موزه بانک ملی ایران

موزه بانک ملی ایران یکی از جاذبه‌های گردشگری تهران در خیابان فردوسی است که در تاریخ ۲۰ آذر ۱۳۷۹ با شماره ثبت ۲۹۳۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. در این موزه، مجموعه کاملی از هدایای تاریخی بانک، وسایل دفتری و دستگاه چاپ اسکناس، تمبر، عکس‌های قدیمی، سکه و اسکناس‌های تاریخی و... در معرض بازدید عموم قرار گرفته‌اند.

آدرس: استان تهران، تهران، میدان امام خمینی (ره)، خیابان فردوسی، روبه‌روی سفارت آلمان (نمایش روی نقشه)

تلفن: ۰۲۱۶۰۹۹۴۰۳۵

موزه بانک ملی ایران یکی از جاهای دیدنی تهران است که در خیابان فردوسی و روبه‌روی سفارت آلمان قرار دارد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: بهنام صمدی)

پایین‌تر از میدان پرتردد فردوسی، پای پله‌هایی که درهای چوبی انتهایش یادگار چند دهه پیش است، دو شیر مسی‌رنگ به‌سمت خیابان گردن کشیده‌اند و به رفت‌وآمد خوردوها و رهگذرها چشم دوخته‌اند. شیرهای سنگی مقابل ساختمان موزه بانک ملی، نماد نگهبانی ایمن از دارایی‌های سپرده‌گذاران در این بانک بوده‌اند و زنجیرهای قطوری که مقابل در، میان دو شیر سنگی روی سکوها نصب شده، نمایانگر حفاظت از اموال مشتری‌های بانک بوده است.

پشت سر شیرهای سنگی، بنایی عظیم قرار دارد که با آن فرورفتگی‌ها و برآمدگی‌های لبه بام، هر بیننده‌ای را به یاد قلعه‌های مستحکم می‌اندازد؛ به‌خصوص که حکاکی مردان کمان به دوش و نیزه به دست، بخشی از ظاهر ساختمان را از آن خود کرده‌اند. ضمن اینکه گل‌های هشت‌پر سنگی دورتادور لبه بام و پایین پای ساختمان را درنوردیده‌اند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: بهنام صمدی)

با عبور از در چرخان ورودی موزه، سالنی بزرگ پیش چشمان شما نمایان خواهد شد که سقف بلند و نور خیره‌کننده‌ای دارد. ویترین‌های شیشه‌ای موزه بانک ملی تا انتهای سالن شمالی آن پیش رفته‌اند. اسنادی که پشت ویترین‌ها به نمایش درآمده‌اند، ماجرای پیشنهاد تاسیس بانک ملی را بیش از ۱۳۰ سال به عقب بر می‌گردانند و از خصوصیات صرافی‌ها و تجارت‌خانه‌های قبل از تاسیس بانک پرده بر می‌دارند. به این ترتیب، معلوم می‌شود که صراف‌ها بیشتر از افراد دیگر با تعیین، صحت وزن و عیار سکه‌ها و همین طور مبادله پول بین شهرهای ایران و خارج از کشور سر و کار داشته‌اند؛ به‌طوری که دنباله بانکداری مدرن به این حرفه برمی‌گردد.

تاسیس موزه بانک ملی ایران، ایده‌ای موثر و نوین در نمایش تاریخچه بانک و روند تحول بانکداری در ۱۰۰ سال اخیر محسوب می‌شود که نشان‌دهنده نقش برجسته بانک‌ ملی‌ ایران در میان بانک‌ها و موسسات مالی داخلی و خارجی است. این بنای ارزشمند در تاریخ ۲۰ آذر ۱۳۷۹ با شماره ثبت ۲۹۳۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: بهنام صمدی)

بانک‌ ملی‌ ایران در ۱۷ شهریور ۱۳۰۷ هجری شمسی تاسیس و در ۲۰ شهریور همان سال طی مراسمی رسمی افتتاح شد. درست پنج سال بعد از تاسیس بانک ملی، معماری آلمانی را از بین معماران مشهور آن روزگار برای ساخت بانک ملی انتخاب کرده‌اند. «هانریش» در سال ۱۳۱۲ طراحی اولیه ساخت بنا را انجام داد و طرح او در مدت سه سال به‌طور کامل پیاده‌سازی و ساختمان صندوق پس‌انداز بانک ملی در سال ۱۳۱۵ تحویل مسئولان شد.

در سال ۱۳۱۸ هجری شمسی بانک ملی ایران اقدام به معرفی نوعی حساب به مردم ایران کرد که به صندوق پس‌انداز ملی شهرت یافت. افتتاح این حساب با استقبال مردمی مواجه شد و به این ترتیب، ساختمان شعبه مرکزی آن با نام ساختمان صندوق‌ پس‌انداز ملی بر سر زبان‌ها افتاد. این ساختمان تا سال ۱۳۳۳ هجری شمسی به‌عنوان تالار معاملات و ادارات مرکزی بانک شناخته می‌شد تا اینکه بنای جدیدی در مجاورت آن به‌عنوان شعبه و ادارات مرکزی بانک تکمیل شد و مورد بهره‌برداری قرار گرفت.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: بهنام صمدی)

ساختمان صندوق پس‌انداز در تاریخ مهرماه سال ۱۳۷۹ هجری شمسی به شماره ۲۰۳۰ در میراث فرهنگی به ثبت رسید و بر اساس مصوبه شماره ۲۱۷۶ سال ۱۳۹۴ هجری شمسی هیئت‌مدیره، بانک ملی ایران برای تاسیس موزه بانک در نظر گرفته شد. سپس با حمایت مدیرعامل بانک در ۲۱ تیر ماه ۱۳۹۶ هجری شمسی پس از انجام عملیات بازسازی و مرمت، مورد بهره‌برداری قرار گرفت.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: امیرحسین خالقی)

ساختمان صندوق پس‌انداز بانک ملی نخستین تلاش برای تلفیق معماری باستانی ایران و معماری اروپا را نشان می‌دهد و شاخص‌ترین نمونه در نوع خود به شمار می‌رود. مجسمه‌های شیر که در ورودی ساختمان قرار دارند، توسط غلامرضا رحیم‌زاده ارژنگ مجسمه‌ساز ایرانی ساخته شده‌اند.

عملیات ساخت بنای ساختمان صندوق پس‌انداز بانک ملی ایران به‌وسیله هانریش، معمار آلمانی در سال ۱۳۱۲ هجری شمسی آغاز شد و در سال ۱۳۱۸ هجری شمسی به بهره‌برداری رسید. بنای اولیه این ساختمان به‌شکل T الفبای انگلیسی بود که بعدها دو بازو به انتهای شمالی و جنوبی ساختمان افزوده شد.

نمای ساختمان دو طبقه موزه دارای ویژگی‌های آشکار معماری هخامنشی است و ورودی اصلی بنا نسبت به کل نما، حجمی بیرون‌زده و کمی بلندتر دارد. جنس نمای ساختمان از جنس سنگ است و ازاره‌های سنگی ناهمرنگی آن را احاطه کرده‌اند. همچنین ازاره‌های مرمری در بخش ورودی، به ارتفاع نزدیک به دو متر هستند.

در ورودی بنا، چهار ستون عظیم سنگی با سرستون‌های گاو شاخدار دیده می‌شود که از سرستون‌های تخت‌جمشید و کاخ شوش الهام گرفته شده‌اند. در حالی که تالار اصلی با سقف بلند و همچنین نورگیرهای عمودی دیوارها، فضای ساختمان‌های باروک اروپا را یادآوری می‌کنند.

شیارها و باریکه‌های روی ستون‌های نما چشم بیننده را به‌سمت بالا راهنمایی می‌کنند؛ جایی که نشان فروهر به درازای پنج متر با دو نوار از گل‌های زیبای هخامنشی تزیین شده است. کمی پایین‌تر دو سرباز هخامنشی در مقابل یکدیگر به چشم می‌خورند که نشان می‌دهند، مردانی در اینجا از مال و دارایی مردم نگهبانی می‌کنند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: بهنام صمدی)

ساختمان صندوق پس‌انداز بانک ملی امروز به موزه تبدیل شده و هرچه از ابتدای تاسیس بانک ملی در شعبه‌های آن به کار رفته یا به مجموعه آن اهدا شده، در فضای موزه‌ در معرض دید گذاشته شده است. سالن میانی موزه با سقف بلند و نورگیرهایی که اشعه آفتاب را به داخل بنا می‌کشند، محل موردعلاقه بازدیدکنندگان برای تهیه عکس یادگاری در کنار ویترین‌ها و اشیای گران‌قیمت داخل آن‌ها به حساب می‌آید.

در موزه بانک ملی ایران سکه‌های قدیمی ایران از دوره هخامنشیان تا دوران معاصر، دستگاه‌های مورداستفاده در بانک و سندهای مربوطه، اشیای اهدایی به بانک از سوی موسسات گوناگون ایرانی و خارجی، تابلوهای نقاشی دوره قاجار و نقاشی چهره مدیران کل سابق بانک، نمونه‌هایی از آثار چاپی چاپخانه بانک ملی ایران و... به نمایش درآمده‌اند.

بخش اسکناس‌های موزه بانک ملی ایران از جذاب‌ترین بخش‌های موزه محسوب می‌شود که در آن اسکناس‌های نمونه (شماره صفر) در معرض دید قرار گرفته‌اند. بانک ملی ایران در سال ۱۳۱۱ چاپ انحصاری اسکناس را در دست گرفت. تقریبا دو سال قبل از این بانک ملی توانسته بود امتیاز حق نشر اسکناس از سوی دولت ایران را با پرداخت ۲۰۰ هزار لیره انگلیسی از بانک شاهنشاهی خریداری کند. هر چند بعدها بانک مرکزی عهده‌دار چاپ اسکناس در کشور شد؛ اما یادگار روزهایی که بانک ملی در آن‌ها اسکناس چاپ می‌کرد، بالای اسکناس‌های ویترین وجود دارد و نشانه بانک ملی ایران روی اسکناس‌های درشت آن زمان درج شده است. بعضی از اسکناس‌ها حتی نمای بیرونی ساختمان صندوق پس‌انداز بانک ملی را همراه خود داشتند و اکنون نمونه‌هایی از آن‌ها در میان اشیای موزه‌ قرار دارند. در کنار این اسکناس‌ها، نمونه‌هایی از اسکناس‌های بانک شاهنشاهی رایج در دوره قاجار نیز به چشم می‌خورد. یک تومانی قرمز- قهوه‌ای، اسکناس ۱۰ تومانی به رنگ آبی و زرد و دو تومانی سبزرنگی که در نوار بالایی آن نوشته شده این اسکناس «فقط در تهران ادا خواهد شد»، از جمله این اسکناس‌ها هستند.

آلبوم نمونه اسکناس‌های دوره پهلوی اول، اسکناس‌هایی را روی برگه‌های مقوایی آلبوم به نمایش درآورده است که در نگاه اول، کوچک‌تر از اسکناس‌های معمول به نظر می‌آیند؛ اما قرارگیری اسکناس‌ها در ویترین شیشه‌ای این امکان را نمی‌دهد که اندازه دقیق آ‌ن‌ها ارزیابی شود. با این حال می‌توان تخمین زد که قطع آن‌ها کمی بزرگ‌تر از کف دست باشد.

دستگاهی پشت شیشه ویترین‌های موزه به نمایش درآمده‌اند که نسبت به ماشین حساب‌های فعلی چند برابر حجم و وزن بیشتری دارند؛ مشابه ماشین‌های تایپ که مدام به ته خط می‌رسیدند و باید قسمت بالایی دستگاه را به اول خط بعد، هل می‌دادند. به غیر از شماره‌های صفر تا ۹ و عمل‌های اصلی مانند جمع و تفریق، ضرب و تقسیم که بین همه ماشین حساب‌های موزه مشترک هستند، دکمه‌های دیگری با استفاده از علائم و پیکان‌ها مشخص شده‌اند. تاریخ استفاده از ماشین حساب‌های عظیم‌الجثه (نسبت به ماشین حساب‌های فعلی) به دهه ۲۰ و ۴۰ برمی‌گردد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: بهنام صمدی)

نمونه‌هایی از ترازوهای ریز و درشت در موزه بانک ملی موجود است. بازدیدکننده‌ها در کنار ترازوی بلند قد انتهای سالن می‌ایستند و ردیف وزنه‌های یک کیلوگرمی تا یک گرمی کنار ترازو را از نظر می‌گذرانند. ترازوهای کوچکی که در محفظه‌های شیشه‌ای نگهداری می‌شوند،‌ برای اندازه‌گیری وزن جواهر یا سنگ‌های قیمتی به کار می‌رفتند. کاسه کوچک یکی از ترازوها به‌اندازه یک نیمه گردو است که برای اندازه‌گیری مروارید استفاده می‌شد.

در موزه بانک ملی ایران نمونه‌هایی از نخستین دفترچه‌های حساب پس‌انداز بانک وجود دارد. جدول هر صفحه شامل عنوان‌هایی همچون «تاریخ»، «مبلغ رقومی»، «داین»، «مدیون» و «مبلغ تحریری» می‌شود. قدمت یکی از دفترچه‌ها ۸۸ سال است و عدد درج شده زیر عنوان تاریخ، به روز هفدهم شهریور سال ۱۳۰۸ باز می‌گردد. مشتری در آن روز مبلغ ۱۵۰ قران در بانک سپرده‌گذاری کرده و در محل درج امضا خطوطی نسبتا محو از او به یادگار مانده است. بانک ملی در آن روزها با درج اطلاعاتی در دفترچه حساب، مشتری‌ها را از حقوق و مسئولیتشان آگاه می‌کرد. هشدارهایی که به مشتری می‌گویند کتابچه وجوه باید محفوظ بماند؛ چون بانک ارائه‌دهنده کتابچه را صاحب مطلق آن می‌داند. ذکر این نکات در نبود سیستم الکترونیک شناسایی مشتری، منطقی به نظر می‌رسید؛ البته بانک در بخشی هم یادآور شده که حق رسیدگی و تحقیقات را برای خود محفوظ می‌داند.

دسته چک‌های بانک ملی این طور که نمونه‌های موجود در موزه نشان می‌دهند، در دهه ۲۰ در قطع بزرگ تهیه می‌شدند. تاریخ این چک‌ها به حوالی سال ۱۳۱۰ مربوط می‌شود. در کنار آن‌ها اساسنامه بانک ملی و سررسیدی وجود دارد که بانک در سال ۱۳۱۹ چاپ کرده است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Sam N)

بخشی از محفظه‌های شیشه‌ای موزه به شمش‌های نیم و یک کیلوگرمی طلا اختصاص دارد که جدال تن‌به‌تن یک پهلوان با شیری روی آن دیده می‌شود که روی پاهای عقب خود ایستاده است.

صندوقچه طلا یکی دیگر از اشیای نفیس موزه محسوب می‌شود که ساخت کارخانه استفانو جانسون در شهر میلان ایتالیا بوده است. این اثر هنری زرین از ۱۲ کیلوگرم وزن و ۷۴۷ گرم طلای خالص تشکیل می‌شود و از اتصال ۸۰۲ قطعه مختلف تهیه شده است. این جعبه، چهار پایه به‌شکل شیر دارد که به روش ریخته‌گری ساخته شده‌اند. دسته‌های این صندوق از روی یکی از شمشیرهای دوره هخامنشی به نام آکانیکه برداشته شده است که برای سربازان گارد جاویدان استفاده می‌شد.

برای کسانی که در دهه ۳۰ و ۴۰ از داشتن دسته چک محروم بودند؛ ضمانت بازپرداخت وام کار مشکلی بود. در این میان، بانک کارگشایی مانند ناجی وارد عمل می‌شد و با پذیرش و قیمت‌گذاری اثاثیه و جواهرات، در ازای آن‌ها به مشتریان خود وام پرداخت می‌کرد. نمونه فرمی که روال کاری بانک کارگشایی را نشان می‌دهد، در ویترین بخش شمالی ساختمان موزه موجود است. جدول بزرگی بخش عمده فرم را اشغال کرده است که مشخص کند، چه اشیایی به‌عنوان گرو پذیرفته می‌شوند؛ اما تمام مندرجات فرم در همین قسمت درج نمی‌شدند. در فرم بانک کارگشایی بخشی به ورود و خروج شیء گرویی اختصاص داشت. مبلغ وام، «حق‌الحفاظه» و «بیمه» در بخش انتهایی فرم مشخص و بعد از پایان کار، از فرم جدا می‌شد. در نمونه موجود در موزه، یک مشتری گوشواره‌های ملیله‌اش را با تزیینات یاقوت به گرو بانک گذاشته؛ اما ظاهرا به مبلغ بیشتری نیاز پیدا کرده و در ردیف بعد نام النگوهای بادامی وارد شده است. او با گرو گذاشتن ۱۳ گرم جواهر، ۵۰۰ ریال وام دریافت کرده و مهلت بازپرداخت وام، ۱۴ ماه بوده است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Sam N)

ماکت ساختمان صندوق پس‌انداز بانک ملی روی پایه‌ای سبز رنگ نصب شده است. دیواره‌ها و سقف طلایی ماکت زیر نور برق می‌زنند و پایه «مالاکیت» و «لاجورد» آن در مقابل دیدگان بازدیدکنندگان خودنمایی می‌کند. آن‌طور که در کنار این ماکت درج شده، کار ساخت آن در سال ۱۳۱۵ در لندن به پایان رسیده است.

بخش ابتدایی سالن شمالی موزه به نمایش سکه‌های دوران مختلف ایران اختصاص داده شده است. زیر ویترین‌های زاویه‌دار، سکه‌های کوچک و بزرگی چیده شده که برای تماشای نقوش روی آن‌ها گاهی نیازی به چشم مسلح است. به همین خاطر، ذره‌بینی روی شیشه ویترین کار گذاشته‌اند تا بازدیدکنندگان به دلخواه خود آن را روی سکه‌ها حرکت دهند و نقش سکه‌ها را در حالت درشت ببینند. سکه‌ها از ویترین اولیه تغییرات قابل توجهی را تجربه کرده‌ و مدام ریز یا درشت شده‌اند. در بعضی موارد امکانات تولید سکه‌ها به‌قدری ابتدایی بود که حتی نتوانسته‌اند، یک سکه متقارن ضرب کنند.

با این حال، ریزه‌کاری‌های هر سکه درخور توجه است. سکه‌های دوره قاجار، پادشاهان قجری را با کلاه و سبیلی کشیده تصویر کرده‌اند. ساسانی‌ها نیم‌رخی ریش‌دار از پادشاه خود را روی سکه‌ها کشیده‌اند. جزییات لباس و حتی گوشواره پادشاه تاج‌دار روی سکه‌ها پیدا است. طرح سکه‌های کوچکی که به‌سختی به‌اندازه نخود می‌شوند، وضوح زیادی ندارد و با دقت زیاد می‌توان نقش مردانی با ریش و سربند را روی آن‌ها یافت. روی برخی سکه‌ها مردان زره‌پوشی نقش شده است که نی‌مرخ زیبا و موهای فرخورده دارند.

قیچی مراسم افتتاح ساختمان صندوق پس‌انداز بانک ملی، برق طلایی و چشمگیری دارد. شرکت سینگر ساخت این قیچی طلایی رنگ را به عهده گرفته بود. حالا این قیچی در نزدیکی کمربند طلایی به نمایش درآمده که با تکنیک ملیله‌کاری تزیین شده است.

انتهای سالن میانی موزه، جام بزرگی به نام سنگاب قرار گفته است که ارتفاع زیادی دارد. بر لبه‌های این جام بلند مصرع‌های شعر حکاکی شده و ۱۲ پرده از زندگی حضرت یوسف روی آن قلم‌زنی شده است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: بهنام صمدی)

در راهروی پشتی جام سنگاب با دیواره‌ای پوشیده از تابلوهای نقاشی مواجه می‌شوید. شمایل شاهزاده‌های قجر، نقش گل و پرنده و تصویر لطفعلی خان زند در شکارگاه جزو تصاویری هستند که در میان این تابلوها یافت می‌شوند. تابلوی شاهزاده قاجاری و طاووس یکی از نقاشی‌های این بخش به حساب می‌آید که در دوره قاجار و به کمک رنگ و روغن و با استفاده از تکنیک طلاکاری اجرا شده است.

در قسمت شمالی ساختمان موزه می‌توانید شاهد ویترین‌های مملو از نشان و تمبرهای چاپ شده در سالگردهای مختلف تاسیس بانک ملی باشید. در همین بخش آلبوم سکه‌ها و نشان‌های طلایی قرار دارد که به مناسبت سال‌های تاسیس بانک ملی تولید و ضرب شده‌اند.

ماشین‌های تحویلداری دهه ۵۰ هجری شمسی از اشیای دیگر موزه‌ هستند. اطلاعات درج شده زیر آن‌ها نشان می‌دهد که از پلاستیک و فلز ساخته شده‌اند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: بهنام صمدی)

بخش جنوبی ساختمان موزه به نمایش ظروف و هدایایی اختصاص یافته است که به مناسبت سال‌های تاسیس بانک ملی به آن اهدا شده‌اند. در بخش‌های جداگانه‌ای که برای نمایش این هدایا در نظر گرفته شده است، می‌توان ساعت‌های برنزی، سربی یا مرمری را پیدا کرد که عقربه‌هایشان روی ساعتی در سال‌های دور متوقف مانده‌اند. در سایه پرده‌های آویخته و کرم‌رنگ این بخش از موزه، گلدان‌های قلم‌زنی ایستاده‌اند که اهدایی بانک بازرگانی به بانک ملی بوده‌اند؛ اما بقیه اشیا مانند ظروف نقاشی لعابی، گلدان‌های مینا، شمعدان‌های برنز و کریستال، سینی‌های نقره، قدح‌های چینی و نشان طلا و نقره با نقش سالگرد تاسیس بانک ملی، از طرف کشورهایی همچون فرانسه، ژاپن، چین، آمریکا و آلمان اهدا شده بودند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: بهنام صمدی)

• بازدید از موزه در روزهای شنبه تا چهارشنبه از ساعت ۱۱ تا ۱۶ امکان‌پذیر است.
• موزه محیط آرام و مناسبی دارد و چیدمان ویترین‌ها در فواصل خوبی انجام شده است و بیننده گیج نمی‌شود.
• راهنما در موزه حضور دارد؛ اما تا بازدیدکننده مراجعه نکند، توضیحی ارائه نمی‌شود.

نویسنده: پریسا مرتضوی/ بازنویسی: صدیقه شجاعی