تالاب هورالعظیم

تالاب هورالعظیم در استان خوزستان، از تالاب‌های بزرگ ایران است که نقش بی‌بدیلی در کارکردهای اقتصادی و معیشت جوامع حاشیه تالاب دارد. این میکرواقلیم از نظر کنترل گرد و غبارها بسیار اهمیت دارد و بنابراین لزوم حفظ آن نیز غیرقابل‌انکار است. با این حال، مشکلاتی همچون هجوم گونه مهاجم تیلاپیا زیلی به تالاب هورالعظیم، صید بیش از حد ماهیان، خشک‌کردن بخش‌هایی از تالاب و عدم‌رعایت حقابه آن، این تالاب را با معضل زیست محیطی مهمی مواجه کرده است که ریشه اصلی آن را باید در نبود رویکرد مدیریت اکوسیستم‌محور جستجو کرد. برای آشنایی با این تالاب بزرگ، ادامه مقاله را از دست ندهید.

هورالعظیم، بزرگ‌ترین تالاب مرزی ایران در مرز ایران و عراق است که با مساحتی بالغ بر ۱۲۰ هزار هکتار در منطقه دشت آزادگان قرار دارد.

منبع عکس: ایسنا (عکاس: امیر عبیداوی)

ذخایر آب تالاب از رود کرخه و ۱۳ انشعاب آن تامین می‌شود که انشعاب اصلی آن را می‌توان انشعابات مخزن شماره یک دانست. آخرین تصویر ماهواره‌ای در هشت تیر ۱۴۰۰، میزان آب تالاب را ۷۵ درصد نشان می‌داد که این میزان در تصاویر ۱۱ تیر به ۷۲ درصد رسیده بود. عمق آب مخازن تالاب نیز مختلف است؛ به‌طوری که مخزن شماره یک در برخی نقاط خشک شده است و در برخی نقاط بین ۲۰ سانتی‌متر تا حدود سه متر آب دارد. تصاویر هوایی از تالاب هورالعظیم بی‌فایده است؛ چراکه با وجود مشاهده آب، نمی‌توان عمق آن را تشخیص داد که مسئله اصلی این تالاب است. در واقع با توجه به شرایط دمایی خوزستان، عمق آب تالاب باید زیاد باشد و هر عمقی پذیرفتنی نیست.

منبع عکس: خبرگزاری مهر (عکاس: سید خلیل موسوی)

۱۲۰ هزار هکتار از مساحت تالاب هورالعظیم به پنج مخزن تبدیل شده است و در حال حاضر آبگیری مخازن شماره یک، دو و سه تالاب از آب شیرین رودخانه کرخه و آب مخازن چهار و پنج از زهاب‌های کشاورزی اراضی بالادست تامین می‌شود. بر مبنای پایش‌های تصاویر ماهواره‌ای، ۴۸ درصد از مخزن شماره یک خشک است؛ زیرا به‌خاطر شیب تالاب، بخش‌هایی از آن در هیچ مقطعی از سال آبگیری نمی‌شود و بخش‌هایی نیز به‌دلیل کم‌آبی اخیر اتفاق افتاده است.

منبع عکس: خبرگزاری مهر (عکاس: سید خلیل موسوی)

تالاب هورالعظیم این روزها با نیزارهای زرد و سوخته و کم‌آبی شدید دست‌وپنجه نرم می‌کند. دلایل مختلفی از جمله خشک‌کردن تالاب برای جاده‌سازی شرکت‌های نفتی، کاهش بارندگی‌ها و خشک‌سالی، وضعیت این تالاب را در شرایط وخیمی قرار داده‌اند. به‌عبارتی، تلفات گسترده ماهیان، آب‌تنی گاومیش‌ها در برکه‌های لجن، خشک‌شدن زمین‌های کشاورزی و بروز گردوغبار و تولید ریزگرد، تنها گوشه‌ای از این فاجعه زیست‌محیطی هستند.

ادامه مرگ گونه‌های گیاهی، آبزی و بی‌آبی رودخانه‌های منتهی به هورالعظیم، تهدیدی مرگ‌بار برای پرندگان و جانوران به حساب می‌آید، ضمن اینکه صیادان و کشاورزان منطقه را بیکار خواهد کرد.

اهالی منطقه که روزگار خود را از راه دامداری و کشاورزی می‌گذرانند، از این موضوع گله دارند و نمی‌دانند بدون آب چطور زندگی کنند. گسترش پرورش ماهی در قفس در سد سیمره و کشت برنج به‌عنوان یک محصول آب‌بر نیز از سوءمدیریت در این منطقه حکایت دارد.

منبع عکس: خبرگزاری مهر (عکاس: سید خلیل موسوی)

تاسیسات نفتی به‌عنوان یک واقعیت در هورالعظیم وجود دارند و نمی‌توان تاثیر فعالیت‌های نفتی بر تالاب را انکار کرد. به‌عنوان مثال، ممکن است در اثر شکستن خطوط انتقال نفت، مشکلات و آلودگی‌های نفتی گسترده‌ای به وجود آید. در حال حاضر روزانه بیش از ۳۵۰ هزار بشکه نفت از مخازن مشترک استخراج می‌شود و از آنجا که این تاسیسات از گذشته وجود داشته‌اند،‌ اثرات سوء آن‌ها باید به حداقل برسند. علاوه بر این، جاده‌سازی‌های بی‌رویه، قطع ارتباط آبی بخش‌های مختلف تالاب، حفاری‌ها، ریختن پسماندها حفاری چاه‌ها در آن، آسیب‌های زیادی به این زیستگاه طبیعی وارد کرده است.

سرچشمه آب تالاب هورالعظیم در بخش‌های پایین‌دست رودهای دجله و فرات، از خاک ترکیه است؛ به همین دلیل، سدسازی‌های بی‌رویه در ترکیه منجر به نابودی بسیاری از منابع طبیعی تالاب هورالعظیم شد و به‌تبع آن کمبود آب در مسیر رودخانه‌های منتهی به تالاب، آسیب‌های قابل‌توجهی به این زیستگاه وارد کرد. همچنین تداوم روند خشکی این تالاب، تعداد طوفان‌های ریزگرد را افزایش داده است.

منبع عکس: خبرگزاری مهر (عکاس: سید خلیل موسوی)

کشور عراق نیز از سال‌ها قبل با نصب حدود ۳۰ دریچه‌ و سد، مانع از جریان اصلی آب به‌سمت بخش ایرانی تالاب هورالعظیم شده است. همچنین دولت وقت عراق در زمان جنگ ۱۹۹۱، برای اسکان پناهجویان و جنگ‌زدگان اقدام به خشک‌کردن این منطقه کرد. تا اینکه در سال ۲۰۰۳ نشستی با حضور کارشناسان محیط زیست در عراق برگزار و برنامه‌ای پنج‌ساله برای احیای تالاب تدوین شد.

منبع عکس: خبرگزاری مهر (عکاس: سید خلیل موسوی)

تغییر اقلیم بر افزایش تبخیر و میزان بارندگی تاثیر داشته؛ اما نبود مدیریت جامع و درست، به تشدید مشکلات و بروز بحران‌های زیست محیطی دامن زده است. به‌خصوص که مسئولان هیچ برنامه‌ای برای متناسب‌سازی الگوی کشاورزی با ظرفیت‌های محیط و تغییرات اقلیمی ندارند. مرگ‌ومیر گسترده آبزیان و خشکی بخش‌های وسیعی از تالاب مطمئنا تاثیر ماندگاری بر اکوسیستم آن خواهد داشت و حتی در صورت رعایت حقابه زیست محیطی، بازگشت به شرایط طبیعی می‌تواند ده‌ها سال طول بکشد.

منبع عکس: خبرگزاری مهر (عکاس: سید خلیل موسوی)

راه‌حل مشکل هورالعظیم در کوتاه‌مدت، رهاسازی حجم آب مناسب است تا به این ترتیب بخش‌های بیشتری از تالاب زنده بماند و خسارت‌های زیست محیطی کاهش یابد. راهکار درازمدت باید شامل رعایت حقابه زیست محیطی در بخش‌های مختلف رودخانه، بهبود کیفیت آب و اصلاح الگوی کشاورزی شود تا از این طریق، آب مناسب برای تالاب هورالعظیم تامین شود.

از آنجا که مدیریت‌های گذشته و نگاه نادرست به اکوسیستم رودخانه و تالاب منجر به بروز بحران‌های فاجعه‌باری شده است، باید ساختار یا تشکیلات منسجمی برای ایجاد هماهنگی میان سازمان‌ها و وزارت‌خانه‌های مختلف وجود داشته باشد. همچنین تغییر نگاه، رویکرد و توجه به قوانین و مقررات می‌تواند تا حد زیادی به بقای این اکوسیستم‌های ارزشمند کمک کند.

منبع عکس: خبرگزاری مهر (عکاس: سید خلیل موسوی)

یکی از راهکارهای نجات تالاب شاید تغییر در کشاورزی معیشتی در منطقه باشد؛ اما آیا با این روش سهم آب هورالعظیم تامین می‌شود؟ پاسخی برای این سوال وجود ندارد. کشاورزان منطقه به‌طور متوسط از هر هکتار ۷۰۰ کیلو تا دو تن گندم برداشت می‌کنند که قابل‌توجه نیست؛ اما کشاورزان راه دیگری برای امرار معاش ندارند. طبق نظر یک فعال محیط زیست، برای رسیدن یا نزدیک‌شدن به شرایط مطلوب باید دایک‌ها برداشته شوند تا ارتباط بین بخش ایران و عراق برقرار شود. همچنین کشاورزی معیشتی باید به‌صورت کشاورزی صنعتی و تجاری درآید. مشاغل جایگزین نیز باید در مناطقی لحاظ شود که امکان کشاورزی در آن‌ها وجود ندارد.

منبع عکس: ایسنا (عکاس: امیر عبیداوی)

هورالعظیم، تالابی مشترک بین ایران و عراق است که دو سوم مساحت آن در عراق قرار دارد. این تالاب در غرب استان خوزستان و انتهای رود كرخه در منطقه مرزی دشت آزادگان واقع شده است. جغرافیای آن نیز شامل بخشی از زمین‌ هورهای بین‌النهرین در محل اتصال سه کشور عراق، ایران و کویت می‌شود.

هورالعظیم واژه‌ای عربی به معنی تالاب بزرگ است؛ هرچند به این تالاب، هورالهویزه به‌معنای تالاب هویزه نیز گفته می‌شود.

منبع عکس: گوگل ارث

ساخت سدهای متعدد روی شاخه‌های مختلف رودخانه کرخه و عدم‌رعایت حقابه تالاب و نبود الگوی مناسب کشاورزی، باعث شده است تا مشکلات حادی برای تالاب هورالعظیم رقم بخورد. همچنین میزان حقابه زیست محیطی برای شاخه‌های رودخانه کرخه مطابق با شرایط اکولوژیکی اکوسیستم رودخانه نبوده و مطالبه جدی برای رهاسازی حقابه از طرف سازمان‌های متولی مانند محیط زیست، انجام نشده است. جالب اینکه برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد در سال ۲۰۰۱ نسبت به‌شکل‌گیری فاجعه زیست محیطی در جنوب غرب ایران هشدار داده بود.

منبع عکس: خبرگزاری مهر (عکاس: سید خلیل موسوی)

به گفته یک کنشگر محیط زیست، تا چند سال قبل حرفی از سهم آب برای تالاب نبود و قرار بود که این آب به‌صورت طبیعی تامین شود؛ نه اینکه از آب رهاشده، سهمی به تالاب تعلق بگیرد. در ادامه راهکارهایی برای حقابه هورالعظیم شکل گرفت که حدود یک میلیارد و ۴۰۰ میلیون متر مکعب سهم آب تالاب در شرایط خشکسالی در نظر گرفته شد. شرایط موجود نشان می‌دهد که این مقدار کافی نبوده است.

طبق مصوبه سازمان آب و برق خوزستان در اردیبهشت‌ ۱۴۰۰ تعیین شد که حقابه خردادماه تا شهریور، ۲۴۹ میلیون مترمکعب آب برای رودخانه کرخه و تالاب هورالعظیم باشد که کمتر از یک‌ششم حقابه تالاب بود.

منبع عکس: خبرگزاری مهر (عکاس: سید خلیل موسوی)

مردم منطقه قبل از جنگ میان ایران و عراق به صید ماهی، کشاورزی، گاومیش‌داری، حصیربافی و... در اطراف تالاب اشتغال داشتند و از این راه امرار معاش می‌کردند. با شروع جنگ تحمیلی، این محل تبدیل به کانون عملیاتی دو کشور شد و مردم بومی امنیت و آرامش خود را از دست دادند.

صدام حسین در سال‌های ۱۹۹۰ و ۱۹۹۲ میلادی به بهانه اختفای نیروهای مسلح در نیزارها تلاش کرد که این تالاب را خشک کند. بیشتر ساکنان این منطقه که عمدتا شیعیان بودند، پس از خشک‌شدن تالاب، به مناطق دیگر نقل مکان کردند. تا زمان سقوط صدام در سال ۲۰۰۳ میلادی بیش از ۹۰ درصد تالاب خشک شده بود؛ اما پس از آن، پای آب دوباره به این منطقه باز شد. علاوه بر این، عملیات نظامی در طول جنگ ایران و عراق تاثیر چشمگیری بر بحران خشکی این تالاب داشت.

هورالعظیم تا پیش از جنگ تحمیلی حدود یک میلیون هکتار وسعت داشت که ۴۰۰ هزار هکتار در ایران و ۶۰۰ هزار هکتار در عراق قرار داشت و آب آن از سه رودخانه کرخه، دجله و فرات تامین می‌شد.

منبع عکس: ایسنا (عکاس: امیر عبیداوی)

پس از پایان جنگ، عراق یک دایک بلند (دژ مرزی) احداث کرد تا بخش ایرانی و عراقی از یکدیگر جدا شود. ایران نیز اقدام به ساخت یک دایک مرزی کرد تا ارتباط بخش ایرانی و عراقی به‌صورت کامل از بین برود. در ادامه ایران جاده‌هایی را در اتصال به دایک‌های مرزی ساخت که نتیجه آن تشکیل پنج حوضچه آبی بود. این حجم از تغییرات در طول زمان به قطع ارتباط بین حوضچه‌ها انجامید. در ادامه میدان نفتی آزادگان کشف شد و حفاری و استخراج نفت در محوطه تالاب به سرعت شروع شد.

با این اوصاف می‌توان گفت، دخل‌وتصرف‌های انسانی که از زمان جنگ در تالاب هورالعظیم آغاز شد و تا امروز به فعالیت‌های نفتی رسیده، تغییرات اکولوژیکی فاحشی در آن به وجود آورده است.

منبع عکس: خبرگزاری مهر (عکاس: سید خلیل موسوی)

گیاهانی مانند لوئی، جگن، نی و گل میمونی در تالاب هورالعظیم وجود دارند. از جانوران آن نیز می‌توان به لاک‌پشت، شِنگ (سمور آبی)، گراز، سگ آبی و خفاش اشاره کرد. همچنین آبزیان مختلفی مانند کپور نقره‌ای، عنزه، گتان، حمری، آمور، شیربت، بنی، شلج و... در این تالاب زندگی می‌کنند. غاز خاکستری، چنگر و عروس غاز نیز از پرندگانی هستند که در طول فصل زمستان به این مکان مهاجرت می‌کنند.

منبع عکس: خبرگزاری مهر (عکاس: سید خلیل موسوی)

بخش‌های مختلف تالاب هورالعظیم، مکانی ایدئال برای زندگی گاومیش‌ها و دامداری هستند و از همین نظر به آب تالاب وابسته‌اند. به همین دلیل، تالاب مذکور در اقتصاد و زندگی جوامع محلی نقشی غیرقابل‌انکار دارد و لزوم حفظ آن بیش از پیش احساس می‌شود.

در پایین این مقاله از کجارو می‌توانید نظر خود را راجع به تالاب هورالعظیم و وضعیت کنونی آن بیان کنید.

نویسنده: صدیقه شجاعی