاه افشار یعنی سال ۱۱۳۱ هجری قمری، با حمله افغان‌ها به کشورمان این شهر کاملا ویران می‌شود.

ویرانه‌های شهر تاریخی بلقیس که تا پیش از این همواره بازسازی می‌شد، بعد از حمله افغان‌ها هرگز شکوه گذشته خود را باز نیافت. این شهر تاریخی به‌مرور زمان اسم افسانه‌ای بلقیس را به خود گرفت و سال‌ها بعد در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

درباره وجه‌تسمیه شهر کهن اسفراین در منابع مختلف اشاره‌های گسترده‌ای شده است. در کتاب تاریخ نیشابور نوشته الحاکم به این موضوع اشاره شده است که قباد (کواذ) ساسانی، اسفراین را «مهرجان» خطاب می‌کرد. ابوالقاسم بیهقی در کتاب تاریخ بیهقی ریشه کلمه اسفراین را اسپراین معرفی می‌کند که اسپر به معنی سپر و آیین به معنی روش است. او در ادامه به این موضوع اشاره می‌کند که گویا مردم اسپراین به برداشتن سپر عادت داشتند و به همین دلیل در گذر زمان شهرشان این لقب را به خود گرفت.

به‌طور کلی نام این شهر در چند مورد از متون تاریخی به‌صورت سبراین (حدودالعالم)، سفراین (تاریخ سیستان)، اسپراین (تاریخ بیهقی)، اسپرایین (برهان قاطع) و اسفرائین (ثعالبی، یتیمه الدهر، یاقوت و قزوینی) آورده شده است؛ اما گویاترین و موثق‌ترین سند که بدون دخل‌وتصرف نام این شهر را ذکر می‌کند، سکه‌های آن دوران هستند. روی سکه‌های موجود از زمان حمله مغولان تا اواخر دوره حکومت صفویان، نام اسفراین ضرب شده است. بنابراین قابل‌اعتمادترین نام برای این شهر بر اساس اسناد به‌جا مانده اسفراین است و بقیه نام‌ها چندان قابل‌اعتماد نیستند.

در مورد گذاشتن نام بلقیس روی این شهر تاریخی، باورها و عقیده‌های مختلفی وجود دارد. برخی بر این باور هستند که پس از فتح ایران توسط سپاه اسلام در سال ۳۱ هجری قمری به‌دلیل شباهت زیاد این منطقه به بلقیس، سرزمین ملکه سبا، نام این شهر را نیز بلقیس گذاشتند. عده‌ای دیگر بر این باور هستند که چون بلقیس خاتون، مادر تیمور گورکانی، دستور مرمت شهر را صادر کرد، اینجا را به نام او گذاشتند. بد نیست به این موضوع اشاره کنیم که نام بلقیس در هیچ‌یک از متون تاریخی پیش از دوره قاجار مشاهده نشده است.

منبع عکس: ویکی مدیا؛ عکاس: Arghiyan

شاید جالب‌ترین روایت درباره نام‌‌گذاری شهر تاریخی بلقیس ماجرای گنج و گنج‌یابی در عهد ناصری باشد. در این دوره از تاریخ مردم به‌دلیل اسرارآمیز بودن شهر، فراوانی اشیای عتیقه، فرا انسانی بودن شیوه ساخت این شهر و داستان بلقیس خاتون و حضرت سلیمان که در قرآن مطرح شده است، نام بلقیس را برای شهر انتخاب کردند.

پی ام. سایکس، افسر انگلیسی، که در سال ۱۸۹۳ میلادی از منطقه اسفراین دیدن کرده بود و نخستین کسی محسوب می‌شد که شهر تاریخی بلقیس را نقشه‌برداری کرد، نظر متفاوتی دارد. او باور دارد که این نام را جویندگان و قاچاقچیان عتیقه به‌دلیل فراوانی گنجینه‌ها در این شهر به آن نسبت داده‌اند.

یکی از مهم‌ترین آثار به‌جامانده در مجموعه شهر تاریخی بلقیس، ارگی با قدمت ۱,۲۰۰ سال است که به آن نارین قلعه هم می‌گویند. اولین دوره‌ استقرار در این قلعه مربوط به زمان بعد از حمله‌ مغول است. البته آثار ساخت‌وساز و مرمت در پیکره‌ این ارگ دیده می‌شود. این ارگ آخرین بار به تصرف افغان‌ها درآمد و کاملا تخریب شد؛ اما تا اواخر دوران قاجار خانواده‌هایی به‌شکل مستقل در آن زندگی می‌کرده‌اند.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: مهدی سبحانی

ارگ بلقیس اسفراین بعد از ارگ بم، دومین بنای گلی ایران است که بر اساس اصول معماری ساسانی ساخته شد و مهم‌ترین مصالح به‌کاررفته در آن خشت و گل هستند. این دژ قدیمی دارای ۲۹ برج با ارتفاع حدود ۱۱ متر بوده است. این برج‌ها از اطراف با خندق احاطه شده‌اند. در جریان کاوش‌های سال ۱۳۸۶ هجری شمسی، سفال‌هایی در این منطقه یافت شد که به سفال‌های مرو، سمرقند و نیشابور قدیم شباهت داشت. همین مسئله سبب قوت بخشیدن به احتمال وجود تمدن در این منطقه در قرن دوم هجری شد.

فضای داخلی قلعه به‌دلیل حفاری‌های غیرقانونی کاملا تخریب شده و تنها پوسته‌ای گلی از آن باقی مانده است. این ارگ تاریخی در زمینی پهناور با مساحتی بالغ‌بر ۵۱ هزار متر مربع قرار دارد. مصالح اصلی به کاررفته در ساخت ارگ گل چینه است و در بعضی از قسمت‌ها از خشت، آجر و چوب برای استحکام بیشتر استفاده کرده‌اند. طبق شواهد تاریخی این قلعه برخلاف سایر قلعه‌ها که معمولا در ارتفاع احداث می‌شوند، روی سطح هموار دشت ساخته شده است و در عوض اطراف آن خندقی ایجاد کرده‌اند.

این قسمت در واقع محله‌های مختلف شهر را در برگرفته است که با دیوار خشت و گلی احاطه شده‌اند. در این محدوده بناهایی همچون تپه منار، بازار، محدوده صنعتی و کارگاهی، قبرستان و… قرار دارند.

منبع عکس: ویکی مدیا؛ عکاس: Arghiyan

تپه منار مهم‌ترین بخش شارستان شهر تاریخی بلقیس محسوب می‌شود و کتاب‌های جغرافیایی و سفرنامه‌ها وجود این مسجد و مناره‌های آن‌ را ثابت می‌کنند.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: علیرضا کوهستانی کوشکی

یکی از مهم‌ترین نتایج به دست آمده از سومین فصل کاوش در شارستان شهر بلقیس، کشف یک کوره‌ سفالگری متعلق به نیمه‌ دوم قرن ششم هجری قمری است که بخش‌های مختلفی همچون آتشدان در بخش پایینی، طاقچه‌ها به‌منظور گذاشتن سفال، سکوی پخت برای آماده‌سازی و چیدن سفال برای پخت و یک گنبد دارد.

منبع عکس: ویکی مدیا؛ عکاس: احمد نیک گفتار

در شهر تاریخی بلقیس دو آب‌انبار در قسمت‌های شمالی و جنوبی شارستان قرار دارند. هردو آب‌انبار شاکل بخش‌هایی نظیر سر در ورودی، پلکان، پاشیر و مخزن می‌شود. برخلاف آب‌انبار شمالی که نسبتا سالم و بدون تخریب باقی مانده است، آب‌انبار جنوبی وضعیت چندان مناسبی ندارد.

منبع عکس: ویکی مدیا؛ عکاس: Arghiyan

در سال‌های اخیر یک پروژه راه‌سازی در نزدیکی اسفراین به کشف یک شبکه گسترده از تونل‌های زیرزمینی منجر شد. بعد از بررسی‌ها مشخص شد که این تونل حیرت‌انگیز ۱,۸۰۰ ساله متعلق به شهر تاریخی بلقیس است. طول این تونل زیرزمینی به ۱۸ کیلومتر می‌رسد.

منبع عکس: سایت دنیای سفر؛ عکاس: نامشخص

جالب است بدانید که در این شبکه تونل یک دستشویی و یک آسیاب نیز وجود دارد. باستان‌شناسان باور دارند که این شبکه گسترده تونل برای فرار از گرمای تابستان یا محافظت از زنان، کودکان و افراد سال‌خورده در زمان جنگ ساخته شده است.

شیخ فخرالدین حمزه (فرزند علی ملک) طوسی اسفراینی بیهقی متخلص به «آذری» از عارفان و شاعران مشهور قرن هشتم هجری قمری است که بخشی از زندگی خود را در هند و بیشتر ایام عمرش را در ایران سپری کرد. مقبره‌ این شاعر اکنون از دیدنی های خراسان شمالی به‌حساب می‌آید و با شماره‌ ۴۴۹۷ به‌عنوان بخشی از مجموعه‌ شهر تاریخی بلقیس اسفراین در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

منبع عکس: ویکی مدیا؛ عکاس: Arghiyan

این بنا از دو فضای معماری تشکیل شده است که ابعاد متفاوتی دارند. بخش جنوبی در واقع به‌عنوان نمازخانه و بخش شمالی آن محل دفن و آرامگاه شیخ آذری محسوب می‌شود.

منار تپه در بخش شارستان، تنها نقطه در محدوده شهر تاریخی بلقیس است که در جریان کاوش‌های باستان‌شناسی، قطعه‌های گچ‌بری شده در آنجا کشف شدند.

منبع عکس: ویکی مدیا؛ عکاس: Arghiyan

طی کاوش‌های باستان‌شناسی در شهر تاریخی اسفراین، آثار زیادی از قطعات کاشی به دست آمده است. این آثار نشان می‌دهد که هنر کاشی‌کاری در این شهر از شکوفایی و رونق بالایی برخوردار بوده است و از این هنر در تزیین بناهای شاخص استفاده می‌شده ‌است.

سفال‌گری و ظروف سفالی یکی از مهم‌ترین دستاوردهای انسان است که هم زندگی روزمره و هم هنر یک سرزمین را به نمایش می‌گذارد. در شهر تاریخی بلقیس سفالینه‌های لعاب‌دار و یک‌رنگ فراوانی بیشتری نسبت به سایر ظروف سفالی دارند. مطالعات انجام شده روی آثار سفالی به‌دست‌آمده از شهر تاریخی بلقیس نشان می‌دهد که ساخت ظروف سفالی یک‌رنگ در ابتدای دوره اسلامی محبوبیت بیشتری پیدا کرده بود.

یافته‌ها نشان می‌دهند که در شهر تاریخی بلقیس هنر موزاییک‌سازی نیز رواج داشته است. طی کاوش‌های باستان‌شناسی در این محوطه، علاوه بر ظروف سفالی یک قطعه موزاییک سفالی مربع شکل با ابعاد ۹ سانتی‌متر در ۹ سانتی‌متر نیز کشف شد. این موزاییک به‌رغم اندازه کوچک، با نقوش برجسته قالبی تزیین شده است.

کاوش‌گران و باستان‌شناسان در نتیجه کاوش‌هایی که در شهر تاریخی بلقیس انجام دادند، به این موضوع اذعان کردند که ساکنان شهر تاریخی اسفراین در دوران اسلامی به‌ویژه دوره سلجوقیان و ایلخانیان در زمینه فلزکاری و صنعت فلزگری دانش و مهارت بالایی داشته‌اند. ظروف فلزی با امضای استادان اسفراینی که متاسفانه بسیاری از آن‌ها در موزه‌های خارجی نگهداری می‌شوند، مهر تاییدی بر این ادعا هستند.

بر اساس اکتشافات انجام شده در شهر تاریخی بلقیس هنر نساجی نیز در این شهر رواج داشته است. بعد از کاوش‌ها، یک شی سفالی از جنس گل پخته در ضلع شمالی ارگ شهر بلقیس کشف شد. با توجه به‌شکل و نقوش روی این شی سفالی می‌توان گفت که از آن برای نقش‌اندازی روی پارچه‌های قلمکار استفاده می‌شده است.

منابع عکس‌ها: ویکی‌مدیا، گوگل‌مپ، ایرنا؛ عکاسان (از راست به چپ): Arghiyan، حمید خورشیدی، پیمان حمید پور، نامشخص، سید محمد هادوی

• آدرس: استان خراسان شمالی، شهرستان بجنورد، بخش گرمخان، ۱۰ کیلومتری جاده بجنورد- اسفراین (مشاهده روی نقشه)
• هزینه بازدید: رایگان
• فاصله از شهر تاریخی بلقیس: حدود ۲۲ کیلومتر (۳۰ دقیقه با ماشین)

آبشار ایزی در ۱۵ کیلومتری جنوب شرق اسفراین و در پنج کيلومتری روستای ايزی، در دامنه‌های غربی کوه‌های شاه‌جهان قرار دارد. رودخانه ایزی سرچشمه این آبشار به‌حساب می‌آید. اين رودخانه از لوشی بينی در جهت جنوب شروع می‌شود و در طول مسیر خود مقداری از اراضی كشاورزی ايزی را نیز آبياری می‌كند. این آبشار زیبا و بکر سه کیلومتر بالاتر از روستای قاسم‌آباد قرار دارد و از صخره‌ای به ارتفاع ۳۰ متر پایین می‌ریزد.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: Seyyed Mohammad Hadavi

• آدرس: استان خراسان شمالی، شهرستان اسفراین، شرق شهر اسفراین (مشاهده روی نقشه)
• هزینه بازدید: رایگان
• فاصله از شهر تاریخی بلقیس: حدود ۵۴ کیلومتر (یک ساعت و ۱۵ دقیقه با ماشین)

پارک ملی ساریگل یکی از مناطق حفاظت‌شده در استان خراسان شمالی است و در شرق اسفراین قرار دارد. این منطقه ۲۸,۰۰۰ هکتار وسعت دارد و شامل دو بخش پارک ملی ساریگل با وسعت ۶,۰۰۰ هکتار و منطقه حفاظت‌شده ساریگل با وسعت ۲۲,۰۰۰ هکتار است. پارک ملی ساریگل و پارک ملی سالوک که هر دو از پارک‌های ملی مهم کشورمان محسوب می‌شوند و در استان خراسان شمالی قرار گرفته‌اند، خصوصیات مشترک بسیاری با یکدیگر دارند. از جاذبه‌های این پارک ملی تماشایی می‌توانیم به رودخانه‌ها، آبشارها، دره‌ها و روستاهای زیبا و تاریخی اشاره کنیم.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: Na Ser

نویسنده: حمیده کریمی / بازنویسی: محمدرضا قاسم شیرازی