شهر باستانی جندی شاپور

در پهنه‌ سرزمین ایران، ویرانه‌هایی وجود دارند که در نگاه اول بی‌ارزش و پوچ انگاشته می‌شوند؛ اما با اطلاع از گذشته‌ آن‌ها، بهایی بیشتر از آبادی‌های موجود پیدا می‌کنند. این ویرانه‌ها در زمان رونق خود ویژگی‌هایی داشتند که امروزه بسیاری از آبادی‌های مشابه آن‌ها از آن ویژگی‌ها بی‌بهره هستند. یکی از این آبادی‌های ارزشمند که امروزه جز بقایای مختصری از خرابه‌های آن اثری باقی نمانده است، شهر جندی‌شاپور است.

جندی شاپور که امروزه یکی از جاهای دیدنی دزفول است، در زمان خود بزرگ‌ترین مرکز علمی و پزشکی جهان به شمار می‌رفت. بقایای این شهر در سال ۱۳۱۰ و به شماره‌ ۴۶ به‌عنوان یکی آثار ملی ایران ثبت شد. با کجارو همراه باشید و با سفری در تاریخ، از جندی شاپور بیشتر بدانید.

ویرانه‌های شهر جندی ‌شاپور در نزدیکی رود کارون و در محل روستای شاه‌آباد واقع شده‌ است و از جاهای دیدنی استان خوزستان به شمار می‌آید. در واقع این روستا به دستور فتحعلی خان، حکمران خوزستان در زمان صفویان (۱۰۵۰ هجری قمری) بر ویرانه‌های جندی ‌شاپور بنا شد. منطقه‌ای که این شهر در آن بنا شده، ناحیه‌ای مسکونی به نام نیلاب یا بر اساس زبان خوزی (زبان قدیمی خوزستان) نیلاط بود. این ناحیه بر اساس نقشه‌های امروزی در شرق شوش، جنوب‌شرقی دزفول و شمال‌غربی شوشتر واقع است.

عکس از ویکی‌مدیا (عکاس: Ali32627)

• آدرس: استان خوزستان، ۱۷ کیلومتری جنوب شرق دزفول (مشاهده روی نقشه)

شهر جندی‌شاپور که با نام گندی شاپور نیز شناخته می‌شود، با دیوارهای محکم حفاظتی در اطراف و نزدیکی به کشورهای مهم آن زمان، از حیث جغرافیایی یکی از مهم‌ترین شهرهای دوره‌ی ساسانی بود. این شهر به دستور شاپور یکم، پادشاه قدرتمند ساسانی در قرن سوم میلادی بنا شد. در اواخر سال ۲۵۹ میلادی، شاپور یکم، در نبردی به نام ادسا (در ناحیه‌ای در جنوب ترکیه فعلی)، موفق شد بر لشکر رومیان به فرماندهی والریانوس، امپراتور روم، غلبه کند. در این نبرد به شهر انطاکیه، یکی از شهرهای مهم امپراتوری روم در آن زمان، خسارات فراوانی وارد شد و والریانوس به‌همراه سربازان بسیاری به اسارت ایرانیان درآمدند.

پس از موفقیت در این نبرد، شاپور یکم که زیبایی‌های شهر انطاکیه مورد توجه‌اش قرار گرفته بود، تصمیم به ساخت شهری همانند آن در ایران گرفت. وی در این راه از اسرای رومی بهره جست که بر معماری رومی تسلط داشتند. برای احداث شهر، منطقه‌ای را انتخاب کرد که محل جمع‌آوری لشکریان شاپور (نیلاط) بود. سپس شهری بر اساس سبک معماری هیپوداموس (دانشمند یونانی قرن ۵ قبل از میلاد) را در آن محل ساخت.

عکس از ویکی‌مدیا (عکاس: Alireza.heydear)

در سبک هیپوداموس که از سده‌ پنجم پیش از میلاد در روم و یونان اجرا می‌شد، شهر دارای پلانی مستطیل است و خیابان‌های وسیع و مستقیم آن به‌صورت خیابان‌های طولی و عرضی در موازات یکدیگر قرار دارند و تقاطع‌های منظمی را به وجود می‌آورند. در واقع، شهر همچون صفحه‌ شطرنج طراحی می‌شود.

نام باستانی شهر «وه اندیوشاپور» بود. «اندیو» معادل پهلوی ساسانی کلمه‌ انطاکیه و «وه» به‌معنای بهتر است. در مورد زمان و علت گذاشتن نام جندی‌ شاپور بر این شهر اطلاع دقیقی در دست نیست و نظرات موجود نیز همگی بنابر دلایل تاریخی محل اشکال هستند؛ بنابراین پرداختن به آن‌ها نتیجه‌ای در بر ندارد.

یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد جندی‌ شاپور، احداث دانشگاه هم‌زمان با احداث شهر بود. به گفته‌ مورخان، دانشگاه جندی‌ شاپور با بیش از ۱۷ سده قدمت، باستانی‌ترین دانشگاه خاورمیانه به شمار می‌آید. این دانشگاه به دستور شاپور یکم احداث شد. همچنین به دستور او از یک سو عالمان رشته‌های گوناگون، به‌ویژه طبیبان را به شهر جندی‌ شاپور آوردند و از سوی دیگر، تعداد زیادی از کتب طب یونانی را به زبان پهلوی ترجمه کردند. این اقدامات تا آنجا پیش رفت که کتابخانه‌ این دانشگاه بهترین مرکز تحقیقاتی در زمان خود بود.

توجه ویژه‌ شاپور یکم به گندی شاپور باعث شد تا در زمانی کمتر از ده سال به منطقه‌ ویژه‌ تجاری و اقتصادی تبدیل شود. بیرون شهر، مزارع نیشکر، گندم و جو را ایجاد کردند و سطح زیر کشت این محصولات را به‌حدی گسترش دادند که بازرگانان، محصول تولیدی این مزارع را به سراسر ایران ارسال می‌کردند.

آوازه‌ رونق تجاری جندی‌ شاپور علاوه بر مناطق مختلف ایران، به تمدن‌های اطراف از قبیل میان‌رودان نیز رسیده بود و طولی نکشید که مهاجرت کارگرها، سرمایه‌گذاران و اقشار مختلف مردم، موجب افزایش جمعیت این شهر شد. اما رونق این شهر در دوران حکومت خسرو انوشیروان دادگر (قرن ششم میلادی) از هر زمان دیگری بیشتر به چشم می‌آید. به دستور انوشیروان علاوه بر توسعه‌ دانشکده‌ پزشکی، بیمارستانی را در این شهر احداث کردند که در زمان خود کم‌نظیر بود. همچنین به دستور انوشیروان، پزشکانی را از هندوستان و یونان استخدام کردند تا به معالجه‌ی بیماران بپردازند و همچنین در بحث آموزش پزشکی مشارکت کنند.

عکس از ویکی‌مدیا (عکاس: Alireza.heydear)

از دیگر اقدامات انوشیروان که رونق بیشتر گندی شاپور را به‌همراه داشت، گسترش کار ترجمه‌ آثار علمی و ادبی به زبان پهلوی بود. کتاب‌های متعددی از زبان‌های هندی، یونانی و سریانی (گویش‌های زبان عبرانی) به پهلوی ترجمه کردند. ترجمه‌ کتاب‌هایی نظیر کلیله و دمنه، ویس و رامین و سندبادنامه مربوط به همین دوره است. همچنین آثار افلاطون و ارسطو بنابر دستور انوشیروان و برای تدریس در دانشگاه جندی‌شاپور به پهلوی ترجمه شدند.

البته برخی از حوادث تاریخی هم بر رشد علمی جندی‌شاپور تأثیرگذار بودند. در سال ۴۸۹ میلادی، امپراتور زنون (ششمین امپراتور روم شرقی) به‌دنبال صدور حکم تکفیر در مورد نسطوریان توسط پاپ، مرکز دینی و پزشکی آن‌ها در شهر ادسا را تعطیل کرد و به‌دنبال این تعطیلی، پزشکان نسطوری به جندی‌شاپور آمدند. در سال ۵۲۹ میلادی نیز در نتیجه‌ سخت‌گیری‌های نیانوس بر نوافلاطونیان، فرهنگستان آتن بسته شد و هفت حکیم نوافلاطونی آن به دربار انوشیروان روی آوردند. نیانوس امپراتور روم و مسیحی متعصبی بود.

عکس از ایسنا (عکاس: نامشخص)

لازم به ذکر است که رونق اقتصادی جندی‌ شاپور تا آنجا پیش رفت که در دوره‌ یزدگرد سوم، آخرین پادشاه ساسانی (قرن هفتم میلادی) ضرابخانه‌ بزرگ این شهر در کنار ضرابخانه‌ ناحیه‌ی سیستان، تمامی سکه‌های مورد نیاز بازار کشور را تامین می‌کرد.

• ماجرای مانی پیامبر ایرانی در این شهر اتفاق افتاده است. در زمان بهرام یکم، چهارمین پادشاه ساسانی (از فرزندان شاپور یکم)، مانی مورد خشم موبدان زرتشتی قرار گرفت و به دستور بهرام یکم اعدام شد. پیکر مانی را بر یکی از دروازه‌های شهر آویختند که آن دروازه تا ادوار اسلامی به دروازه‌ مانی مشهور بود.
• در زمان شاپور دوم، دهمین پادشاه ساسانی (قرن چهارم میلادی) شهر توسط رومی‌ها محاصره و قسمتی از حصار شهر نیز تخریب شد. شاپور دوم پس از غلبه بر رومیان، قیصر روم را اسیر و او را وادار کرد از سرزمین خود خاک بیاورد و حصار شهر را تعمیر کند. همچنین قیصر روم باید برای جبران خساراتی که به نخل‌ها وارد شده بود، به‌جای هر نخل از بین رفته درخت زیتون می‌کاشت. بنابر نظر مورخان، ظاهرا این اولین باری بود که در ایران درخت زیتون کاشته می‌شد.
• در زمان انوشیروان، فرزندش انوشکزاد علیه او قیام کرد. انوشکزاد از مادری مسیحی بود. با پشتیبانی بازرگانان، سپاهی از مسیحیان و برخی نیروهای نظامی مخالف انوشیروان فراهم کرد و علیه انوشیروان به‌ پا خواست که قیامش به‌شدت سرکوب شد.
• از دیگر رویدادهای مهم تاریخی ورود بدون جنگ و خونریزی اسلام به این شهر است. در زمان فتح خوزستان توسط سپاه بصره (حدود سال ۱۸ هجری قمری) که والی‌اش در آن زمان ابوموسی اشعری بود، شهر جندی‌شاپور توسط سپاه اسلام محاصره شد؛ ولی مردم مقاومت کردند و اجازه‌ ورود به شهر را ندادند. یکی از اسرای ایرانی، امان‌نامه‌ای تهیه کرد، آن را به تیر بست و به داخل شهر پرتاب کرد. اهالی شهر به زعم اینکه این امان‌نامه از سوی اعراب است، دروازه‌ها را باز کردند. سپاه اعراب بعد از اینکه وارد شهر شدند و پس از کسب تکلیف از عمر بن خطاب، خلیفه‌ آن زمان، به این امان‌نامه احترام گذاشتند و مردم جندی‌شاپور هم پرداخت جزیه را پذیرفتند و به این ترتیب اسلام بدون جنگ و خونریزی وارد جندی‌شاپور شد.

عکس از ویکی‌مدیا (عکاس: Alireza.heydear)

جندی شاپور تا اوایل دوران خلفای عباسی، به‌ویژه هارون‌الرشید (قرن سوم هجری) موقعیت خود را از هر جهت حفظ کرد. خاندان بختیشوع از پزشکان و دانشمندان نسطوری بودند و به‌طور مستمر تا آن زمان در جندی‌شاپور حضور داشتند. مقدمه‌ انحطاط و فروپاشی جندی‌ شاپور، دستور هارون‌الرشید به جبریل ابن بختیشوع، مبنی بر ساخت بیمارستانی در بغداد شبیه به بیمارستان جندی‌ شاپور بود. به‌مرور زمان، پزشکان و امکانات از دانشگاه و بیمارستان جندی‌ شاپور به بغداد منتقل شدند. در زمان خلفای عباسی، هر چقدر بغداد مشهورتر شد، از رونق جندی‌شاپور کاسته شد و در واقع از قرن چهارم هجری زوال گندی شاپور شروع شد.

عکس‌های گالری از وب‌سایت وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خوزستان (عکاس: نامشخص)، ویکی‌پدیا (عکاس: علی هرمزی) و ایسنا (عکاس: نامشخص)

ابتدا به نقل نظراتی پیرامون جندی‌شاپور می‌پردازیم که مربوط به قبل از زوال شهر است:

• در کتاب حدودالعالم که نخستین کتاب جغرافیا به زبان فارسی و مربوط به قرن چهارم هجری قمری است، جندی‌شاپور شهری آباد با نعمت‌های فراوان معرفی شده است.
• مقدسی، جغرافیدان مسلمان قرن چهارم هجری قمری، جندی‌شاپور را قصبه‌ای با هوای دلگشا، جایگاه سلطان و مرکز خوزستان نامیده است، اهالی آن را اهل تسنن اعلام می‌کند و از کارگاه‌های بافندگی بسیار آن و تولید شکر فراوان در آن گزارش می‌دهد؛ به‌طوری که حتی به خراسان صادر می‌شد.
• اصطخری، جغرافی‌دان برجسته‌ی ایرانی و مربوط به قرن چهارم هجری قمری، به‌ویژه از کشاورزی پررونق و نخلستان‌های بسیار جندی‌شاپور سخن گفته است.

عکس از ویکی‌مدیا (عکاس: Alireza.heydear)

جندی‌ شاپور را پس از دوران عظمت و شکوه بدین ترتیب معرفی کرده‌اند:

• در کتاب مجمل‌ التواریخ و القصص که تألیف آن را مربوط به اوایل قرن ششم هجری قمری می‌دانند، جندی‌شاپور شهری خراب با چند ده پراکنده معرفی شده است.
• یاقوت حموی، جفرافیدان و مورخ مشهور قرن هفتم می‌گوید: من با خرابه‌های‌ جندی‌شاپور برخورد کردم.

نویسنده: حمیده کریمی