روستای گردشگری کلپورگان

روستای گردشگری کلپورگان جایی است که زنان هنرمند بلوچ هنر خود را در آن به نمایش می‌گذراند. سفال کلپورگان، هنر شگرف بانوان بلوچی است؛ سفالی منقوش که از جوامع ابتدایی بازمانده است. زنان سفالگر کلپورگان خود موزه‌های زنده‌ای هستند كه می‌توان ساعت‌ها آن‌ها را به تماشا نشست و در آخر ظرفی را از ایشان تحویل گرفت كه گویی از اعماق خاکی با هزاران سال قدمت سربرآورده است.

روستای گردشگری کلپورگان یکی از مقاصد و جاذبه های گردشگری استان سیستان و بلوچستان است و در فاصله کمی از سراوان قرار دارد. موزه زنده سفال روستا به همت مسئولان برپا شده و فرصتی ایدئال است برای آشنایی با این هنر ارزنده. در سفری به جنوب کشور با کجارو همراه باشید و با روستای گردشگری کلپورگان آشنا شوید.

«کلپوره» نام گیاهی با مصرف دارویی ویژه منطقه بلوچستان است و کلپورگان نام روستایی در ۲۵ کیلومتری شهرستان سراوان. در این روستا نیز مانند دیگر روستاها شغل اکثریت مردم کشاورزی است و محصولات آن عبارت‌اند از خرما، مرکبات و سبزیجات. اما تنها مشخصه‌ای که کلپورگان را از بقیه مناطق متمایز می‌کند، سفالگری آن است؛ هنری که شیوه ساخت آن با قدمتی بین ۴ تا ۶ هزار سال همچنان دست‌نخورده باقی مانده است و تنها کارگاه سفالی که هنوز به‌شیوه بدوی به کارش ادامه می‌دهد، کارگاه سفال کلپورگان است.

عکس از وب‌سایت visitiran.ir (عکاس: نامشخص)

سفال کلپورگان یادگاری بازمانده از هنر سفالگری هزاره‌های قبل از ميلاد و نشان‌دهنده تداوم حيات نوعی سفال به نام سفال قرمز است. این سفالینه‌ها شاهکار اندیشه و هنر زنان سیستان و بلوچستان هستند؛ هنری که نسل‌به‌نسل و سینه‌به‌سینه از مادران به دختران بلوچ منتقل شده است و گذشت زمان و حوادث تاریخ نه‌‌تنها از اصالت آن کم نکرده، بلکه بیش از پیش بر ارزش‌های هنری آن افزوده است. خالقان سفال کلپورگان در طول تاریخ همیشه زنان بوده‌اند. آن‌ها از چرخ برای سفالگری‌ استفاده نمی‌کنند؛ بلکه سفال را با دست می‌سازند و برای تزیین سطح آن، از اشکال خاص هندسی با پیشینه‌ای بسیار استفاده می‌کنند. تمام تزیینات سفالینه‌ها نمادهای تجدیدی و ذهنی هستند. این نقوش حکایت از خواسته‌های روحی هنرمند‌ دارند و گاهی نشانگر اعتقادات و باورهای نشئت‌ گرفته از محیط هستند.

عکس از گوگل‌مپ (عکاس: بهفر شکیب)

یافته‌های باستان‌شناسی نشان از آن دارد که ظروف سفالی به‌دست آمده از شهر سوخته همگی از کلپورگان تامین و با شتر به این شهر منتقل می‌شده است. این سفالینه‌های خاص و بی‌نظیر در تاریخ ۷ مهر ۱۳۸۱ با شماره ثبت ۶۴۷۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

شهرستان سراوان با وسعتی حدود ۲۳هزار و ۸۸۰ کيلومتر مربع با سابقه‌ای تاریخی و تمدنی بسيار کهن، شرقی‌ترین شهرستان سيستان و بلوچستان و در فاصله ۳۴۰ کيلومتری از مرکز استان واقع شده است. روستای گردشگری کلپورگان از جاهای دیدنی سراوان به شمار می‌آید و در فاصله ۱۵ دقیقه‌ای از آن قرار دارد.

• آدرس: استان سیستان و بلوچستان، سراوان، کیلومتر ۲۰ جاده سراوان به دهک، روستای کلپورگان (مشاهده روی نقشه)
• فاصله روستای کلپورگان تا زاهدان: ۳۵۰ کیلومتر
• فاصله روستای کلپورگان تا زابل: ۵۶۰ کیلومتر
• فاصله روستای کلپورگان تا چابهار: ۴۷۵ کیلومتر
• فاصله روستای کلپورگان تا ایرانشهر: ۲۵۰ کیلومتر

در طول تاریخ هنر سفالگری متعلق به زنان بوده است؛ زیرا مردان به شکار یا کشاورزی می‌پرداختند. همچنین بنا بر شواهد تاریخی زنان ابداع‌کنندگان هنر سفالگری بوده‌اند. یک سنگ بزرگ قرمز، سه سنگ کوچک، یک کاسه آب و یک تخته چوب کوچک، ابزار کار زنان هنرمند بلوچ را تشکیل می‌دهند؛ زنانی که دهه‌ها است سعی در حفظ سنت پیشینیان خود دارند تا خاک را به کیمیای تاریخ مبدل کنند. زنان با دستان هنرمند خود گل را به‌شکل کاسه، کوزه، جام، پارچ و لیوان می‌سازند. زنان سخت‌کوش و هنرمند کلپورگان با وجود تمام سختی‌ها هزاران سال است که شاهکار هنر پارینه‌سنگی را حفظ کرده‌اند.

عکس از وب‌سایت ahoog.com (عکاس: نامشخص)

آنچه سفالگری کلپورگان را از سایر نقاط متمایز می‌کند، ویژگی‌های منحصربه‌فرد آن است:

• تمام امور ظریف توسط زنان انجام می‌گیرد و مردان فقط کارهایی مثل آماده‌سازی گل پختن سفال و... را انجام می‌دهند؛
• برای تهیه سفال از چرخ سفالگری استفاده نمی‌شود و تمام سفالینه‌ها با روش‌های سنتی و بدیع و به کمک دست انجام می‌شود؛
• در سفالینه‌ها لعاب به کار نمی‌رود؛
• طرح‌ها و نقش‌های آن کاملا هندسی و تداعی‌گر نقش‌های باستانی است؛
• طر‌ح‌ها و نقش‌های آن معمولا شامل یک دایره توخالی، یک دایره توپر و یک خط است که با هم ترکیب شده‌اند؛
• ماده تزیینی آن رنگی است از سنگ تیتوک که در آب حل می‌شود.

خاک برای سفال‌سازی از فاصله دو تا سه کیلومتری کارگاه، یعنی معدن خاک رس مشکوتان تامین می‌شود. این خاک در قدیم توسط چهارپایان یا سبدهای مخصوص (کچو) به کارگاه حمل می‌شد؛ اما امروزه با کمک بیل مکانیکی از زمین برداشته و با ماشین به کارگاه حمل می‌شود. مواد موجود در خاک باعث می‌شود، ابتدا به رنگ خاکستری متمایل به سبز روشن دیده شود. پس از خیس شدن به رنگ خاکستری مایل به سبز زیتونی درمی‌آید.

سنگ تیتوک نیز در منطقه تپه آچار در کهوران بخش زابلی یافت می‌شود و رنگ آن معمولا قهوه‌ای یا سیاه است. این سنگ نوعی سنگ منگنز و رنگ حاصل از آن قهوه‌ای است. درصد بالای اکسید آهن و اکسیدهای دیگر و همچنین مقداری ناخالصی‌های دیگر با محتوای بسیار زیاد آن باعث سیاه رنگ شدن به هنگام پخت می‌شود.

عکس از وب‌سایت visitiran.ir (عکاس: نامشخص)

هنرمندان کلپورگانی «گل هاجک» را با سنگ مخصوص مدوری می‌کوبند تا خرد و نرم شود و پس از الک، خاک را همراه با آب در حوضچه‌ای می‌ریزند و به شیوه‌‌های کاملا سنتی آن را تصفیه می‌کنند. آب گل‌آلود یک تا دو روز در حوضچه می‌ماند و پس از آن آب را تخلیه می‌کنند و گل ته‌نشین‌شده را بر می‌دارند و پس از ورز دادن، برای ساخت سفال آماده می‌کنند.

زنان گل ورز داده‌شده را درون بشقاب مانندی از جنس سفال که کف آن تکه پارچه کتانی قرار داده‌اند، می‌گذارند و با دست، ظرف موردنظر را می‌سازند. انگشت شست پا نقش همان موتور چرخ سفال را برای هنرمندان بازی می‌کند و با چرخاندن ظرف زیرین و کشیدن دیواره ظرف، سفالینه تازه دیگری شکل می‌گیرد. شاید یکی از دلایلی که زنان همان روش سنتی خود را نسبت به چرخ سفالگری ترجیح می‌دهند خاک منطقه باشد که به‌راحتی انعطاف‌پذیر است و به‌علاوه قدرت چسبندگی زیادی دارد. تمام تولیدات سفالی پس از ساخت ده روز در معرض تابش آفتاب قرار می‌گیرد تا کاملا خشک شود.

قبل از اینکه سفالینه به کوره برود با رنگ تیتوک رنگ‌آمیزی می‌شود تا ظرف همراه با رنگ در یک زمان پخته شود. تیتوک را در آب حل می‌کنند که رنگ قهوه‌ای تیزه مایل به سیاه دارد. سپس آن را روی سنگی با گودی حدود ۱۰ سانتی‌متر قرار می‌دهند و به بدنه سنگ می‌سابند. این عمل آن‌قدر ادامه می‌یابد تا تیتوک رنگ سیاه پس دهد.

عکس از خبرگزاری تسنیم (عکاس: نامشخص)

مثلث (چت)، زنجیرهای متوالی (گیلو)، لوزی‌های تو‌درتو (کونروک) و دایره‌هایی به نام تکوک برخی از نقش‌های محلی هستند. این نقش‌ها اغلب از طرح‌هایی با ریشه‌های طبیعی تشکیل شده‌اند و بسیار ساده و تا حدی انتزاعی هستند. این نقاشی‌ها به‌وسیله‌ تکه‌ای چوب کوچک به‌اندازه چوب کبریت، معمولا از جنس چوب درخت خرما انجام می‌شود. نقش‌های گل، زنجیره، موج، درخت خرما و... به‌صورت مکتوب در جایی نقش نبسته‌اند تا سفالگران از روی آن‌ها نقاشی کنند یا از نقش‌های سایر سفال‌ها و دیگر صنایع دستی محلی اقتباس نشده‌اند؛ بلکه تمامی ‌طرح‌ها از تخیل زنان و دختران محلی نشئت می‌گیرد که زمینه آن سینه‌به‌سینه به ایشان منتقل شده است.

دو روز پس از تزیین که ساعت‌ها زمان می‌برد، سفالینه‌ها باید به کوره بروند. دو کوره نفتی فعال در کلپورگان کار پخت را بر عهده دارند. این کوره‌ها طبق زمان‌بندی خاصی روشن می‌شوند و زنان تا این تاریخ منتظر می‌مانند تا در نهایت بتوانند سفالینه‌های خود را در کوره‌های مشترک قرار دهند. سفالینه‌ها پیش از پخت رنگی روشن بین سبز و کرم دارند. این رنگ پس از پخت به‌دلیل درصد بالای آهن در خاک، به نارنجی تغییر می‌کند. نقوش نیز کاملا سیاه می‌شوند.

عکس از گوگل‌مپ (عکاس: مهرداد مایک اسکندری)

جذابيت این هنر آن‌چنان است که چند سال پيش محققی فنلاندی برای تحقيق به این روستا سه سفر متمادی انجام داد. در دور نخست سفر خود توانست به‌منظور گسترش بيشتر این هنر در کشور فنلاند نمایشگاهی با عنوان سفال کلپورگان را دایر کند. الينا سراینه در سفر دوم خود به منطقه توانست از همه فيلم‌هایی که از روستای کلپورگان و نحوه سفالگری زنان روستا تهيه کرده بود، فيلم پنج دقيقه‌ای کامل و جامعی را برای مدیران و مسئولانی که وقت سفر به این منطقه را ندارند، مونتاژ کند تا این هنر به همه شناسانده شود. در دور سوم سفر الينا به کلپورگان، سفير کشور فنلاند نيز با او به کلپورگان سفر کرد. سفال کلپورگان و هنرمندی زنان این روستا توانست توجه وی را به‌طور چشمگيری جلب کند. این محقق فنلاندی حدود ۶۰ سال سابقه سفالگری داشت و انگيزه و هدف خود از سفر به منطقه را معرفی، حفظ و حمایت از این هنر اصيل عنوان کرد که دسترنج زحمات دستان زنان سفالگر است.

تکنیک‌های ساخت سفال این منطقه به همان روش‌های چندهزار سال قبل صورت می‌گیرد و همین روش ابتدایی و بسیار ساده است که هنر سفالگری کلپورگان را منحصربه‌فرد جلوه می‌دهد. در منطقه بیشتر دو روش برای ساخت ظروف به کار می‌رود.

برای ساخت سفال با این شیوه از دیسک گردان و سینی به‌شکل بشقاب استفاده می‌کنند که در اصطلاح محلی به «بونو» مشهور است. ابتدا توده‌ای از گل ورز داده‌شده را روی «بونو» می‌گذارند که جنسش از سفال است و معمولا روی بونو پارچه‌ای برای نچسبیدن گل قرار می‌دهند. حفره‌ای با انگشتان دست در میان آن ایجاد و سپس همراه با چرخش گل روی بونو حفره ایجاد شده توسط انگشتان دو دست را به‌تدریج گشاد می‌کنند. با این عمل دیواره ظرف نازک می‌شود. در حین انجام این عمل از تکه چوبی به طول حداکثر ۲۰ سانتی‌متر استفاده می‌کنند و دیواره ظرف را به جهات مختلف که مناسب کار است، هدایت می‌کنند. با این شیوه دیواره‌های ظرف در همه قسمت‌های آن یکسان می‌شود. در اصطلاح محلی به این تکه چوب (گل موش) می‌گویند.

عکس از وب‌سایت manodeliar.com (عکاس: نامشخص)

در این روش ابتدا پارچه‌ای را روی بونو پهن می‌کند، کف ظرف مورد نظر را روی پارچه قرار می‌دهند و برای ساختن فرم ظرف، گل را با استفاده از فتیله‌های گلی درست می‌کنند. در واقع این فتیله‌ها به‌شکل مارهایی هستند که روی هم قرار می‌‌گیرند و شکل ظرف را خلق می‌کنند. سپس فتیله‌ها را با استفاده از سنگ مخصوصی به یک‌دیگر متصل می‌کنند و در معرض آفتاب قرار می‌دهند تا کاملا خشک شوند. این کار شاید چندین روز طول بکشد. پس از خشک شدن سفال آن را با سنگ سائنوک می‌سایند و سطح خارجی آن را صیقل می‌دهند. با این عمل سطح سفال خام برای نقاشی آماده می‌شود.

موزه سفالگری کلپورگان برای بازدید گردشگران دایر شده است و مسافران و گردشگران ایرانی و خارجی را فرامی‌خواند. این موزه را در قطعه زمینی به مساحت حدود سه هزار و ۸۰۰ متر مربع و با زیربنای ۲۶۰ متر مربع احداث کرده‌اند. این بنا دارای چهار اتاق بزرگ با ابعاد متفاوت است که در ساخت آن سعی شده از معماری بومی پیروی شود. در برخی اتاق‌ها و آجرکاری‌ها در نمای ساختمان قوس‌های خاصی را ایجاد کرده‌اند که نمونه آن را می‌توان در مقابر جالق سراوان نیز مشاهده کرد. این موزه از سال ۱۳۸۸ به‌عنوان کارگاه زنده تولید سفال هم‌زمان به جنبه تولید و همچنین نمایش و عرضه آثار هنرمندان بلوچ می‌پردازد. جای دیگری از ایران به‌جز بلوچستان، سفال دست‌ساز تولید نمی‌شود. سفالگری بدوی تقریبا در همه جای دنیا منسوخ شده است؛ البته در برخی مناطق مانند جنوب‌شرقی آسیا همچنان به این شیوه سفال ساخته می‌شود كه به این فرایند در اصطلاح «موزه زنده» می‌گویند. به این معنی كه هنگام سفال‌گری هنرمندان، شما می‌توانید شكل‌گیری یک اثر باستانی را به‌صورت زنده ببینید.

عکس از گوگل‌مپ (عکاس: ehlalzahey rashed)

با توجه به تبليغات بسيار زیادی که برای معرفی سفال کلپورگان صورت گرفته، متاسفانه کلپورگان مظلوم واقع شده است. زنان این روستا که تقریبا به ۳۰ نفر می‌رسند، از راه تهيه سفال زندگی خود را می‌گذرانند. شاید از نظر اقتصادی و تامین معاش تولید سفال سنتی کلپورگان در عصر جدید مقرون‌به‌صرفه نباشد؛ اما رها کردن این هنر غنی به‌معنای تخریب تمدنی ۶ هزار ساله است. آنچه به این هنر اهمیت ویژه‌ایی می‌بخشد، عدم تغییر روش‌های ساخت آن طی دوره‌ای طولانی است و می‌توان تمدن‌های اطراف، آداب و سنت‌ها، آیین‌ها و نوع مراودات و تجارت با همسایگان را در سیمای سفال کلپورگان مشاهده کرد. در طی این دوره طولانی روش ساخت، تزیین و روش تامین مصالح این نوع سفال تغییر نکرده و از نسلی به نسل دیگر به یادگار مانده است.

• تلفن موزه: ۰۹۱۵۹۴۸۹۲۹۹

عکس‌های گالری از گوگل‌مپ (عکاسان: ali summit، ehlalzahey rashed و somayeh nmt)

کلپورگان در جایگاه روستاهای هدف گردشگری استان سیستان‌ و بلوچستان قرار گرفته است. با توجه به اینکه این روستا از شهر سراوان فاصله دارد، با همکاری بخش خصوصی و استفاده از منازل افراد بومی، کمبودی برای اسکان مسافران در این منطقه وجود ندارد. در واقع گردشگران علاقه‌مند علاوه بر بازدید از کلپورگان و دیدن کار هنرمندان سفالگر می‌توانند در خانه‌های ایشان نیز مهمان و با زندگی و معیشت آن‌ها از نزدیک آشنا شوند. همچنین می‌توانید در اقامتگاه‌های بوم‌گردی روستاهای اطراف و هتل‌های سراوان اقامت کنید.

اقامتگاه بوم‌گردی دزک سراوان/ عکس از وب‌سایت shab.ir (عکاس: نامشخص)

• بهترین زمان بازدید از کلپورگان، فصول خنک سال است.
• به‌دلیل پهناوری سیستان و بلوچستان، در سفرهای خود در این استان حتما از پر بودن باک ماشین و همراه داشتن آب آشامیدنی و خوراکی مطمئن باشید.
• توفان‌ شن گاه رانندگان نا‌آشنا را در جاده‌های سیستان و بلوچستان غافلگیر می‌کند. حتما پیش از حرکت در جاده‌های استان از وضعیت هوا مطلع شوید.
• در سفر به نواحی مختلف، به باورهای مردم محلی احترام بگذارید.
• با خرید محصولات محلی و اقامت در خانه‌های بومی، در رونق اقتصادی منطقه نقش موثری ایفا کنید.

عکس از گوگل‌مپ (عکاس: ali summit)

نویسنده: زهرا صالح نژاد