مجموعه بیستون

مجموعه معروف بیستون واقع در شهر بیستون کرمانشاه، تعداد زیادی آثار تاریخی نظیر مجسمه هرکول، پل بیستون، کاروانسرای شاه ‌عباسی، نقش‌برجسته مهرداد دوم، فرهاد تراش و غیره را در خود جای داده است و از همین رو از مناطق مهم باستان‌شناسی در ایران به حساب می‌آید. یکی از آثار این مجموعه، کتیبه بیستون است که در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارد و شامل سنگ‌نوشته و نقش‌برجسته داریوش می‌شود. علاوه بر این، وجود غارهای متعدد در کوه بیستون از حضور انسان در این منطقه در دوران پارینه‌سنگی حکایت دارند. بیستون به‌دلیل وجود آثار تاريخی كه قدمت‌شان از حدود ۴۰۰۰ سال قبل شروع می‌شود و تا چند صد سال پیش ادامه می‌یابد، گنجينه‌ای از آثار تاريخی ايران به حساب می‌آید که تاکنون ۲۸ اثر آن به ثبت آثار ملی ایران رسیده‌ است. برای آشنایی هرچه بیشتر با این مجموعه با ما همراه شوید.

هرآنچه باید درباره بیستون بدانید:

• آدرس: استان کرمانشاه، شهرستان هرسین، شهر بيستون، دامنه کوه بیستون، محوطه تاریخی بیستون (نمایش روی نقشه)

بیستون در فاصله ۳۹ کیلومتری شمال شرق کرمانشاه و در کنار راه باستانی کرمانشاه به همدان است. این محوطه تاریخی در دامنه کوه بیستون در شهر بیستون همچون نگینی می‌درخشد.

منبع عکس: گوگل مپ، عکاس: سهیل صنعتی

مسیر دسترسی از کرمانشاه به منطقه بیستون از بزرگراه کنار گذر شهری این شهر است. اگر از شهر کرمانشاه به بیستون می‌روید، باید در ضلع شمال شرقی شهر کرمانشاه، به بزرگراه کرمانشاه-همدان وارد شوید و تا شهر بیستون ادامه دهید. پس از شهر بیستون به دو راهی خواهید رسید که مسیر سمت چپ، شما را به منطقه بیستون می‌رساند. طی کردن مسیر کرمانشاه تا بیستون حدود ۴۰ دقیقه طول می‌کشد.

منبع عکس: نامشخص

ورود وسایل نقلیه به محوطه بیستون ممنوع است و امکان برپایی چادر مسافرتی، روشن کردن آتش و غیره در داخل آن وجود ندارد. ورزش‌هایی مثل صخره‌نوردی، پرش با چتر و... در کوه بیستون نیازمند کسب مجوز از پایگاه میراث جهانی بیستون است. همان طور که ذکر شد، کاروانسرای شاه عباسی بیستون به هتل تغییر کاربری داده است و از همین رو نمی‌توان از آن بازدید کرد.

• هزینه بازدید از محوطه تاریخی بیستون (در سال ۱۴۰۳): ۳۰,۰۰۰ تومان برای گردشگران داخلی

منبع عکس: ناشناس

محوطه تاریخی و فرهنگی بیستون که از جاهای دیدنی کرمانشاه به شمار می‌رود، در سال ۱۳۸۱ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت و کتیبه و سنگ‌نوشته داریوش هخامنشی در سال ۱۳۸۵ به فهرست آثار جهانی یونسکو اضافه شد. با این حال، ارزش و اهمیت بیستون را می‌توان تا دوره پارینه‌سنگی دنبال کرد؛ به‌ویژه که غارها و پناهگاه‌های صخره‌ای بیستون بر این موضوع صحه می‌گذارند که این منطقه جزو مهم‌ترین سکونتگاه‌های زاگرس بوده است.

مجموعه بیستون با وسعت ۱,۶۵۰ هكتار از نظر تاریخی، طبیعی و زیست محیطی دارای تنوع و ارزش زیادی است؛ اما آنچه باعث شهرت جهانی بیستون شده، كتیبه داریوش کبیر متعلق به ۵۲۰ سال پیش از میلاد است.

این مجموعه تاکنون ۲۸ اثر ثبت‌شده در آثار ملی و جهانی را در خود جای داده است که از آن جمله می‌توان به غار شكارچيان، غار مَر دودر، سراب بيستون، غار مر تاريک، نيايشگاه مادی، سنگ بلاش، نقش‌برجسته مهرداد اشکانی، نقش‌برجسته گودرز، فرهاد تراش، کاروانسرای ايلخانی، پل بيستون و... اشاره کرد. این آثار بی‌بدیل و ارزشمند از اسناد مهم تاریخ ایران به شمار می‌روند.

جالب است بدانید که در دامنه کوه بیستون، قطعه‌سنگ‌های تراش‌خورده‌ای از جنس سنگ آهک به‌صورت پراکنده پخش شده‌اند که به‌شکل مکعب‌مستطیل و مکعب‌مربع هستند. مشابه این قطعه‌سنگ‌ها در سازه‌های نیمه‌کاره عصر ساسانی همچون فرهاد تراش و پل خسرو دیده می‌شود. علاوه بر تکنیک تراش این بلوک‌ها، علائم حجاران نیز به سبک زمان ساسانی است.

منبع عکس: خبرگزاری تسنیم (عکاس: فرزاد منتی)

مجموعه بیستون از مهم‌ترین محوطه‌های تاریخی کشور محسوب می‌شود که بنابر دلایل مختلفی، مورد توجه شاهان و فرمانروایان بوده است. از جمله آن دلایل، می‌توان به آب‌وهوای مطلوب و موقعیت جغرافیایی خوب آن اشاره کرد؛ ضمن اینکه بیستون در نزدیکی بین‌النهرین قرار داشت. جالب اینکه دشت بیستون در نزدیکی راه‌های مواصلاتی مهم نظیر جاده ماد به بابل و جاده ابریشم واقع شده بود که خود علت توجه شاهان سلسله‌های مختلف به آن را نشان می‌دهد. از آنجا که کوه بیستون در مسیر عبور کاروان‌ها و نظامیان قرار داشت، منطقه‌ای استراتژیک برای به‌رخ‌کشیدن قدرت پادشاهان ایران محسوب می‌شد.

این محوطه تاریخی و باستانی شامل آثار دوره‌های گوناگون از پیش از تاریخ تا پس از اسلام می‌شود. غار شکارچیان و غار مرخرل از دوره پیشاتاریخی، نیایشگاه مادی از دوره مادها، کتیبه و نقش‌برجسته بیستون از دوره هخامنشیان، پیکره هرکول از دوره سلوکیان، سنگ بلاش، سنگ‌نگاره گودرز و نقش مهرداد اشکانی از دوره اشکانیان، کاخ بیستون، فرهاد تراش، بنای ساسانی و پل ساسانی (خسرو) از دوره ساسانیان، کاروانسرای ایلخانی از دوره ایلخانیان، کاروانسرای شاه‌ عباسی، کتیبه شیخ علی خان زنگنه و پل بیستون (پل صفوی) از دوره صفویان هستند.

حسن پيرنيا در کتاب تاريخ ايران باستان درباره بیستون نوشته است:

بيستون كوهی است كه بلندی آن به چهار هزار پا می‌‌رسد و در پای آن، چشمه‌هايی از كوه بيرون می‌‌آيد. از ديرزمانی كه نمی‌دانيم كی بوده، كاروان‌ها در اينجا توقف می‌كردند.

ابن‌حوقل، جغرافیدان مسلمان قرن چهارم هجری ‌قمری گفته بود:

كوه بهستون، كوهی بلند است كه به قله‌اش نمی‌‌توان راه يافت و راه حاجيان از نيشابور به حلوان از زير آن می‌گذرد.

ياقوت حموی، جغرافیدان قرن هفتم هجری قمری، از معدود جغرافی‌دان‌های مسلمانی است كه به آثار باستانی کوه بیستون در کتابش اشاره کرده است. او می‌‌نويسد:

بهستون ديهی (دهی) در ميان همدان و حلوان، به نام ساسانيان است. از همدان چهار مرحله و از كرمانشاه، هشت فرسنگ به دور است. كوه بهستون بلند است و به قله آن نتوان رفت. راه حاجيان درست از زير آن می‌گذرد و ديواره آن، از بالا تا پايين، صاف است، گويی تراشيده باشد.

عکاس: کوروش نوزاد تهرانی

بیستون از واژه «بغستان» می‌آید که به معنی جایگاه خدایان است و احتمال می‌رود که نام باستانی آن «باگاستانا» بوده ‌است. بیستون در گذر زمان به «بَهیستان» و بعدها «بَهیستون» تغییر یافت؛ تا اینکه پس از اسلام «بهستون» به‌معنای ستون نیکو یا ستون بهتر نامیده شد. امروزه نیز بیستون خوانده می‌شود؛ هرچند خواندن آن به‌شکل «بی‌ستون» به‌معنای بدون ستون، اشتباه است و هیچ اعتباری ندارد.

منبع عکس: خبرگزاری تسنیم (عکاس: فرزاد منتی)

کوه بیستون، كوهی بلند از جنس سنگ آهک در شهرستان هرسین در ۳۰ کیلومتری کرمانشاه است که علاوه بر کتیبه داریوش بزرگ، ۲۸ اثر تاریخی این کوه در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌اند. کوه بیستون در زمان پارینه‌سنگی محل اسکان انسان‌های شکارگر بود که برای استقرار فصلی خود از غارهای دامنه جنوبی استفاده می‌کردند.

غار شکارچیان اولین غار بیستون بود که در سال ۱۳۲۸ توسط انسان‌شناسی آمریکایی برای دو هفته کاوش شد و همین موضوع منجر به کشف هزاران ابزار سنگی از دوره پارینه‌سنگی میانی شد. در طی این کاوش همچنین بقایای استخوان حیواناتی مثل اسب با قدمتی حدود ۴۰ تا ۷۰ هزار سال به دست آمد. در این میان بخشی از استخوان ساعد یک انسان نیز کشف شد که ممکن است به انسان نئاندرتال یا انسان اوایل دوره پارینه‌سنگی جدید مرتبط باشد. علاوه بر این، در غارهای دیگر کوه بیستون نظیر غار مرخرل، غار مر تاریک و غار مرآفتاب آثار سکونت انسان نئاندرتال پیدا شده است.

منبع عکس: خبرگزاری تسنیم (عکاس: فرزاد منتی)، عکاس: علی امیری، هدی موسوی

كوه بيستون در کنار جنبه‌های تاريخی‌اش، تاثير زیادی در ادبيات ما داشته است و در بین ایرانی‌ها به‌عنوان كوهی مقدس ياد می‌شود. یکی از این تاثیرها را می‌توان در منظومه خسرو و شیرین از نظامی گنجوی مشاهده کرد که در آن از عشق وافر فرهاد به شیرین گفته شده است. داستان از این قرار است، خسرو پرویز از پادشاهان نامی ساسانی که خود نیز شیفته شیرین بود، به فرهاد می‌گوید اگر بتواند کوه بیستون را به‌طور کامل بکند، اجازه ازدواج با شیرین را به او می‌دهد. خسرو پرویز که فکرش را نمی‌کرد، فرهاد در این زمینه به موفقیت برسد، با مشاهده سال‌ها تلاش او در کندن کوه و پیشرفت کارش، نگران می‌شود و به پیشنهاد خرمندان دربارش به فرهاد اطلاع می‌هد که شیرین مرده‌ است. فرهاد با شنیدن این خبر دروغین، تیشه‌اش را بر زمین می‌زند و در دم جان می‌سپارد.

شاید جالب باشد بدانید که دیواره بیستون با عرض ۵۰۰۰ متر، از فنی‌ترین دیواره‌های سنگ‌نوردی دنیا و پنجمین دیواره مرتفع جهان به حساب می‌آید؛ ضمن اینکه آن را به‌عنوان اورست صخره‌های دنیا و مرتفع‌ترین دیواره ایران می‌شناسند.

منبع عکس: ناشناس

کتیبه بیستون که به شرح پیروزی داریوش اول هخامنشی بر گئومات مغ اختصاص دارد، مهم‌ترین اثر هنری و تاریخی دوره هخامنشیان و قدیمی‌ترین متن در ادبیات ایرانی است و از همین رو، یکی از مهم‌ترین اسناد تاریخی جهان به شمار می‌رود. در نزدیکی این کتیبه، آثار پلکانی وجود دارد که ظاهرا حجاران برای دسترسی به محل کتیبه از آن استفاده می‌کردند و پس از پایان کار، آن را تراشیده‌اند تا امکان دسترسی به کتیبه و نقش‌برجسته از بین برود. کتیبه مذکور روی سنگ‌هایی از جنس آهک حجاری شده است و روی آن نشانه‌هایی از یک لعابی قهوه‌ای‌رنگ دیده می‌شود که در اثر زمان تغییر رنگ داده‌ است. این طور به نظر می‌رسد که حجاران برای بالا بردن ماندگاری کتیبه و نقش‌ برجسته، روی آن را با این لعاب ناشناخته پوشانده‌ بودند.

کتیبه بیستون به عرض ۷٫۸ متر و طول ۲۲ متر، به سه زبان فارسی باستان، ایلامی و اکدی (بابلی نو) با خط میخی حجاری شده است. متن این کتیبه‌ به‌نحوی جانمایی شده‌ است که نوشته مرتبط با هر شخص، در نزدیکی او قرار داشته باشد. متن فارسی باستان در پنج ستون آمده است که اهورامزدا با چهره‌ای انسانی در بالای این کتیبه دیده می‌شود. تاجی تابناک روی سر وی قرار دارد که به بزرگی و خدایی او اشاره دارد. متن ایلامی در هشت ستون دو قسمتی و متن اکدی در یک ستون نوشته شده است. علاوه بر این سه متن اصلی، می‌توانید شاهد ۱۱ کتیبه کوچک دیگر روی صخره باشید که در رابطه با داریوش و اسرای او هستند.

ابتدای کتیبه به معرفی داریوش و خاندانش اختصاص دارد که در ترجمه کتیبه بیستون آمده است:

منم داریوش شاه، پسر ویشتاسپ، یک هخامنشی، شاه شاهان، من اکنون شاهم در پارس. پدرم ویشتاسپ بود که پدر ویشتاسپ، آرشام است، پدر آرشام، آریارمنه بود، پدر آریارمنه، چیش پیش بود، پدر چیش پیش، هخامنش بود. از این روی ما خود را هخامنشی می‌نامیم. ما از دیرباز نژاده بودیم، از دیرباز خاندان ما شاهی بود. هشت تن از خاندان ما پیش از ما شاه بودند، من نهمین شاه هستم. ما از دو تیره شاه بودیم.

از آنجا که چهار ستون اول فارسی باستان به رویدادهای پادشاهی داریوش می‌پردازد، ارزش تاریخی والایی دارد. ادامه کتیبه با احترام به اهورامزدا و بخشش او ادامه می‌یابد. داریوش در کنار معرفی ۲۳ سرزمین تابعه خود، به ثبت و تشریح نبرد با شورشگرانی می‌پردازد که در اولین سال پادشاهی او، ادعای پادشاهی کرده بودند. پیروزی داریوش در ۱۹ جنگ، مرگ کمبوجیه، شورش فرورتیش و اعدامش در اکباتان، طغیان گئومات و سرکوب وی، پیروزی داریوش بر سکاها، استقرار آرامش و امنیت در امپراتوری پهناورش، پرهیز از دروغگویی و دفاع از راستی، نصیحت شاهان آینده و غیره در این کتیبه آمده است.

در حال حاضر (۱۴۰۳)، داربست‌های فلزی روی کتیبه بیستون قرار دارند و فقط از کنار دریاچه امکان مشاهده آن وجود دارد.

منبع عکس: ناشناس

نقش‌برجسته بیستون با ۶ متر طول و ۳٫۲۰ متر عرض، پیروزی داریوش بر گئومات مغ (بردیای دروغین) و اسیرکردن یاغیان را به تصویر می‌کشد. تصویر اهورامزدا در بالای سر اسیران قرار دارد که حلقه قدرت را به داریوش بزرگ می‌دهد.

نماد اهورامزدا با حلقه‌ای در دست چپش درست در روبه‌روی داریوش قرار دارد و او نیز دست راست خود را بلند کرده است که نشانه‌ای از دعای خیر برای داریوش یا تایید او به شمار می‌رود. اهورامزدا کلاهی استوانه‌ای بر سر دارد که روی آن دایره‌ای با ستاره‌ای هشت پر دیده می‌شود؛ درست مثل شکلی که روی تاج داریوش وجود دارد.

منبع عکس: خبرگزاری ایسنا (عکاس: پوریا پاکیزه)

۹ اسیر با دست‌های بسته و ریسمان بر گردن پشت سر هم به یکدیگر بسته شده‌ و در مقابل داریوش ایستاده‌اند. نقش‌برجسته داریوش ۱۸۰ سانتی‌متر است؛ قامت کماندار و نیزه‌داری که پشت سر او ایستاده‌اند، به حدود ۱۵۰ سانتی‌متر می‌رسد و اسیران با قدی حدود ۱۲۰ سانتی‌متر به تصویر کشیده شده‌اند. این اسیران به دروغ خود را شاه نامیده بودند.

کتیبه و نقش‌برجسته بیستون در اثر عواملی زمین‌شناختی نظیر فرسایش و باران و باد، تخریب انسانی و ناآگاهی‌ها آسیب جدی دیده‌ است.

منبع عکس: خبرگزاری تسنیم (عکاس: فرزاد منتی)

مجسمه‌ هرکول یکی از جاذبه‌های مجموعه‌ تاریخی بیستون است که همواره گردشگران زیادی را به خود جذب می‌کند. این مجسمه که قدمت آن به دوره سلوکیان-پارتی‌ها برمی‌گردد، در بهمن سال ۱۳۳۷ کشف شد؛ زمانی که کارگران مشغول خاک‌برداری و تسطیح جاده برای احداث راه جدید همدان به کرمانشاه بودند. زمان ساخت مجسمه را سال ۱۵۳ قبل از میلاد تخمین زده‌اند که مصادف با سلطنت مهرداد اول اشکانی و اواخر حکومت سلوکیان می‌شود.

در آن زمان هرکول یکی از محبوب‌ترین خدایان به شمار می‌رفت و از همین رو پیکره‌های گلی و سنگی زیادی از او ساخته می‌شد که معروف‌ترین نمونه‌ آن در ایران، مجسمه سنگی هرکول واقع در کنار شاه‌راه «شرقی- غربی» جاده‌ ابریشم است. این مجسمه شخصی قوی هیکل با مو و ریش مجعد را نشان می‌دهد که در حال استراحت روی پوست یک شیر است. مجسمه هرکول روی سکویی به طول حدود ۲۰ متر قرار دارد و در حالی که در دست چپش پیاله‌ای دارد، به‌طور نیم‌خیز روی پهلوی چپ خوابیده است و دست راست را روی پای راست و پای راست را روی پای چپ گذاشته است.

منبع عکس: خبرگزاری تسنیم (عکاس: فرزاد منتی)

علاوه بر کتیبه‌ای به زبان یونانی قدیم که در پشت مجسمه روی سنگ نقش بسته است، نقوشی نظیر درخت زیتون نیز به چشم می‌خورد که کماندان و تیردانی به شاخه آن آویزان است. گرز مخروطی‌شکلی نیز در کنار این درخت حجاری شده که از نقوش دیگر برجسته‌تر است.

نقش شیری در زیر تنه‌ هرکول دیده می‌شود که از سنگ تراشیده شده و از پشت به کوه وصل است و از سر تا دم آن حدود دو متر و بلندی دمش ۱۱۴ سانتی‌متر است.

منبع عکس: نامشخص

کاخ ویران و ناتمام بیستون درست روبه‌روی کتیبه بیستون قرار دارد و به خسرو پرویز پادشاه ساسانی تعلق داشته است. طبق کاوش‌های باستان‌شناسی که از سال ۱۳۵۵ به تناوب انجام شده است، این کاخ که فقط دیوارهای دور آن ساخته شده بود، بنابر دلایلی ناتمام می‌ماند و بعدها به کاروان‌سرا تبدیل می‌شود. هرچند کاروان‌سرا بر اثر زلزله تخریب و در دوره قاجار، یک روستا روی آن بنا می‌شود.

منبع عکس: خبرگزاری تسنیم (عکاس: فرزاد منتی)

کاروانسرای ایلخانی اثر تاریخی دیگری در محوطه بیستون واقع در پایین‌دست فرهاد تراش است که روی بقایای کاخ نیمه‌کاره ساسانی ساخته شده بود.

برای ساخت این کاروان‌سرا از مصالحی مثل آجر، لاشه‌سنگ و ملاط گچ استفاده کردند و آن را روی بقایای دیوارهای سنگی بنای ساسانی ساختند. کاروانسرای مذکور علاوه بر حیاط مرکزی، ۶۴ حجره و یک مسجد کوچک داشت. ظاهرا این محل در اثر زلزله‌ای مهیب تخریب می‌شود و کاربری خود را از دست می‌دهد. با این حال هنوز هم بقایایی از طاق‌های آن موجود است.

منبع عکس: خبرگزاری تسنیم (عکاس: فرزاد منتی)، خبرگزاری ایسنا (عکاس: پوریا پاکیزه)

در دوره‌ تیموری به‌طور پراکنده ساخت‌‌وسازهایی روی این بنا انجام‌ شد که از آثار آن دوره می‌توان به تنورهای متعدد در عمق‌‌های مختلف این بنا اشاره کرد. در عصر صفوی از مصالح این بنا برای ساخت کاروانسرای شاه‌عباسی استفاده شد.

عکاس: میترا هاشمی

فرهاد تراش، حجاری بزرگ و نیمه‌کاره‌ای در غرب كتيبه داريوش بزرگ و روی دیواری به ارتفاع ۳۶ متر و طول ۲۰۰ متر است که با اسامی دیگری همچون «فرای تاش»، «فراتاش» يا «تخت فرهاد» نیز شناخته می‌شود. این اثر تاریخی در سال ۱۳۸۰ به ثبت آثار ملی ایران رسید.

آبراهام جكسون که سال ۱۲۸۲ از این محل دیدن کرده بود، این محل خالی از کتیبه و نقش را برای ثبت پیروزی‌های بعدی داریوش بزرگ مناسب می‌دانست. برخی دیگر از باستان‌شناسان بر این باور هستند که منظور از تراشیدن این بخش از کوه، نشان دادن واقعه تاریخی مهمی توسط خسرو پرویز از پادشاهان ساسانی بوده است.

منبع عکس: خبرگزاری تسنیم (عکاس: فرزاد منتی)، خبرگزاری ایسنا (عکاس: پوریا پاکیزه)، عکاس: Jakobus Geymuller

با این حال، عده‌ای از کارشناسان اخیرا از روی بلوک‌های سنگی، ساقه ستون‌‌ها و پایه‌های نيمه‌كاره در پای کوه و مناطق اطراف حدس می‌زنند که فرهاد تراش در اصل یک کارگاه حجاری برای استخراج سنگ‌هایی بوده که در دیواره سازه‌های بیستون استفاده شده است. کاخ نیمه‌کاره خسرو پرویز فقط چند صد متر با آن فاصله دارد که احتمال درستی این نظریه را بالا می‌برد.

فرهاد تراش در ادبیات فارسی جایگاه ویژه‌ای دارد؛ به‌طوری که مردم به‌خاطر اشعاری نظیر آنچه که نظامی گنجوی سروده است، این اثر تاریخی را کار فرهاد کوهکن می‌دانند که به‌خاطر عشق شیرین دست به این کار زده بود.

عکاس: حامد باقرنژاد

تخته سنگ چهارضلعی نامنظمی در دامنه کوه بیستون وجود دارد که ارتفاع آن به ۲٫۵ متر می‌رسد و روی سه ضلع آن نقوشی با برجستگی کم حجاری شده است. این اثر ارزشمند در سال ۱۳۸۰ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت.

روی ضلع میانی این تخته سنگ، نقشی متعلق به «بلاش» از پادشاهان اشکانی به حالت تمام‌رخ به چشم می‌خورد که علاوه بر کمربندی بر کمر و گردنبندش، دامن گشادی بر تن دارد. او چهره‌ای با ریش و سبیل و موهای بلند است که سربندی زینت‌بخش روی این موها شده است. در دست چپ این پادشاه یک پیاله‌ و دست راست او به‌سمت آتشدان دراز است که گویی چیزی در آن می‌ریزد. کتیبه‌ای روی بدنه آتشدان حک شده است که می‌گوید:

این تصویر بلاش شاه شاهان، پسر بلاش شاه شاهان، نوه ...

از آنجا که انتهای کتیبه محو شده است، مشخص نیست که نقش‌برجسته مذکور به کدام بلاش تعلق دارد.

روی ضلع سمت چپ این تخته سنگ، شخصی با لباسی همانند بلاش وجود دارد که ظاهرا در حال رفتن به‌طرف نقش بلاش است؛ در حالی که دست راستش را بالا برده است و چیزی در دست دیگرش دارد. در سمت راست نقش بلاش نیز نقش شخص سومی قرار دارد که لباسی تا زانو بر تن دارد.

عکاس: پیتر پانگ

سراب بیستون، چشمه‌ آبی است که آب آن در یک برکه جمع می‌شود و همین برکه نه‌چندان بزرگ از دلایل استقرار انسان‌ها از زمان پارینه‌سنگی تا هم‌اکنون در این محل بوده است. ضمن اینکه کاروان‌های عبوری در مسیر غرب ایران به بین النهرین در کنار سراب بیستون اتراق می‌کردند. جالب اینکه آثار تاریخی زیادی از این محوطه باستانی در اطراف این سراب شکل گرفته‌اند؛ به‌طوری که کتیبه و نقش‌برجسته زیبای داریوش، نقش‌برجسته‌های اشکانی، مجسمه هرکول، غار شکارچیان، پرستشگاه مادی، کاروانسرای شاه عباسی و غیره از محل سراب قابل‌مشاهده هستند.

عکاس: محمد رضا فتحی، اومر هاکان، سعید کریمی

این سراب تاریخی که در ارتفاع ۱۳۲۰ متری از سطح دریا قرار دارد و آب آن بدون طعم و مزه است، برای سیراب‌کردن مزارع این منطقه به کار می‌رود. سراب بیستون در سال ۱۳۸۰ به ثبت ملی رسید و به‌عنوان یکی از آثار طبیعی ایران در سال ۱۳۸۸ در فهرست میراث طبیعی کشور قرار گرفت. درختان چنار سربه‌فلک‌کشیده، طبیعت دیدنی و آثار تاریخی اطراف سراب از جمله عواملی هستند که آن را به یکی از زیباترین سراب‌های ایران تبدیل کرده‌اند.

عکاس: غزل دلیری

نیایشگاه مادی یکی دیگر از آثار ملی موجود در محوطه تاریخی بیستون است که در زیر کتیبه داریوش بزرگ قرار دارد. این نیایشگاه شامل صفه‌ای به طول ۱۰٫۵،‌عرض هفت متر و بلندی ۱٫۵ متر می‌شود که با سنگ‌های نتراشیده و خشکه‌چین ساخته شده و از طریق راهرویی به طول هفت متر و عرض ۱٫۵ متر، دو بخش شده است. اتاقی در انتهای این راهرو قرار دارد که اطراف آن را شکاف کوه و یک دیوار احاطه کرده‌ است. حدود ۶۰ سال قبل یک هیئت آلمانی طی بررسی و کاوش این صفه، آن را نیایشگاهی از دوران مادها معرفی کرد. در طی کاوش روی صفه و پيرامون آن، سفال‌هایی متعلق به نيمه اول هزاره اول پيش از ميلاد کشف شد.

محوطه‌ تاریخی دژ مادی در شمال غرب مجموعه بیستون قرار دارد که بر اساس کاوش‌های باستان‌شناسی در سال ۱۹۶۶ برج و باروهای مستطیل شکلی داشته است. دیوارهای دژ را به‌صورت خشکه‌چین و با سنگ‌های کوچک و بزرگ ساخته‌اند. از آنجا که سفالینه‌های این سازه مشابه نمونه‌های کشف‌شده در نوشیجان ملایر و گودین تپه کنگاور است، آن را به دوره مادها نسبت می‌دهند. ضمن اینکه کشف سنجاق سینه‌ای برنزی که قدمتش به قرن هشتم قبل از میلاد برمی‌گردد، این نظریه را تقویت می‌کند.

باستان‌شناسان معتقدند که تأسیسات این بنا با نقش‌برجسته داریوش در ارتباط است و احتمال می‌دهند که گئومات مغ و همدستانش در این محل به دست داریوش شکست خورده‌اند.

طی کاوشی که در سال ۱۳۸۱ انجام شد، آثاری سفالی از دوره‌های مختلف تاریخی نظیر عصر مفرغ جدید، عصر آهن، هخامنشی، اشکانی و اسلامی پیدا شد که نشان می‌داد اوج شکوفایی دژ در دوره مادها بوده است.

منبع عکس: خبرگزاری ایسنا (عکاس: پوریا پاکیزه)

سنگ‌نگاره گودرز دوم اثری تاریخی از دوره اشکانی است که در سال ۱۳۸۰ به ثبت ملی رسید و پیروزی گودرز دوم بر مهرداد را به تصویر می‌کشد. مهرداد شاهزاده‌ای اشکانی بود که در دربار امپراتوری روم بزرگ شده بود و گودرز در فاصله سال‌های ۳۸ تا ۵۱ میلادی بر ایران حکومت می‌کرد. در این سنگ‌نگاره که تصویری نه چندان واضح از صحنه نبرد را نشان می‌دهد، سه جنگاور زره‌پوش سوار بر اسب به چشم می‌خورند که تصویر وسط به شاه ایران، گودرز تعلق دارد. در این تصویر «نیکه» (خدای پیروزی) تاجی را بر سر گودرز می‌گذارد؛ در حالی که او سوار بر اسب با نیزه به سواری دیگر (مهرداد دوم) حمله می‌کند و او را از روی اسب به پایین می‌اندازد.

منبع عکس: نامشخص

ملازم گودرز با نیزه‌ای در دست و سوار بر اسب، پشت سر پادشاه دیده می‌شود که به جلو خیز برداشته است. سوار دیگری نیز در پایین این اثر به چشم می‌خورد. کتیبه‌ای به خط و زبان یونانی برای این سنگ‌نگاره وجود دارد که گودرز را «شاه شاهان پسر گیو» و مهرداد را «مهرداد پارسی» معرفی می‌کند.

منبع عکس: نامشخص

نقش‌برجسته مهرداد، یکی از بزرگ‌ترین شاهان اشکانی را می‌توان جزو قدیمی‌ترین آثار به‌جامانده از زمان حکومت اشکانیان دانست که ارزش تاریخی زیادی دارد. این اثر که احتمالا در سال ۱۲۳ تا ۱۱۰ قبل از میلاد حجاری شده است، درست پایین‌تر از کتیبه داریوش هخامنشی قرار دارد.

نقش‌برجسته مهرداد در بیستون به نمایش واگذاری قدرت از جانب او به ساتراپ‌ها (حاکمان محلی) اختصاص دارد که هر یک به‌ترتیب جایگاهشان پشت سر یکدیگر ایستاده‌اند و نیم‌رخ صورتشان به‌‌طرف مهرداد است. روی سر هر یک از افراد این نقش‌برجسته، کتیبه‌ای به خط یونانی برای معرفی آن‌ها وجود دارد. نفر اول، گودرز یکم ساتراپ است که پس از مهرداد جانشین وی می‌شود. نام نفر دوم کاملا محو شده که احتمالا یکی از شاهزادگان مورثی است. نفر سوم میترادات نام دارد که در این کتیبه با لقب «پپیس تومینوس» به‌معنای امین شاه معرفی شده است. نفر چهارم کوفاساتس نام دارد.

این نقش‌برجسته نه‌تنها در اثر گذر زمان دچار آسیب‌های طبیعی شده است، بلکه شیخ علی خان زنگنه که مقام صدراعظمی شاه سلیمان صفوی را برعهده داشت، بخش‌هایی از آن را به‌منظور حجاری وقف‌نامه خود نابود کرد.

اثری تاریخی در شمال نقش‌برجسته داریوش وجود دارد که به باور کارشناسان، پرستشگاهی از دوره پارتی است. این محل از دو صفه سنگی تشکیل شده است که از طریق تعدادی پله سنگی به یکدیگر متصل می‌شوند. حفره‌ای دایره‌ای شکل در داخل این سکوها به چشم می‌خورد که به اعتقاد برخی افراد به‌عنوان آتشدان در مراسم مذهبی کاربرد داشته‌اند.

منبع عکس: نامشخص

کاروانسرای شاه عباسی یکی دیگر از آثار تاریخی منحصربه‌فرد بیستون است که بر سر راه قدیمی کرمانشاه-همدان قرار دارد و در سال ۱۳۵۳ به ثبت آثار ملی ایران رسید.

این کاروان‌سرا که وسعتی بیشتر از ۶,۰۰۰ متر مربع دارد، به سبک کاروانسراهای ایرانی در عهد صفوی ساخته شده است. کار ساخت اثر مذکور احتمالا به دستور شاه عباس اول صفوی شروع شده و طبق کتیبه سردر آن ظاهرا به همت شیخ علیخان زنگنه به پایان رسیده است.

منبع عکس: خبرگزاری تسنیم (عکاس: فرزاد منتی)، عکاس: Rezayph

کاروان‌سرا در زمان ناصرالدین شاه مورد مرمت قرار گرفت و در دوره پهلوی به‌عنوان انبار غله استفاده می‌شد. پس از انقلاب اسلامی نیز برای ۱۷ سال در اختیار اداره امور زندان‌ها بود تا اینکه سرانجام سازمان میراث فرهنگی برای مرمت بنا، آن را پس گرفت.

کار تغییر کاربری کاروانسرای شاه‌ عباسی بیستون در سال ۱۳۹۳ کلید خورد تا این محل تاریخی در قالب یک هتل سنتی پنج ستاره با ظرفیت پذیرش ۱۰۰ مهمان فعالیت خود را شروع کند.

منبع عکس: خبرگزاری تسنیم (عکاس: فرزاد منتی)

شیخ علی خان که در ابتدا حاکم کرمانشاهان بود و کارهای عمرانی زیاد در این منطقه انجام داد، بعدها صدراعظم شاه عباس دوم و سپس شاه سلیمان صفوی شد و به حدی مورد اعتماد بود که لقب اعتمادالسلطنه را از آن خود کرد.

کتیبه شیخ علی خان که در سال ۱۳۸۰ به ثبت ملی رسید، در حقیقت وقف‌نامه او است که روی نقش‌برجسته مهرداد دوم در دامنه کوه بیستون حجاری شده و تخریب این اثر تاریخی دوره اشکانی را در پی داشته است.

عکاس: حامد باقرنژاد

این طاق‌نما با ۳۶۳ سانتی‌متر طول و ۲۷۶ سانتی‌متر عرض، ۱۵ سطر به خط ثلث دارد. کتیبه با نام خدا آغاز شده و گفته می‌شود که شیخ علی خان در سال ۱۰۹۳ هجری قمری از ۶ دانگ املاک نهر قره ولی و چمبطان، دو دانگ را به کاروانسرای بیستون و چهار دانگ را به سادات فاطمی اختصاص داده است. خطاطی کتیبه شیخ علی خان را یکی از خطاطان معروف صفوی به نام محسن امامی برعهده داشت.

بقایای شهری باستانی در محوطه‌ای به طول ۸۰۰ و عرض ۳۰۰ متر در شمال شرقی سراب بیستون وجود دارد که به اعتقاد باستان‌شناسان به دوران اشکانیان تعلق دارد. این طور به نظر می‌رسد که این محل مسکونی با سایر آثار دوره اشکانی در بیستون (نقش‌برجسته گودرز، مهرداد دوم، بلاش) در ارتباط بوده و هم‌زمان با آن‌ها ساخته شده است.

منبع عکس: نامشخص

پل ساسانی یا پل خسرو به طول ۱۵۲٫۸۰ متر روی رودخانه گاماسیاب در دو کیلومتری شهر بیستون قرار دارد. با توجه به تکنیک بنایی، تراش سطح سنگ‌ها و نشانه‌های حجاری و همین طور علاقه خسرو پرویز به ساخت‌وساز می‌توان نتیجه گرفت که این اثر تاریخی به دوره ساسانی تعلق دارد. به اعتقاد برخی کارشناسان، این پل بخشی از سد ساسانی بوده است.

این پل ۹ دهانه و ۱۰ پایه دارد که پایه‌های آن به طول ۳٫۱۴ متر و عرض ۲٫۷ متر هستند. ضمن اینکه پایه‌های آن با پلان شش‌ضلعی، از ملاط گچ و سنگ تراشیده ساخته شده و حدفاصل پایه‌ها با ملاط آهک و قلوه‌سنگ پر شده است. این پل روی بستری سنگی ساخته شده است که نه‌تنها مانع از شسته‌شدن کف رودخانه می‌شود، بلکه ارتفاع سطح آب را تنظیم می‌کند. در حال حاضر از گذرگاه و دهانه‌های این پل اثری باقی نمانده است‌ و در سال‌های اخیر مردم بومی برای تردد از روی آن، پایه‌های فلزی روی پایه‌های سنگی کار گذاشته‌اند.

عکاس: ایوب فارابی

پل بیستون که در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده، روی رودخانه دینورآب قرار گرفته است و با نام‌های متعددی شناخته می‌شود که از آن جمله می‌توان به پل شاه عباسی، پل صفوی، پل کهنه، پل نادر آباد و پل دینورآب اشاره کرد. این پل ۱۴۴ متر طول دارد و از آنجا که در اواخر دوره ساسانی ساخته شده است، آن را به خسرو پرویز نسبت می‌دهند.

طبق شواهد، پایه‌های پل در اواخر دوره ساسانی ساخته شد که مثل بسیاری از سازه‌های ساسانی بیستون ناتمام می‌ماند و در سده چهارم هجری تکمیل می‌شود. در دوره ایلخانی، دهانه پنجم پل مورد بازسازی قرار می‌گیرد. مرمت نمای پل و طاق چهارم به‌ترتیب در دوره صفوی و پهلوی اتفاق می‌افتد.

این پل پنج دهانه از جنس آجر با ملاط گچ دارد که به‌غیر از دهانه چهارم که طاقی بیضی‌شکل دارد، طاق همه دهانه‌های آن به‌صورت جناغی است. به‌جز پایه‌های کناری، کلیه پایه‌های پل بیستون دارای پلان شش‌ضلعی هستند. بخش میانی پایه‌ها به‌شکل مکعب مستطیلی است که طرفین آن آبشکن‌های مثلثی قرار دارد. پایه‌های پل از سنگ و ملاط گچ و گذرگاه آن از قلوه‌سنگ‌های رودخانه‌ای ساخته شده‌اند.

عکاس: سهراب پورخلیلی

غارهای کوه بیستون عبارت‌اند از مرخرل، شکارچیان، مر تاریک، مر دودر و مر آفتاب که قدیمی‌ترین آثار کوه بیستون را از دوره‌های پارینه‌سنگی در خود جای داده‌اند.

غار شکارچیان: این غار که با نام غار بیستون نیز شناخته می‌شود، درست در بالای مجسمه هرکول قرار دارد و احتمالا پناهگاه موقت شکارچیان بوده است که از این محل برای قصابی شکار و همین طور مخفی‌ماندن از دید حیوانات وحشی استفاده می‌کردند. غار شکارچیان در سال ۱۳۸۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

در حفاری‌ها و کاوش‌های انجام‌شده در غار شکارچیان، علاوه بر ابزارهای استخوانی و سنگی، استخوان گراز، غزال، اسب وحشی، گاو وحشی و گوزن و همچنین استخوان ساعد یک انسان به دست آمد که قدمت آن‌ها به ۷۰ تا ۴۰ هزار سال قبل برمی‌گشت. طبق تحقیق باستان‌شناسان، استخوان ساعد به انسانی از نوع نئاندرتال تعلق داشته است.

مَر خِر: این غار در شمال شرق غار شکارچیان قرار دارد و به‌خاطر اینکه ورودی آن گرد است، مردم محلی به آن غار خر یا مر خر می‌گویند. قدیمی‌ترین آثار کشف‌شده این غار از قبیل تیغ‌های ضخیم سنگی و تراشنده‌ها، به دوران پارینه‌ سنگی میانه مربوط می‌شوند؛ هرچند که آثاری از دوره‌های دیگر تاریخی تا عصر ساسانیان در این غار پیدا شده است. این آثار کمک شایانی به باستان‌شناسان می‌کند تا تغییرات اقلیمی، تنوع جانوری و گیاهی و فرهنگ منطقه را در دوره‌های مختلف تاریخی بررسی کنند.

مَر تاریک: در شمال غرب غار مرخرل، غاری وجود دارد که از روی مصنوعات سنگی کشف‌شده در آن نظیر خراشنده، اسکنه، تراشه، تیغه و غیره می‌توان ویژگی صنعت موستری (صنعت‌ ساختن ابزار سنگی در عصر پارینه‌سنگی) را در آن‌ها مشاهده کرد. استخوان جانورانی چون ماهی، خفاش، موش و پستانداران حشره‌خوار نیز از این غار کشف شده است.

غار مر تاریک مشرف به یک سکوی طبیعی است و دهانه آن در ارتفاع سه متری دیواره کوه قرار دارد. این غار حدود ۸۰ متر مربع وسعت و ۲۵ متر عمق دارد و به‌شکل دالانی عمیق و کم‌عرض به نظر می‌رسد. از آنجا که دهانه غار در جهت جنوب شرقی است، نور خورشید در طی روز تا عمق چند متری آن را روشن می‌کند. پس از ورود به غار و چند متر جلوتر، محور اصلی آن با زاویه حدود ۹۰ درجه به‌طرف راست متمایل می‌شود.

مَر آفتاب: بین غار مر تاریک و مر دودر، غار دیگری وجود دارد که ظاهرا به‌عنوان اقامتگاهی فصلی در دوره پارینه‌سنگی به کار می‌رفت. تعدادی ابزار سنگی و یک ابزار استخوانی نیز از این غار کشف شده است. این غار ۲۶ متر عمق دارد و دهانه آن با ارتفاع ۶ متر به‌سمت شمال شرقی است که به‌تدریج ارتفاع غار کم می‌شود و در نهایت به کمتر از یک متر می‌رسد. دالان اصلی ۱۶۰ متر مربع مساحت دارد که از طریق یک پشته استالاگمیتی از بخش انتهایی غار جدا شده است.

مَر دودر: این غار که با ارتفاع حدود یک تا سه متر به‌عنوان مرتفع‌ترین غار بیستون محسوب می‌شود، در شمال شرق غار شکارچیان واقع شده و آثاری از دوره‌های پارینه‌سنگی در آن کشف شده است. غار مذکور ۲۰ متر عمق دارد و از آنجا که دارای دو دهانه ورودی است، آن را مر دودر نامیده‌اند. دهانه اصلی غار مشرف بر دره‌ای شیب‌دار و کم‌عرض قرار دارد و دهانه دیگر به راهی منتهی می‌شود که به غار مر آفتاب و مر تاریک می‌رسد.

عکاس: کوروش نوزاد تهرانی

در مجموعه تاریخی بیستون امکاناتی نظیر پارکینگ، سرویس بهداشتی، نمازخانه، غرفه صنایع‌ دستی کرمانشاه و خرید سوغات، رستوران و شربت‌خانه برای گردشگران وجود دارد.

اگر تاکنون از مجموعه تاریخی بیستون دیدن کرده‌اید، می‌توانید در پایین این مقاله از کجارو از نظر و تجربه خود برای کابران ما بگویید.

نویسنده: صدیقه شجاعی