سه گنبد

سه‌ گنبد از جاهای دیدنی ارومیه محسوب می‌شود که در سال ۵۸۰ هجری قمری در جنوب شرقی ارومیه ساخته شد. مهم‌ترین بخش‌ این اثر تاریخی، تزیینات سر در ورودی مقبره است که به‌صورت قطعات سنگ و گچ با نقوش هندسی و کتیبه به خط کوفی تزیین شده است. این بنا در تاریخ ۱۵ آذر ۱۳۱۴ هجری شمسی با شماره ثبت ۲۴۲ به‌‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

سه‌گنبد نام برجی در جنوب شرقی شهر ارومیه در استان آذربایجان غربی است که در خیابان جانبازان (استاد برزگر) قرار دارد.

این بنای تاریخی كه هم‌اكنون در قسمت پرجمعیت شهر خودنمایی می‌کند، مطابق متون تاریخی و با توجه به نقشه قدیمی شهر، قبلا در فاصله یک كیلومتری از دیوار حصار دفاعی ارومیه و در نزدیكی دروازه بازار باش قرار داشت.

• آدرس: استان آذربایجان غربی، شهر ارومیه، خیابان جانبازان (استاد برزگر) (نمایش روی نقشه)

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: مرتضی احمدیان)

سه گنبد یادگاری از دوره سلجوقیان است که همه ساله به‌عنوان یکی از جاهای دیدنی استان آذربایجان غربی مورد بازدید گردشگران زیادی قرار می‌گیرد. این اثر در تاریخ ۱۵ آذر ۱۳۱۴ هجری شمسی با شماره ثبت ۲۴۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی به ثبت رسید.

سه گنبد در زمینی ساخته شده كه اطرافش را قبور زیادی اشغال کرده و احتمالا زمین مزبور صحن آن بوده است كه عده‌ای را پس از مرگ به‌لحاظ قدسیت محل در آنجا دفن كرده‌اند. در این صورت، قبوری كه در صحن مزبور وجود دارند، مربوط به طبقه ممتاز روحانی‌ها، سرداران و تجار و اشراف است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: مرتضی رضوانی)

آندره گدار، این بنا را در ردیف برج مدور مراغه و گنبد كبود قرار می‌دهد و می‌نویسد:

با وجود اینكه در آن زمان استعمال تزیینات كاشی رواج داشت و در مقبره مومنه خاتون در نخجوان كه در ۵۲۸ ساخته شده، كاشی به كار رفته است، در این مقبره كمترین اثری از رنگ‌آمیزی به نظر نمی‌رسد. نكته دیگر حروف، خطوط و نقوش هندسی سه گنبد است که با سنگ ساخته‌ شده و این دلیل است كه معماران عادت داشتند بعضی قسمت‌های تزیین‌شده را نسبت به خود بنا متفاوت بسازند.

به‌خاطر جلوگیری از هرگونه صدمه به سه گنبد، اطراف محوطه آن با نرده‌های فلزی و محوطه‌سازی محصور شده است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: S S)

مقبره یا برج آجری سه گنبد متعلق به قرن ششم هجری قمری است که تا قرن نوزدهم به‌ هیچ‌عنوان مورد توجه نبود و برای اولین بار در سال ۱۸۵۲ میلادی از طرف نخانیکوف به دنیای هنر شناسانده شد.

با توجه به کتیبه سردر ورودی برج که از طرف خانیکوف خوانده و از طرف موسی پسر ابومنصور ساخته شده است، تاریخ بنای آن چنانکه از جمله‌ آخر کتیبه سوم خوانده می‌شود، «فی شهر محرم ثمانین و خمسمائه» مصادف با سال ۵۸۰ هجری قمری (۱۱۸۴ میلادی) و مربوط به دوره‌ سلجوقیان است.

برخی از مورخان عقیده دارند که این بنا به‌جای آتشکده‌ای از دوره ساسانی احداث شده؛ ولی هیچ‌گونه سند معتبری برای صحت این ادعا به دست نیامده است. طبق کتیبه، این بنا به دستور یکی از امرای سلجوقی به نام شیث قاطه المظفری ساخته شد. ضمن اینکه سه گنبد از نظر معماری با مقبره‌های قرن ششم هجری قمری به‌خصوص مراغه و سایر مقبره‌های دوره سلجوقی شباهت فراوانی دارد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Saeed Gurtgaya)

سه گنبد ارومیه به‌شکل استوانه‌ ساخته شده و قطر آن پنج متر و ارتفاعش ۱۳ متر است. نقشه اصلی برج دایره‌ای شکل است که قسمت جلوخان آن به‌شکل قابی مستطیلی در بدنه‌ استوانه‌ای برج اضافه شده است. این مقبره به‌شکل گنبدهای مراغه، مرکب از سکوی سنگی بلندی حاوی یک دخمه است که در بالای آن بنایی آجری قرار داده‌اند که شامل اتاق مقبره می‌شود.

ساختمان فعلی دو طبقه دارد که دارای دو نورگیر در دو طرف بنا به‌صورت شمالی و جنوبی است که به‌وسیله چهار کانال با دو فضای طبقه بالا و پایین ارتباط دارد و جلوه خاصی به این بنای تاریخی بخشیده است. طبقه اول به نام سردابه خوانده می‌شود که دارای پوششی قوس‌دار است و به این وسیله از طبقه دوم مجزا می‌شود. در کوچک طبقه اول یک متر و ۷۰ سانتی‌متر ارتفاع دارد.

طبقه دوم که اتاق مقبره خوانده می‌شود، دارای دری به ارتفاع ۲٫۵ متر است. سقف اصلی گنبد و دیوارهای آن تماما سالم و پابرجا هستند. طبقه دوم بنا مانند سایر بناهای دوره سلجوقی روی سردابه احداث شده است. تزیینات سر در ورودی مقبره به‌صورت قطعات سنگ و گچ با نقوش هندسی و کتیبه به خط کوفی تزیین شده است.

مصالح قسمت‌های پایینی بنا تا ارتفاع حدود ۳٫۶ متر از سنگ‌های تراش خاکستری‌رنگ ساخته شده و از این قسمت به بالا تمام مصالح بنا از آجرهای چهارگوش هستند.

سه کتیبه‌ کوفی روی در ورودی برج قرار دارد که در قسمت فوقانی آن مقرنس‌کاری ساده‌ای در سه ردیف دیده می‌شود.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: MySarnevesht)

نقشه داخلی دخمه و اتاق مقبره مربعی شکل است که معمار با مهارتی خاص آن را در برجی استوانه‌ای قرار داده و مجددا این اتاق را با تدابیر معماری به دایره تبدیل و آنگاه گنبد را برآن برافراشته است. در دیوار اتاق مقبره، تزییناتی همچون طاق‌نماهای هلالی تیز و کاربندی و مقرنس در کنج‌ها به چشم می‌خورد. سقف این اتاق قبه‌ای شکل و طرز چیدن آجرهای آن حلقوی و به حالت تک مرکزی است. کف اتاق مقبره در دخمه زیری فرو ریخته و تنها در اطراف، بقایای مختصری از آن موجود است.

دخمه با طاق‌های هلالی آجری پوشیده شده بود که این موضوع در پایه‌ طاق‌ها دیده می‌شود. کف دخمه با طرح‌های زیبای هندسی از آجر کار شده است و ارتفاع آن به‌خاطر تخریب سقف به‌درستی معلوم نیست؛ اما مطابق اندازه‌گیری انجام‌شده تقریبا می‌توان بلندی این دخمه را ۵٫۱ متر دانست.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: میثم)

نکته‌ مهم هنری بنای سه گنبد گذشته از گنبد رفیع با ۹ متر ارتفاع و مقرنس‌كاری، وجود تزیینات سنگی است. علاوه بر این، سر در آن مزین به نقش‌ونگارهای بدیع و زیبایی است و با وجود اینکه در آن زمان کاربرد تزیینات کاشی رواج داشت؛ در این مقبره کوچک‌ترین اثری از رنگ‌آمیزی دیده نمی‌شود. حروف، خطوط و نقوش هندسی سه گنبد نیز با سنگ ساخته شده‌اند.

گرچه از تزیینات رنگی در سازه استفاده‌ نشده؛ معمار برای نمایش مهارت خود از آجر و سنگ‌ها بسیار روشن استفاده کرده که متاسفانه بر اثر بی‌توجهی، قسمت‌هایی از این تزیینات و خطوط بسیار زیبا از بین رفته است.

در سال‌های اخیر بر اثر توجه به حفظ آثار تاریخی، به تعمیر آن اقدام شده و قسمت‌های آسیب‌دیده سنگ‌های نما و... به سبک اصلی مرمت شده است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Pirouz Ghalavand)

در بالای دخمه و اتاق مقبره اثر دو گنبد بیشتر نمایان نیست. آیا باید فرض كرد به‌جای سقف مخروطی شكل كه در آذربایجان در عهد سلجوقیان بر این قبیل بناها قرار می‌دادند، گنبد سومی نیز وجود داشته است؟

به‌رغم اصطلاح عامه كه آن را سه گنبد خوانده‌اند، باید گفت سومین گنبد فقط عبارت از سقفی ساده بوده است. به عبارتی دیگر، در داخل این برج دو طاق مجزا از یكدیگر ساخته شده است و روی گنبد اصلی، گنبد كوچک‌تری احداث کرده‌اند و ازاین‌رو به‌عنوان سه گنبد شناخته می‌شود. بعضی در وجه تسمیه‌ آن به سه گنبد گفته‌اند كه دو بنای دیگر در مجاورت ده چهریق در نزدیكی سلماس وجود داشته است كه مجموع این سه بنا را سه گنبد می‌خواندند.

سنگ‌های تاریخی در محوطه سه گنبد؛ منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: امید رسام)

• بازدید از سه گنبد رایگان است.
• ساعت بازدید از سه گنبد از ۹ صبح تا ۶ عصر است.
• در محوطه این برج تاریخی، موزه‌ای از سنگ‌های تاریخی نیز وجود دارد.

نویسنده: پریسا همایونی/ بازنویسی: صدیقه شجاعی