تاج محل

تاج محل، یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری هند به شمار می‌رود که «شاه جهان» امپراتور گورکانی برای همسر ایرانی و محبوبش «ارجمند بانو بیگم» بنا کرد. داستان دلدادگی‌ آن‌ها، محبوبیت و شهرت فراوانی را برای این سازه تاریخی به ارمغان آورد و باعث شد که نام آن در فهرست عجایب هفت‌گانه جدید و میراث جهانی یونسکو قرار بگیرد. در این مقاله با عمارت تاج محل هند، داستان ساخت آن و اسرار نهفته در پشت دیوارهای مرمری‌اش بیشتر آشنا خواهید شد.

درباره تاج‌ محل هند بیشتر بدانید:

• آدرس: کشور هندوستان، ایالت اوتار پرادش، شهر آگرا (مشاهده روی نقشه)
• شماره تماس: ۲۲۲۶۴۳۱ ۰۵۶۲ ۹۱+
• وب‌سایت: tajmahal.gov.in
• ساعت بازدید (سال ۲۰۲۴ میلادی و ۱۴۰۳ خورشیدی): یک ساعت قبل از طلوع آفتاب تا ۴۵ دقیقه قبل از غروب خورشید
• هزینه بازدید (سال ۲۰۲۴ میلادی و ۱۴۰۳ خورشیدی): برای گردشگران خارجی ۱۱۰۰ روپیه، برای گردشگران با ملیت کشورهای سارک (SAARC) و ۵۴۰ روپیه و برای افراد دارنده کارت هندی ۵۰ روپیه

منبع عکس: پینترست. عکاس: نامشخص

مقبره تاج‌ محل در مرکز باغ وسیعی در کرانه جنوبی رودخانه یامونا (جمنا) واقع شده که در یکی از ایالت‌های شمالی هندوستان به نام اوتار پرادش (Uttar Pradesh) و در شهر آگره یا آگرا (در ۲۰۰ کیلومتری جنوب دهلی نو پایتخت هند) قرار گرفته است.

منبع عکس: وب‌سایت Theconversation.com. عکاس: نامشخص

تاج محل (به اردو: تاج محال) بنایی زیبا و باشکوه در هندوستان است که نماد این کشور و از عجایب هفت‌گانه جدید دنیا به شمار می‌آید. از این عمارت مرمرین چشم‌نواز امروزه به‌عنوان یکی از پرآوازه‌ترین بناهای موجود در جهان نام می‌‌برند که ساختمان آن با ترکیبی از معماری ایرانی، ‌گورکانی و اسلامی شکل گرفت. تاج محل در واقع آرامگاه «شاه‌ جهان» پنجمین امپراتور گورکانی هند و همسر ایرانی‌اش‌ «ارجمند بانو بیگم» مشهور به «ممتاز محل» به‌حساب می‌آید که به یادبود این بانو و به دستور شاه جهان در فاصله سال‌های ۱۶۴۷ - ۱۶۳۲ میلادی (سال‌های ۱۰۲۶ - ۱۰۱۱ خورشیدی) ساخته شد.

تاج محل آواز عشقی فرازمینی و افسانه‌ای است؛ عشقی که در آتش فراق سوخت و دگرباره چون ققنوس سر برآورد و نماد جاودانگی آن شد. ازاین‌رو، شکوه و عظمت آن را نه در معماری چشم‌نواز این بنا،‌ بلکه در داستان عاشقانه تاج محل باید جست‌وجو می‌کنند. چنانچه «رابیندرانات تاگور» فیلسوف، ادیب و شاعر فقید هندوستان و برنده جایزه نوبل، در وصف این مکان می‌گوید:

تاج محل یک قطره اشک بر رخسار ابدیت (تاریخ) است.

داستان ساخت این عمارت مجلل و باشکوه نیز بر همین اساس شکل گرفت. «شهاب‌الدین محمد شاه جهان گورکانی» ملقب به «شاه جهان اعظم» فرزند «جهانگیر شاه» و پنجمین امپراتور سلسله گورکانیان هندوستان (امپراتوری مغول هند) به حساب می‌آید.

او در ۱۵ سالگی و پیش از نشستن بر تخت سلطنت، در دومین ازدواج خود با اشراف‌زاده‌ای ایرانی به نام «ارجمند بانو» وصلت کرد. ارجمند دختر «یمین‌الدوله آصف خان» از نوادگان شاه اسماعیل صفوی و وزیر «جهانگیر خان» پدر شاه جهان بود. وی همچنین برادرزاده ملکه نور جهان (نامادری پرنفوذ شاه جهان) محسوب می‌شد.

در روایات تاریخی از علاقه شاه به همسر ایرانی‌اش،‌ بسیار گفته‌اند. داستان عشق این دو دلداده تا جایی بود که شاه جهان حتی جدایی اندک و کوتاه مدت ممتاز محل را نیز تحمل نکرده و در همه سفرها (حتی برای جنگ) او را با خود همراه می‌کرد.

نقاشی‌های منتسب به شاه جهان و ارجمند بانو؛ منبع تصویر: پینترست

در یکی از این لشکرکشی‌ها که در حدود سه سال پس از سلطنت اتفاق افتاد، پادشاه کورگانی برای سرکوبی حاکم افغانی دکن عازم سفر شده و ارجمند بانو را نیز همراه خود می‌برد. در بحبوحه جنگ،‌ به شاه جهان خبر می‌دهند که ممتاز محل که تولد چهاردهمین فرزندشان را انتظار می‌کشید، درد و کسالت بسیار دارد و امیدی به بقایش نیست.

زمانی که شاه به بالین همسر باردار خود می‌آید،‌ ارجمند بیگم دو خواسته به‌عنوان وصیت مطرح می‌کند؛ اول اینکه پادشاه پس از وی همسری اختیار نکند و دیگر اینکه مقبره‌ای برای یادبود نام و خاطره‌اش بنا سازد:

شاها گفته و شنیده ما را عفو فرمایند، عن‌قریب مسافر هستم… شاها در ایام محبوسی همدرد شما ماندم. الحال که ایزد تعالی پادشاهی نصیب شما کرد و فرمانروایی جهان بخشید ما پرحسرت انتقال می‌کنیم و می‌رویم بنابر آن دو وصیت است، امید که هر دو قبول شوند. خدیو جهان اقبال کرده استفسار کردند، بیگم صاحب فرمودند که حق تعالی شما را چهار پسر و چهار دختر داده‌ است برای نام و نشان همین کفایت می‌کند، چنان نشود که نسل دیگر از کسی پیدا شود که با هم جنگ و جدل دارند. وصیت دوم آن است که برای ما همچنان مکان تعمیر باید که بر منصه ظهور نایاب و کمال عجیب و غریب گردد.

پادشاه عاشق پیشه که به گواه تاریخ در غم از دست دادن همسر محبوبش در مدت کوتاهی مو سپید کرد، پس از اندکی تسلی خاطر، به هر دو وصیت ملکه جامه عمل پوشاند. یک سال سوگوار معشوق جوان از دست رفته بود و عطای فرمانروایی و توسعه ملک شاهی را به لقایش بخشید.

سال بعد (۱۶۳۲ میلادی یا ۱۰۱۱ خورشیدی) دستور بنای آرامگاهی بر مزار ارجمند بانو صادر کرد که تا سال ۱۶۴۷ میلادی (۱۰۲۶ خورشیدی) تکمیل و در نهایت طی ۲۱ سال، در ۱۶۵۳ میلادی (۱۰۳۲ خورشیدی) سایر متعلقات عمارت به آن افزوده شد.

ظاهرا امپراتور مغولی هند نام آن را به یاد همسرش «ممتاز محل» گذاشت که به مرور زمان به نام فارسی «تاج محل» تغییر کرد. مورخان آن زمان نیز، نام بنا را «روضه ممتاز محل» یاد می‌کنند و برخی دیگر بر این عقیده‌اند که تاج محل در واقع مخفف ممتاز محل است.

اکنون و در گذر تاریخ، تاج محل ممتاز و شگفت‌انگیز، چون تاجی بر سر جاذبه‌های گردشگری هندوستان نشسته است. این عمارت صرفا یک آرامگاه و میراثی تاریخی نیست و بنای یادبودی به حساب می‌آید که به مظهر وفاداری و عشقی نامیرا و ابدی تبدیل شد. این اثر در سال ۱۹۸۳ میلادی (۱۳۶۲ خورشیدی) با عنوان «جواهر هنر اسلامی در هند و یکی از شاهکارهای تحسین شده میراث جهانی» در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

منبع عکس: پینترست. عکاس: نامشخص

هیچ‌کس از نام دقیق معمار اصلی تاج محل آگاهی ندارد و همچنان این نام یکی از معماهای حل نشده این بنای شگفت‌انگیز محسوب می‌شود. تاریخ‌نگاران دربار گورکانی از ۳۷ معمار اسم می‌برند که در طراحی و ساخت بناهای سلطنتی آن زمان،‌ نقش مهم و اساسی داشته‌اند. از این جهت گمان می‌رود که طرح‌ریزی و اجرای بنای عظیم تاج محل نیز نه به دست شخصی خاص، که بر عهده گروهی از معماران بوده باشد.

در این بین «میلو بیچ» تاریخ‌دان آمریکایی اعتقاد دارد که فارغ از گمانه‌زنی‌هایی که در مورد نام معمار تاج محل می‌توان داشت، علاقه شاه جهان به هنر معماری را نباید نادیده گرفت و بر این اساس، احتمال می‌رود که معمار یا معماران این بنا، از مشورت‌های وی نیز استفاده کرده‌ باشند.

ریشه‌های ایرانی تاج محل، نخستین و پایدارترین برداشتی خواهد بود که یک دانش پژوه رشته معماری اسلامی با دیدن این بنای یادبود حاصل می‌کند. تاج محل یک نمونه از معماری است و در واقع، نمایانگر حد اعلای نبوغ ایرانی در هنر معماری در خاک هند است. تاج محل از بهترین نمونه های معماری است که با ذوق و سلیقه صفوی انجام شده است.

بنا به یک دستنویس بازمانده از سده ١٧ میلادی «استاد احمد لاهوری» مهندس و اخترشناس ایرانی‌تبار متولد لاهور، سرمعمار تاج محل و نیز مجموعه دیدنی لال قلعه یا قلعه سرخ دهلی (بزرگ‌ترین و زیباترین جاذبه گردشگری شهر دهلی) بود. در کنار استاد لاهوری، برادرش «حمید لاهوری»، «اسماعیل افندی» یا «اسماعیل خان» معمار ایرانی که در دربار عثمانی کار می‌کرد و «مکرمت خان» و «عبدالکریم مامور خان» از شیراز نیز، از دیگر نام‌های مطرح شده در بنای تاج محل هستند.

دیوارهای خوشنویسی شده عمارت تاج محل؛ منبع عکس: وب‌سایت Imna.ir. عکاس: نامشخص

در این میان، نامی که بدون شک و قطع به یقین به آن اشاره می‌کنند، «عبدالحق شیرازی» ملقب به «امانت خان» خوش‌نویس سده ۱۱ هجری است که کتابدار ایرانی و مشهور دربار گورکانی هند بود و خط ثلث حک شده بر در و دیوارهای مقبره تاج محل و کتیبه‌های قرآنی آن، مهم‌ترین اثر به جا مانده از وی معرفی می‌شود.

عبدالحق شیرازی به‌همراه برادر بزرگ‌ترش، در حدود سال‌های ۱۶۰۹ - ۱۶۰۸ میلادی (۹۸۸ - ۹۸۷ خورشیدی) از شیراز به هند مهاجرت کرد و شاه جهان به‌ دلیل استعداد خارق‌العاده‌اش در هنر خوشنویسی،‌ به او لقب «امانت خان» داد. نام این خوشنویس برتر ایرانی به‌شکل «امانت خان الشیرازی» زیر یکی از خطاطی‌ها در ایوان جنوبی تاج محل حک شده که مورخان درج امضای او را نشان از مقام رفیع امانت خان در دربار گورکانی می‌دانند.

منبع عکس: وب‌سایت TravelAwaits.com. عکاس: نامشخص

تاج محل به‌عنوان نگین آثار باستانی هند و شکوه معماری ایرانی اسلامی، در سال ۲۰۰۷ میلادی (۱۳۸۶ خورشیدی) به‌عنوان عجایب هفت‌گانه نو و یکی از آثار برجسته جهان معرفی شد. این انتخاب بر اساس یک نظرسنجی و تعیین میزان رواج و محبوبیت این عجایب انجام گرفته و تاج محل هندوستان در کنار اثر باستانی «چیچن ایتزا» در مکزیک، «مجسمه مسیح» در برزیل، تماشاخانه «کولوسئوم» در ایتالیا، شهر «ماچو پیچو» در پرو، شهر باستانی «پترا» در اردن و دیوار بزرگ چین به‌عنوان عجایب هفت‌گانه جدید برگزیده شدند.

گفته می‌شود که انگیزه ساخت بنای تاج محل که سمبلی از عشق حقیقی و ابدی و آخرین هدیه یک امپراتور به همسر فقیدش است،‌ بیشترین تاثیر را در رای مثبت شرکت‌کنندگان در این نظرسنجی داشت. در واقع شکوه این عشق جاودان و بی‌بدیل است که سالانه گردشگران بسیاری را عازم شهر آگرا در هندوستان و تماشای بی‌واسطه این مقبره زیبا و مرمرین می‌کند.

چنانچه «سر ادوین آرنولد» شاعر و روزنامه‌نگار انگلیسی در توصیف بنای شگفت‌انگیز تاج محل و معماری زیبای آن می‌گوید:

این بنا همچون دیگر بناها فقط یک اثر معماری نیست؛ بلکه عشق غرورآمیز یک امپراتور است که در سنگ‌های زنده نمایان شده‌ است.

از قدیمی‌ترین عکس‌های موجود از تاج محل و باغ اولیه آن؛ منبع عکس: پینترست. عکاس: نامشخص

آرامگاه باشکوه تاج محل که امروزه از مشهورترین ابنیه تاریخی جهان و دلیلی بر شکوه و استواری عشق شناخته می‌شود، حدود سه قرن و نیم قدمت دارد. این بنای مرمرین سفید رنگ در فاصله ۲۱ سال ساخته و تکمیل شد و در طی این سال‌ها، مراقبت‌های بسیاری از آن صورت گرفت تا تاج محل همچنان بدون تغییر یا تخریب باقی بماند. با این وجود چنان که در تاریخ آمده این بنا نیز دست‌خوش تحولاتی بود و از آسیب حوادث روزگار مصون نماند.

گفته می‌شود روزگاری در باغ تاج محل، گل‌ها و گیاهان فراوانی از جمله نرگس، رزهای زیبا و درختان میوه وجود داشت که با کاهش قدرت امپراتوری گورکانی، رو به تغیرات اساسی گذاشت. زمانی که هند مستعمره انگلستان شد، امپراتوری بریتانیا تا پایان قرن ۱۹ میلادی کنترل بیش از سه پنجم هند و مدیریت تاج محل را به دست گرفته بود. گفته می‌شود که منظره اصلی تاج محل را این امپراتوری تغییر داد و به چمن‌کاری‌های رسمی شهر لندن نزدیک کرد.

از سویی دیگر، گذر زمان و اثرات آلودگی هوا که بر چهره تاج محل می‌نشیند، روشنی و درخشش و زیبایی رنگ سفید آن را به تیرگی نزدیک می‌کند. برای ترمیم ظاهر تاج محل از ماسک خاک رس مخصوص زنان هندی استفاده می‌کنند تا غبار آلاینده‌ها را از صورت این عمارت پاک کرده و درخشش سابق را به آن بازگردانند.

با وجود این پاکسازی‌ و مراقبت‌ها، در سال‌های اخیر و با بررسی‌ عکس‌های حافظان محیط زیست، این طور به نظر می‌آید که مرمر سفید این مقبره تاریخی تغییر رنگ داده و ته‌رنگی از رنگ‌های زرد، ‌قهوه‌ای و سبز به خود گرفته است. آلودگی محیط اطراف،‌ ساخت‌وساز و فضولات حشرات از جمله دلایل تغییر رنگ و درخشش سنگ‌های تاج محل عنوان می‌شود. این تغییرات آن‌قدر واضح بود که دادگاه عالی هند در حکمی، خواستار رسیدگی دولتی برای ترمیم ظاهر تاج محل، توسط کارشناسان داخلی و کمک‌های خارجی شد.

معماری ظاهری تاج محل؛ منبع عکس: پینترست. عکاس: نامشخص

تاج محل اوج معماری مغول و آغاز سبکی نو در معماری اسلامی - گورکانی بود. نوآوری‌ها و خلاقیت‌هایی که در ساخت این بنا به کار رفته چون استفاده از مرمر سفید به‌جای سنگ قرمز که در معماری گورکانی هند مرسوم بود،‌ به کارگیری سنگ‌های قیمتی گران‌قیمت، حفظ تقارن و استفاده از ترفندهای خطای دید در ساخت و مواردی از این دست، معماری تاج محل را متفاوت و منحصربه‌فرد کرده است.

چنانچه ذکر شد طبق منابع جدید به دست آمده، معمار اصلی این عمارت باشکوه «استاد احمد لاهوری» بود که با همراهی برادرش «حمید لاهوری» سرمعماران تاج محل محسوب می‌شدند؛ اما برخی متون تاریخی قدیمی‌تر از ایرانی دیگری به نام «استاد عیسی شیرازی نقشه‌نویس» ملقب به «عیسی خان» به‌عنوان طراح و معمار اصلی عمارت تاج محل نام می‌برند.

‌اصول طراحی که این معماران برای تاج محل در نظر گرفته‌اند، ترکیب معماری گورکانی اولیه و الگوی معماری ایرانی است که با تاکید بیشتر بر تناسبات هندسی به سرانجام رسید. از دیگر ویژگی‌های ممتاز معماری تاج محل، توجه به اصول تقارن، مرکزیت و ریتم در ساخت این مجموعه است.

در این میان، توجه به برخی ساختمان‌های دودمان تیمور و گورکانی از جمله گور امیر (مقبره تیمور نخستین پادشاه گورکانی در سمرقند)، آرامگاه همایون (دومین پادشاه امپراتوری مغولی هند)، مقبره اعتمادالدوله و مسجد جامع دهلی از نظر دور نماند و در واقع انگیزه ایجاد بنای تاج محل معرفی می‌شود. با این توضیح که عناصر پایه‌ای اکثر مقبره‌های گورکانی،‌ ریشه در فرهنگ فارسی دارند.

غروب زیبای تاج محل؛ منبع عکس: وب‌سایت Timesofindia.indiatimes.com. عکاس

تفاوت معماری تاج محل با دیگر میراث معماری هند، استفاده از سنگ مرمر سفید بود. اکثر بخش‌های ساختمان‌های گورکانی بر ماسه‌سنگ سرخ بنا شده است؛ اما شاه جهان می‌خواست در مقبره یادبود همسرش، از سنگ مرمر سفید تزیین‌ شده با گوهرسنگ استفاده شود.

یک مکعب چند طبقه با زوایای برش‌خورده، ساختمانی هشت‌ضلعی و متقارن ایجاد کرده‌ که سازه اصلی تاج محل را تشکیل می‌دهد. مقبره اصلی یک بنای متقارن همراه با یک ایوان دارد و چهار مناره در اطراف آن دیده می‌شود.

مقبره که در مرکز مجموعه تاج محل قرار گرفته،‌ بنایی بزرگ از جنس مرمر سفید است که با گنبدی مرمری پوشیده شده و این گنبد زیباترین ویژگی معماری تاج محل به شمار می‌آید. گنبد ۳۵ متر ارتفاع دارد و کمی نامتقارن به نظر می‌رسد. پایه‌های ستون‌دار آن که به بام مقبره باز می‌شود، نور محیط داخلی را تامین می‌کنند.

در گوشه‌های گنبد اصلی، چهار چتری گنبدی ‌شکل کوچک‌تر قرار گرفته که از لحاظ بصری گنبد را برجسته‌تر می‌کنند و گلدسته‌های لبه دیوار، ارتفاع گنبد را بیش از حد واقعی جلوه می‌دهند. مناره‌های بنای تاج محل نیز از سنگ مرمر ساخته شده و هریک ۴۰ متر ارتفاع دارند. سه طبقه در هر مناره طراحی کرده‌ و برای هر طبقه بالکنی در نظر گرفته‌اند.

از لحاظ سمبلیک حضور مزار در باغ را استعاره‌ای از حضور انسان در بهشت می‌دانند. همچنین گفته می‌شود معماری این مجموعه با عظمت، با حرکت شخص از دنیوی‌ترین نماد (بازار) آغاز و به اخروی‌ترین نماد یعنی مزار ختم می‌شود. میدان جلوخان را نیز فضایی رابط و برزخ گونه میان بازار و مزار (دنیا و آخرت) در نظر می‌گیرند.

تزیینات و جزئیات داخلی این سازه نیز بسیار چشم‌نواز و خیره‌کننده بوده و با حجاری،‌ خاتم‌ کاری و کتیبه‌های خوشنویسی فارسی آذین شده است.

منبع عکس: وب‌سایت Culturalindia.net. عکاس: نامشخص

ساخت بنای با عظمت تاج محل در سال ۱۶۳۲ میلادی (۱۰۱۱ خورشیدی) آغاز و در حدود سال ۱۶۴۷ میلادی (۱۰۲۶ خورشیدی) تکمیل شد. سایر متعلقات این مجموعه وسیع، در سال‌های بعد به تاج محل افزوده و در نهایت سال ۱۶۵۳ میلادی (۱۰۳۲ خورشیدی) و پس از ۲۱ سال هزینه بسیار و تلاش فراوان، ساخت این مجموعه تاریخی به پایان رسید.

مصالحی که برای ساخت مقبره تاج محل استفاده شده را از سراسر هندوستان و قاره کهن جمع‌آوری کردند. مرمر سفید شفاف از ماراکانا در راجستان، یشم سبز و کریستال چینی، فیروزه‌های تبتی در کنار سنگ لاجورد افغانستان و یاقوت کبود سریلانکا و عقیق جگری عربستان، از جمله مصالح و جواهراتی بودند که در ساختمان تاج محل به کار گرفته شد.

طبق منابع موجود شاه جهان دستور داد از راجستان، افغانستان، ‌تبت و چین، بهترین و خالص‌ترین نوع سنگ مرمر و بیش از ۲۸ نوع سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی بیاورند. علاوه بر آن، اطمینان حاصل کرد که سازندگان در مصالح صرفه‌جویی نمی‌کنند.

گفته می‌شود از هزاران فیل و گاو برای حمل و نقل سنگ‌های مرمر و سایر مصالح از سراسر آسیا استفاده کرده‌اند. برای انتقال سنگ‌ها به مکان مورد نظر، نیاز بود از سطحی شیب‌دار به طول ۱۵ کیلومتر عبور کنند. بدین منظور این مصالح و سنگ‌ها را در واگن‌هایی گذاشته و گروهی از گاوها آن را جابه‌جا می‌کردند.

برخی معتقدند که امپراتور گورکانی که چون دیگر اجداد مغولی خود،‌ از بی‌رحمی و قدرت‌طلبی چیزی کم نداشت، با صرف هزینه بسیار و ساخت بنایی گران‌قیمت و جواهرنشان،‌ فارغ از دلدادگی، سعی در به رخ کشیدن شکوه و عظمت سلطنت خود داشت که تا حدودی به موفقیت رسید.

منبع عکس: travelandleisure.com، عکاس: ناشناس

در طی همه این سال‌ها (حدود سه قرن و نیم) که از ساخت عمارت عظیم و زیبای تاج محل می‌گذرد، همچنان بسیاری از اسرار این مجموعه شگفت‌انگیز در پرده‌ای از ابهام و تخیل یا ظن و گمان قرار دارد. حتی افسانه‌های فراوانی در ارتباط با این مکان به وجود آمده که فراتر از تخیل و بسیار دور از ذهن به نظر می‌رسد.

اولین افسانه‌ مشهوری که بسیار نقل شده و گاه چون حقیقتی تاریخی از آن یاد می‌کنند، دستور سر به نیست کردن سازندگان این بنا توسط امپراتور مغول است. می‌گویند شاه جهان می‌خواست عمارتی مشابه تاج محل هیچ‌گاه در هیچ کجای جهان ساخته نشود تا این مقبره یک شاهکار ابدی بی‌همتا باقی بماند.

برای اطمینان از عدم ساخت بنایی این‌چنین، دستور به قطع دست یا نابینایی معماران،‌ طراحان و سازندگان این اثر می‌دهد. تا به امروز هیچ مدرکی دال بر حقیقت این ماجرا یافت نشده و مورخان نیز هنوز آن را تایید یا رد نکرده‌اند.

منبع عکس: پینترست. عکاس: نامشخص

در زیر بنای تاج محل،‌ طبقه‌ای بزرگ و وسیع با ۱۰۸۹ اتاق و پایین‌تر از آن طبقه‌ای دیگر با ۲۲ اتاق وجود دارد که هیچ‌کس اجازه بازدید از آن‌ها را ندارد. در طبقه اول بنا که برای بازدید عموم آزاد است نیز، درهای بسته فراوانی دیده می‌شود که هرگز باز نشده‌اند. رازی که پشت این درها نهفته، گمانه‌زنی‌های بسیاری را پدید آورده است.

برخی از کارشناسان معتقدند از آنجایی که فرایند ساخت این بنا تمام و کمال به اتمام نرسیده، این اتاق‌های مخفی از لحاظ معماری کامل نبوده و زیبایی سایر اتاق‌ها و بخش‌های عمارت را تحت‌الشعاع قرار می‌دهند. از این جهت شاه‌ جهان دستور می‌دهد این درها هیچ‌گاه باز نشوند تا تاج محل همواره بی‌نقص جلوه کند.

برخی دیگر نیز بر این باورند که جایی پشت این درهای بسته و تالارهای سر به مهر، جنازه مومیایی شده ممتاز محل را پنهان کرده‌اند؛ هرچند که با توجه به مسلمان بودن پادشاه و ملکه و تکیه بر قوانین اسلامی،‌ این امر کمی دور از ذهن به نظر می‌رسد.

عده‌ای از تاریخ‌نگاران نیز از اسناد و مدارکی حرف می‌زنند که پشت این درها پنهان شده و حکایت از این دارد که تاج محل توسط شاه جهان ساخته نشده است. این افراد اعتقاد دارند که تاج محل در اصل معبد لرد شیوا (از قدرتمندترین خدایان هندو) بود که به زبان سانسکریت «تجو ماهالایا» نامیده می‌شود. این معبد پیش از شاه جهان در سال ۱۱۵۵ میلادی (۵۳۴ خورشیدی) وجود داشته و بعدها پادشاه گورکانی آن را به مقبره تبدیل می‌کند. می‌گویند در این اتاق‌های مخفی، نقاشی‌ها و مجسمه‌های بودا را از دید عموم پنهان کرده‌اند. این تئوری نیز تاکنون به‌صورت رسمی تایید نشده، هرچند تخریب معابد هندوها توسط مغولان، بر هیچ‌کس پوشیده نیست.

مقبره‌های نمادین شاه جهان و ممتاز محل؛ منبع عکس: پینترست. عکاس: نامشخص

داخل آرامگاه تاج محل دو مزار در محفظه‌ای هشت طرفه و مزین به سنگ‌های نیمه قیمتی و منبت‌کاری دیده می‌شود که به شاه جهان و ممتاز محل نسبت می‌دهند. این مقبره‌ها در واقع صورت نمایشی مزار شاه و همسرش بوده و گفته می‌شود مزار اصلی این دو، در اتاقی مهر و موم شده در طبقه همکف مجموعه قرار دارد.

از آنجایی که در آیین اسلامی،‌ قرار دادن جسد در تابوت و قبرهای تزیین شده ممنوع است، اجساد امپراتور و ملکه گورکانی که مسلمان بودند نیز در زیرزمین تالار و طبق شریعت اسلام به خاک سپرده شد.

برخی نیز می‌گویند که محل دفن شاه جهان در تالار مرمری مخفی است که زیر مقبره، محلی برای آن در نظر گرفته‌اند و همچنین جسد ممتاز محل در اتاقی مخفی قرار دارد تا آرامش ملکه برای ابد حفظ شود. با این حال ظاهرا هیچ‌کس از محل دقیق دفن این دو نفر آگاهی چندانی ندارد.

برخی مورخان بر این عقیده‌اند که شاه جهان در ادامه ساخت بنای سفید و مرمرین تاج محل،‌ قصد داشت در آن سوی رودخانه، عمارتی با سنگ مرمر سیاه برای خود بسازد و این دو عمارت را با پلی به یکدیگر متصل کند که نشان وابستگی ابدی این دو دلداده باشد. اجرای این تصمیم به عمر شاه جهان قد نداد و پس از وی نیز اتفاق نیفتاد. پسرش «اورنگ زیب» نیز هرگز با این کار امپراتور خلع شده موافق نبود و آن را به‌عنوان جرم برای پدر تلقی می‌کرد.

با این حال این تئوری در حد فرضیه باقی مانده چراکه هزینه بسیار بالایی را بر خزانه پادشاهی تحمیل می‌کرد. سنگ مرمر سیاه گران‌تر و کمیاب‌تر از مرمر سفید بود و ساخت پر هزینه عمارت تاج محل، خزانه کشور را به‌طور کامل خالی کرده و امکان ساخت بنایی مشابه هرگز مقدور نبود.

تاج محل صورتی رنگ در ابتدای صبح؛ منبع عکس: وب‌سایت Imna.ir. عکاس: نامشخص

تاج محل بنایی است که به اسرار مگو و رازهای مخفی و شگفتی‌های بسیار شهرت دارد. یکی از این شگفتی‌های منحصربه‌فرد را، تغییر رنگ مداوم عمارت در ساعات مختلف روز معرفی می‌کنند. ایده‌ای شگرف در طراحی که از ذات تغییر پذیر انسان سرچشمه گرفته و گفته می‌شود نشانی از خلق و خوی ممتاز محل، ملکه فقید گورکانی دارد.

آفتاب در هر ساعت روز، رنگی تازه بر صورت تاج محل می‌پاشد و جلوه‌ای نو بر آن می‌پوشاند. در آغاز روز و هنگام طلوع فجر، تاج محل عمارتی صورتی رنگ و رویایی می‌شود. عصرهنگام،‌ رنگ بنا به سفید شیری تغییر کرده و شب‌ها و زیر نور درخشان ماه، طلایی رنگ به نظر می‌رسد.

منبع عکس: cntraveler.com، عکاس: ناشناس

تاج محل از بلندترین بناهای تاریخی هند به شمار می‌آید که ۷۳ متر ارتفاع دارد. این بنا همچنین لقب یکی از متقارن‌ترین سازه‌های دنیا را یدک می‌کشد. چهار گوشه این عمارت خاص، کاملا مشابه یکدیگر است و به جهت معماری خاص، نقش هر گوشه نیز متقارن و یک شکل دیده می‌شود. عده‌ای از کارشناسان می‌گویند که این تقارن منظم،‌ نمادی از قدرت مطلق شاه جهان را به نمایش می‌گذارد. ظاهرا تنها بنای نامتقارن تاج محل به قبور نمادین شاه و ملکه اختصاص دارد، چراکه سنگ مزار شاه جهان را مشابه اما بزرگ‌تر از ممتاز محل ساخته‌اند.

مجموعه باغ و عمارت تاج محل در باغی به وسعت ۱۷ هکتار قرار گرفته و از بخش‌های متعددی تشکیل شده است. بخش‌هایی که هریک نقش مهمی در نمایش تاریخ و فرهنگ این مکان دارند و اهمیت و عظمت نگین مرمری هند را در نظر تماشاگران مضاعف می‌کنند.

ورودی مجموعه تاج محل می‌تواند آغاز بهت و شگفتی از عظمت معماری و طراحی این بنا باشد که در ادامه به‌شکل والاتری خود را نمایان خواهد کرد. دروازه ورودی مجموعه به «دروازه روضه» موسوم بوده و با نقش و نگارهای شگفت‌انگیزی مزین شده است. این درب حدود ۳۰ متر ارتفاع دارد که نصف ارتفاع ساختمان اصلی محسوب شده و در حاشیه چشم‌نواز آن، آیاتی از قرآن کریم را بر سنگ سیاه حکاکی کرده‌اند.

مقبره به‌عنوان مهم‌ترین بخش مجموعه در انتهای باغ واقع شده و شکوه تماشایی‌اش،‌ تاج محل را به تاج مرمری هند مبدل ساخت. زیباترین بخش این قسمت را نیز گنبدی می‌دانند که به‌همراه گلدسته‌ای زیبا، بر بالای مقبره قرار گرفته است. این گنبد زیبا با ارتفاع تقریبی ۳۵ متر برسازه‌ای هفت متری قرار دارد و به‌دلیل طراحی خاصش، گنبد پیازی نیز نامیده می‌شود. یک میله طلاکاری شده در قسمت فوقانی گنبد اصلی وجود داشت که از عناصر تزیینی هندی و ایرانی ساخته شده بود. این میله طلایی را بعدها (در اوایل قرن نوزدهم میلادی) با میله‌ای برنزی و طلاکاری شده، جایگزین کردند.

منبع عکس: وب‌سایت Decor-interiors.net. عکاس: نامشخص

مسجد یکی از مهم‌ترین بخش‌های تاج محل به شمار می‌آید که در سمت چپ بنا قرار گرفته و به رنگ قرمز طراحی شده است. فضای داخلی این قسمت چون دیگر مساجد جهان اسلام دارای محراب و منبر بوده و در روزهای خاص با جمعیت مسلمانان ساکن آگرا روبه‌رو می‌شود.

قسمت‌های داخلی و خارجی مسجد را با آیات الهی خوشنویسی کرده‌اند و به‌دلیل تقارن موجود در بنا، ساختمان دیگری نیز در سوی دیگر مجموعه مشابه آن ساخته‌اند. این مسجد برای حضور ۵۷۰ نمازگزار گنجایش دارد و نزد مسلمانان آگرا از اهمیت بالایی برخوردار است. می‌گویند زمانی که جسد ممتاز محل به آگرا رسید، به‌طور موقت در کنار دیوار غربی مسجد او را به خاک سپردند تا پس از ساخت مکان مناسب به آنجا انتقال دهند.

مهمان‌خانه یا نقاره‌خانه، در سمت راست مجموعه تاج محل قرار گرفته و شباهت بسیاری به مسجد دارد. با این حال در رابطه با کاربرد این بخش، اطلاعات دقیقی در دست نیست جز اینکه ظاهرا زمانی به‌عنوان مهمان‌سرا از آن استفاده می‌کردند.

این بنا را با سنگ قرمز (ماسه‌سنگ قهوه‌ای مایل به قرمز) ساخته‌اند و معماری آن با سه گنبد زیبا، یک ایوان بزرگ در وسط و دو ایوان در طرفین طراحی شده است. چهار گنبد کوچک نیز بر فراز بخش‌های انتهایی مهمان‌خانه به چشم می‌آید.

ساختمان کوچکی به‌عنوان موزه و با نام «موزه تاج» در بخش غربی باغ‌های تاج محل واقع شده که همه‌روزه برای تماشا در دسترس بازدیدکنندگان قرار دارد. در این بخش مجموعه‌ای از ظروف، سکه‌ها و طلاها در کنار نقاشی‌های معماری تاج محل نگهداری می‌شود. همچنین مجموعه‌ای از نقاشی‌های ارزشمند مینیاتور مغولی چون پرتره‌های عاجی شاه جهان و ممتاز محل را می‌توان در این قسمت از عمارت به تماشا نشست.

باغ تاج محل در واقع یکی از زیباترین و جذاب‌ترین بخش‌های این مجموعه به حساب می‌آید که از الگوی چهار باغ‌ ایرانی الهام گرفته و در حدود ۲۵۰ هزار متر مربع وسعت دارد. این باغ زیبا شامل چهار بخش بوده که با مسیرهای باریک به ۱۶ باغچه تقسیم می‌شود.

در مرکز مسیر سر سبز و تماشایی باغ، حوضی بزرگ به چشم می‌خورد که به «حوض کوثر» شهرت داشته و نمازگزاران برای وضو از آن استفاده می‌کنند. از جذاب‌ترین تصاویری که می‌توانید در تاج محل با آن روبه‌رو شوید، تصویر انعکاس بنای تاج محل در آب این حوض است.

تاج محل در شب ماه کامل؛ منبع عکس: وب‌سایت Holidify.com. عکاس: نامشخص

تاج محل تقریبا در تمام فصول سال زیبایی‌های خود را با شکوهی منحصربه‌فرد به نمایش می‌گذارد. با این وجود اگر قصد سفر به آگرا و تماشای این میراث معماری جهانی را دارید،‌ اواسط مهرماه تا اواسط فروردین (ماه‌های اکتبر تا مارس) می‌تواند بهترین انتخاب ممکن باشد. آب و هوای شهر آگرا در این زمان‌ها به بهترین حالت خود می‌رسد و تماشای تاج محل را لذت‌بخش‌تر و دلنشین‌تر خواهد کرد.

هرچند تاج محل در محلی قرار گرفته که در تمام طول شبانه‌روز جلوه متفاوت خود را دارد و گردشگران را به وجد می‌آورد؛ اما حیرت‌انگیزترین زمانی که می‌‌توانید به دیدار این بنای زیبا بروید،‌ در طلوع و غروب آفتاب است.

هنگام غروب آفتاب نیز چشم‌انداز تاج محل رویایی، دوست‌داشتنی و آرام‌بخش است. رنگ آتشین آسمان در هنگامه غروب آفتاب،‌ جلوه عاشقانه‌تری به عمارت مرمرین عشق می‌دهد و جمعیت فراوانی در این زمان،‌ خود را به تماشای شکوه جاودانه عشق دعوت می‌کنند.

از دیگر زمان‌های ویژه‌ای که لحظه دیدار تاج محل را خاص‌تر و زیبایی آن را دوچندان می‌کند، زمانی است که مهتاب بر عمارت می‌تابد. به‌خصوص در شب‌هایی که ماه کامل می‌شود،‌ حضور قرص ماه و تابش نور آن لحظاتی شاعرانه و دلپذیر را به‌همراه خواهد داشت که گردشگران بسیاری در جهان منتظر این لحظه خاص هستند.

• آدرس: کشور هندوستان، شهر آگرا(مشاهده روی نقشه)
• فاصله تاج محل تا قلعه آگرا: ۳ کیلومتر (۱۰ دقیقه با خودرو)

«قلعه آگرا» که به «قلعه سرخ» نیز شهرت دارد، یکی از بناهای تاریخی آگرا است که قدمت آن به قرن شانزدهم بازمی‌گردد. از جمله جاذبه‌های این قلعه می‌توان به «کاخ خاص»، «کاخ جهانگیر»، «تالار بزرگ دیوان خاص»، «برج محمد» با گنبد هشت‌ضلعی دو مسجد زیبا اشاره کرد. این قلعه که یادگار مغول‌های هندوستان محسوب می‌شود، به دستور اکبر شاه ساخته شده است.

منبع عکس: گوگل‌‌مپ. عکاس: Aravind E Haridas

• آدرس: کشور هندوستان، شهر آگرا (مشاهده روی نقشه)
• فاصله تاج محل تا مسجد جامع آگرا: ۴ کیلومتر (۱۵ دقیقه با خودرو)

از جاذبه‌های تاریخی شهر آگرا می‌توان از «مسجد جامع» یا «مسجد جهان نما» نام برد که به دستور شاه جهان و توسط بهترین معماران، هنرمندان، مهندسان، مجسمه‌سازان و گارگران ماهر ساخته شده است. این مسجد معماری بی‌نظیری دارد و گفته می‌شود ساخت آن ۶ سال زمان برده است و برای گذاشتن هر سنگ روی سنگ دیگر آیه‌ای از قرآن را تلاوت کردند. مسجد جامع آگرا در نزدیکی با یکی از بازارهای سنتی قرار دارد؛ به همین دلیل در هنگام اقامه نماز، جمعیت بسیاری به این مکان می‌آیند. یکی از بخش‌های این مسجد، متعلق به موزه یا گنجینه‌ آن است که از اشیای ارزشمند و قدیمی نگه‌داری می‌کند.

منبع عکس: گوگل‌‌مپ. عکاس: Wamiq Siddiqui

• آدرس: کشور هندوستان، شهر آگرا(مشاهده روی نقشه)
• فاصله تاج محل تا مقبره اعتماد الدوله: ۷ کیلومتر (۲۰ دقیقه با خودرو)

«مقبره اعتماد الدوله» آرامگاهی است که به دستور ملکه نورجهان، همسر جهانگیر شاه (امپراتور گورکانی)، به یاد میرزا قیاس الدین بیگ (امیر ایرانی و پدر نورجهان) ساخته شد. مقبره اعتماد الدوله یکی از معروف‌ترین جاذبه‌های گردشگری آگرا به شمار می‌آید و با نام دیگر «تاج کوچک» نیز شناخته می‌شود. این عمارت یا مقبره از لحاظ ظاهری و جنبه‌های معماری به تاج محل شباهت بسیاری دارد و علاوه بر ساختمان اصلی، بناهای دیگری نیز در کنار آن برپا شده است. همچنین از بخش‌های دیگر مقبره اعتماد الدوله می‌توان به باغ زیبای اطراف آن اشاره کرد که باعث زیبایی دوچندان این بنای تاریخی شده است.

منبع عکس: گوگل‌‌مپ. عکاس: Jishnu Balachandran

• آدرس: کشور هندوستان، شهر آگرا (مشاهده روی نقشه)
• فاصله تاج محل تا باغ مهتاب: ۸ کیلومتر (۲۰ دقیقه با خودرو)

«باغ مهتاب» که در کرانه‌های رود جمنا و مجاور تاج محل و قلعه آگرا قرار دارد، مربع‌شکل و دارای ۳۰۰ متر مربع در ۳۰۰ متر مربع است. این باغ یکی از چهارباغ‌های هندوستان و به‌خصوص شهر آگرا محسوب می‌شود. سبک چهارباغ به‌این صورت است که فضای داخلی باغ، چهار قسمت یکسان و کاملا قرینه دارد. باغ مهتاب به‌عنوان تکمیل‌کننده باغ‌ها و جاذبه‌های طبیعی اطراف تاج محل شکل گرفت و دلیل ساخت آن نیز استفاده حداکثری از نور مهتاب بوده است. انعکاس نور مهتاب در حوض‌های آب این باغ باعث به‌وجود آمدن منظره‌ای فوق‌العاده می‌شود. همچنین باغ مهتاب به‌دلیل برخورداری از گونه‌های گیاهی جذاب و نایاب، در زمینه طراحی و کاشت گیاهان تزیینی، یکی از شاهکارهای هندوستان است.

منبع عکس: گوگل‌ مپ. عکاس: Indraj Sharma

آیا تابه‌حال به هندوستان سفر کرده‌اید؟ اگر از تاج محل بازدید داشتید، لطفا تجربه‌های سفر و بازدید خود از این مکان زیبا و تاریخی را با ما و سایر کاربران عزیز کجارو به اشتراک بگذارید.

عکس‌های گالری از ویکی‌پدیا (عکاسان: Kristian Bertel، Joel Godwin، Biswarup Ganguly، A Ghosh 2020 و Matthew T Rader)

نویسنده: فاطمه حکمت شعار