قلعه قورتان ورزنه

در گذشته به‌واسطه نیاز به حفظ امنیت مردمان، شهرها به‌گونه‌ای متراکم ساخته می‌شدند که اصطلاحا به آن ارگ می‌گفتند. این ارگ‌ها در مناطقی که حفاظ‌های طبیعی مانند کوهستان و جنگل وجود نداشت، متداول‌تر بودند. ارگ قورتان که از آن با نام قلعه قورتان نیز یاد می‌کنند، یکی از مناطق مسکونی تاریخی در استان اصفهان محسوب می‌شود.

• آدرس: استان اصفهان، شهرستان ورزنه، ۱۰ کیلومتری شهر ورزنه به طرف اصفهان (مشاهده در نقشه)

عکس‌ از وب‌سایت Wikipedia | عکاس: صادق مطلب

مجموعه ارگ تاریخی قورتان از جاهای دیدنی ورزنه به شمار می‌رود و در روستای قورتان قرار دارد. فاصله اصفهان تا قورتان حدود ۹۰ کیلومتر برآورد می‌شود و ارگ هزار ساله قورتان در ۴۵ کیلومتری شمال غرب تالاب گاوخونی و در مسیر جاده اصفهان-ورزنه واقع شده است.

برای دسترسی به قلعه قورتان از شهر ورزنه وارد جاده اصفهان شوید. با امتداد این جاده به چهارراه سهران خواهید رسید. مسیر سمت راست چهارراه را در پیش بگیرید و با طی مسافت سه کیلومتری و عبور از زاینده‌رود، خود را به قلعه قورتان برسانید.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: Sara696

ارگ قورتان را می‌توان مجموعه‌ای تاریخی یا حتی شهری تاریخی دانست که در روستای قورتان، مرکز دهستان گاوخونی قرار دارد. در این بنای خشتی و گلی بناهای مستقل و تاریخی دیگری نیز به چشم می‌خورد. ارگ قورتان سه مسجد، یک حمام و دو قلعه خان‌نشین و یک بازار را در قلب خود جای داده است. علاوه بر این، طبق گفته اهالی روستای قورتان، در گذشته کاروان‌سرا، آسیاب و بناهای دیگری نیز در ارگ وجود داشت که به مرور زمان از بین رفته‌اند.

ارگ قورتان را شاید بتوان جزو معدود قلعه‌های خشتی و گلی در دنیا دانست که هنوز هم در آن سکونت وجود دارد. این مجموعه تاریخی در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: Neeku Shamekhi

بهرام پنجم ساسانی به «بهرام گور» شهرت داشت. علت شهرت بهرام پنجم به این نام را توانایی وی در شکار گورخر می‌دانند و منطقه قورتان را یکی از قلمروها و شکارگاه‌های بهرام گور برشمرده‌اند. روستای قورتان یا گورتان به‌دلیل داشتن تعداد گورخر فراوان و هم به‌دلیل حکم‌رانی بهرام گور، به این نام شهرت یافته است؛ ازاین‌رو، می‌توان اذعان داشت که واژه قورتان معرب شده «گورتان» است. از طرف دیگر، برخی نیز قورتان را برگرفته از واژه قورخانه به‌معنای اسلحه‌خانه یا انبار مهمات به کار برده‌‌اند و براین عقیده‌اند که از این مکان برای انبار سلاح استفاده می‌شده است.

زبان مردم قوتان، علاوه بر فارسی زبان ولاتی است که با نام ورزنه‌ای نیز شناخته می‌شود. ریشه این زبان به باور زبان‌شناسان، به فارسی قدیم و پهلوی بازمی‌گردد. زبان ولاتی در میان ساکنان شرق استان اصفهان رواج دارد.

عکس‌ از وب‌سایت Wikipedia | عکاس: Mohsen Heiatian

قدمت روستای قورتان به قرن چهارم و دوره حاکمیت بهرام پنجم ساسانی می‌رسد؛ البته با توجه به تحقیقات و کاوش‌های باستان‌شناسی در منطقه و کشف بقایای ظروف سفالی مربوط به دوره هخامنشی، قدمت سکونت در محدوده این روستا چندهزار ساله است. ارگ تاریخی قورتان ارگی بزرگ و وسیع است که قدمت آن به قرن چهارم هجری و به دوره حاکمیت دیلمیان می‌رسد. گفته می‌شود این قلعه، از قلاع نظامی بوده و در مواقع ناامنی، زندگی بیش از ۵۰ خانوار را به‌خوبی تامین می‌کرده است.

ارگ قورتان تا سال ۱۳۳۵ شمسی مکانی مسکونی قلمداد می‌شد. فشارهای حکومتی و عدم مالکیت شخصی بر زمین‌ها و نبود توان مالی برای ساخت‌وساز خانه در محدوده خارج از ارگ، سبب باقی ماندن مردم در ارگ برای سالیان طولانی شد. با استقرار مردم در خانه‌های جدید، خانه‌های قدیمی داخل ارگ به محلی برای نگهداری دام و انباری برای ذخیره علوفه تبدیل شدند. کاربری قلعه برای استفاده کشاورزی سبب شد که سرعت تخریب بافت قدیمی قلعه بیشتر شود. در حال حاضر، در قسمت جدید قلعه نیز نزدیک ۱۰خانوار سکونت دارند که این بخش از قلعه نسبت به بخش قدیمی آن سالم‌تر است.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: مجید سهیل‌نیا

قلعه قورتان حصاری کنگره‌دار دارد که با استفاده از مصالحی چون خشت خام، دارای استحکام وعظمت فوق‌العاده‌ای است. ارتفاع حصارها از زمین تا کنگره ۹ متر و ارتفاع برج‌ها از زمین تا کنگره ۱۲ متر است. باروی شمالی ۲۵۰ متر و باروی شرقی در حدود ۱۸۰ متر طول دارد. تعداد برج‌های دیده‌بانی بنا در حدود ۱۴ برج است که یکی از آن‌ها و قسمتی از حصار ارگ، بر اثر طغیان و انحراف مسیر رودخانه زاینده‌رود تخریب شده‌اند. قطر دیوار بنای قلعه در پایین متغیر است و از سه تا چهار متر تغییر می‌کند.

سالم‌ترین بخش قلعه، ضلع شرقى آن محسوب می‌شود که کنار جاده اصلى قرار گرفته است. در قلعه دو در یا دروازه شمالی و جنوبی دیده می‌شود و هر دروازه یک هشتی بزرگ به قطر ۶ متر دارد. متاسفانه دروازه جنوبی قلعه به‌دلیل طغیان آب رودخانه تخریب شده است.

عکس‌ از وب‌سایت Wikipedia | عکاس: Mohsen Heiatian

• مسجد اهله: یکی از مساجد واقع در قلعه، با نام مسجد اهله یا مسجد شبستان شهرت دارد. این مسجد از معماری خاص و جالبی برخوردار است و با دیگر بخش‌های قلعه تفاوت دارد. این بخش از قلعه به‌عنوان یکی از دیدنی‌ترین بخش‌ها شناخته می‌شود.
• مسجد بالا: مسجد بالا مسجدی است که تاریخ احداث آن به اوایل اسلام می‌رسد. قدمت این مسجد را می‌توان از محراب‌های آن تشخیص داد. این مسجد دو محراب دارد که یکی قدیمی و دیگری جدیدتر است.
• مسجد ابراهیم: مسجد دیگر ارگ با نام مسجد ابراهیم شهرت یافته است. تاریخ ساخت این مسجد به سال ۱۰۸۴ هجری قمری و دوره شاه سلیمان صفوی برمی‌گردد. این مسجد در ضلع شمال شرقی ارگ و در نزدیک حمام قرار دارد.

در مرکز ارگ، بازاری وجود داشت که از دو قسمت تشکیل شده بود. در بخش اول این بازار، بازارچه‌های نجارها و کاروان‌سرا و در بخش دوم، کسبه‌ دیگر فعالیت داشتند. اکنون از این بازار جز ویرانه‌ای باقی نمانده است.

حمام روستا در ضلع غربی ارگ واقع شده است. در زمان قدیم حمام ارگ به‌صورت خزینه‌ای موجود بود که آب آن به‌وسیله هیزم گرم می‌شد و هیزم آن را از مسافت طولانی به روستا می‌آوردند. بعد از سال ۱۳۵۷ حمام مرمت شد و از آن تاریخ تاکنون، مورد استفاده اهالی ارگ قرار دارد.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: مجید سهیل‌نیا

یکی از قلاع قرارگرفته در ارگ قورتان، قلعه نواب است. قدمت این قلعه به پیش از ساخت ارگ قورتان برمی‌گردد. قلعه نواب را می‌توان معروف‌ترین قلعه داخل ارگ دانست. قلعه باغچه گل نیز دیگر قلعه ارگ محسوب می‌شود که دارای قدمت بسیار است.

در داخل ارگ چهار آسیا وجود دارد که در زبان محلی به آن‌ها «آرگاه» می‌گویند. این آسیاها اغلب به‌صورت سنگی هستند و حیوانات آن‌ها را به حرکت درمی‌آورند. این چهار آسیا، به آرگاه حسینعلی نصرالله، آرگاه حاج ابراهیم، آرگاه میرمهدی و آرگاه حاج میرزا توکلی شهرت دارند.

در وسط ارگ بنایی به ارتفاع ۶ متر وجود دارد که به آن نخلدان می‌گویند. قدمت این بنا به دوره صفویه بازمی‌گردد. این محل که گچ‌بری زیبایی دارد، در گذشته محل نگهداری نخل مربوط به عزاداری امام حسین بوده است.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: کوروش جوانمردی

اقامتگاه قورتان که با نام اقامتگاه بوم‌گردی بالابان نیز شناخته می‌شود، در میان ارگ قورتان قرار دارد و می‌تواند تجربه‌ای فراموش‌نشدنی را برای گردشگران رقم بزند. پس از مرمت و بازسازی در بهمن ۱۳۹۸، یکی از خانه‌های قدیمی ارگ هزار ساله قورتان به اقامتگاه قورتان تبدیل شد و امروزه ظرفیت پذیرش ۴۰ مهمان را دارد. واحدهای اقامتگاه حال‌وهوایی سنتی دارند و جز یک اتاق، تمامی اتاق‌های دیگر دارای سرویس‌ بهداشتی مشترک هستند. از دیگر امکانات اقامتگاه قورتان می‌توان به پارکینگ غیرمسقف عمومی، راهنمای محلی و سیستم‌ گرمایشی اشاره کرد.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: Masoud

• قلعه قورتان از جمله مقاصد گردشگری پرطرفدار است و بنا بر گفته سرپرست اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان ورزنه، سالانه حدود ۴۰ هزار بازدیدکننده دارد؛ بنابراین بهتر است در ایام تعطیل و آخر هفته‌ها به این ارگ تاریخی سفر نکنید.
• قلعه قورتان دارای امکانات رفاهی و زیرساخت‌های مناسب برای استقبال از گردشگران نیست؛ با این حال، برخی امکانات رفاهی محدود مثل سرویس بهداشتی و فروشگاه در محدوده آن وجود دارد.
• هنگام بازدید از ارگ قورتان، از آسیب‌رسانی به دیواره‌ها و طاق‌های قدیمی خودداری کنید.
• هنگام بازدید از روستای قورتان، به فرهنگ بومی مردم منطقه احترام بگذارید.
• راهنمایان محلی برای تسهیل بازدید گردشگران در منطقه قلعه قورتان حاضر هستند.
• به‌دلیل نبود نورپردازی مناسب، بازدید خود را از قلعه قورتان به روشنایی روز محدود کنید.
• بازدید از قلعه قورتان رایگان است.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: مجید سهیل‌نیا

• آدرس: استان اصفهان، ۱۰۰ کیلومتری شرق اصفهان، شهرستان ورزنه (مشاهده روی نقشه)

کویر ورزنه، یکی از زیباترین کویرهای مرکزی ایران است که در شرق استان اصفهان و در فاصله ۱۱۷ کیلومتری از شهر اصفهان و ۵۳۰ کیلومتری از شهر تهران قرار دارد. سایت تفریحی واحه واقع در این کویر، دارای تفریحات و امکاناتی چون موتورهای چهارچرخ یک‌نفره و دو‌نفره، زیپ لاین، سافاری، شترسواری، رستوران، شربت‌خانه، کمپینگ و پاراگلایدر در کنار تفریحاتی چون پیاده‌روی بر تپه‌های شنی، عکاسی در شب و تماشای ستارگان برای گردشگران است.

• آدرس: استان اصفهان، ٣۰ کیلومتری ورزنه (مشاهده در نقشه)

تالاب گاوخونی با وسعت ۴۷۰ کیلومتر مربع، در ۳۰ کیلومتری ورزنه واقع شده است. این تالاب که نقش حیاتی در اکوسیستم منطقه دارد، زیستگاه جانورانی چون گورخر، کل، بز، میش، قوچ وحشی، خوک، گراز، انواع مار، مارمولک، سوسمار، گرگ، شغال، روباه شنی، کفتار، لاک‌پشت، بزمجه، افعی شاخدار، جبیر، خرگوش و انواع خفاش محسوب می‌شود.

نویسنده: زهرا آذرنیوش/ پوریا محمدی پیوند