مسجد جامع بروجرد

مسجد جامع بروجرد یکی از نخستین مساجد ایران به حساب می‌آید که در قرن دوم تا سوم هجری قمری ساخته شد. این مسجد تک ایوانی که از جاهای دیدنی بروجرد به شمار می‌رود، از بخش‌هایی نظیر حیاط مرکزی، ایوان، فضای گنبدخانه و شبستان‌های اطراف آن و شبستان زمستانی تشکیل شده است. مسجد جامع در سال ۱۳۱۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و همچون شناسنامه‌ای برای بروجرد محسوب می‌شود که هر ساله گردشگران بسیاری را به خود جذب می‌کند.

• آدرس: استان لرستان، بروجرد، محله دودانگه، خیابان جعفری (نمایش روی نقشه)

مسجد جامع بروجرد از مساجد منحصربه‌فرد بروجرد در استان لرستان است که در محله دودانگه، خیابان جعفری قرار دارد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: عباس بیگلری)

مسجد جامع بروجرد معروف به مسجد جمعه که با گویش بروجردی به آن «مچد جمه» گفته می‌شود، یکی از مساجد تاریخی و از بنا‌های معماری معروف در شهر بروجرد است.

در مورد مسجد اعتقادات محلی خاصی وجود دارد. مردم بر این عقیده‌اند که امام حسن مجتبی (ع) به بروجرد سفر کرد و در مسجد جامع سخنرانی داشت. در این مورد سند و منبع کتبی وجود ندارد و این عقیده تنها ریشه در گفته‌های شفاهی و اعتقادات مردمی دارد. این بنا که از مهم‌ترین یادگارهای معماری گذشته ایران است، در سال ۱۳۱۴ به‌عنوان یکی از دیدنی های استان لرستان، در فهرست آثار ملی ثبت شد.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: Ostasis)

بر اساس بررسی‌های باستان‌شناسان، بنای اولیه مسجد جامع بروجرد به قرون دوم تا سوم هجری قمری تعلق دارد و از آتشکده‌ای نیمه‌ویران از دوره ساسانی به مسجد تبدیل شده است. بعد از ورود اسلام به ایران و رسمی‌شدن آن، به‌طور طبیعی بسیاری از مکان‌های مذهبی زرتشتی و آتشکده‌ها تبدیل به مسجد شدند که مسجد جامع بروجرد نیز یکی از آن‌ها بود.

بین سال‌های ۱۵۰ تا ۲۲۶ هجری قمری و در زمان حکومت ابودلف بر غرب ایران، ساخت مسجد جامع بروجرد با حضور وزیر وی با نام حموله بن علی بروجردی در دستور کار قرار گرفت. شبستان شمالی مسجد نیز اندکی دیرتر و در قرن چهارم ساخته شد. با توجه به تاریخ طولانی (دوازده قرن) این مسجد، آسیب‌های متعددی بر آن وارد شده و بارها مورد بازسازی قرار گرفته‌ است.

محوطه‌سازی مسجد در قرون چهار و پنج هجری قمری و نیز الحاقات و تعمیرات آن بر طبق کتیبه‌های موجود، در سال‌های ۱۰۲۲، ۱۰۶۹، ۱۰۹۲ و ۱۲۰۹ هجری قمری صورت گرفته‌ است. متن فرمان شاه عباس دوم صفوی بر بالای ورودی غربی قرار دارد که تاریخ ۱۰۲۲ هجری قمری را نشان می‌دهد. کتیبه‌ای منظوم نیز بر منبر گنبدخانه وجود دارد که سال ۱۰۶۸ هجری قمری روی آن حک شده است. از دیگر آثار تاریخ‌دار در این مسجد می‌توان به یکی از درهای مسجد در محل اتصال شبستان غربی به گنبدخانه با تاریخ ۱۰۹۲ هجری قمری و دو لوح سنگی در طرفین ایوان مسجد با تاریخ ۱۲۰۹ هجری قمری اشاره کرد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: سید اصغر کتابی)

بر اساس منابع و کاوش‌ها، گنبد اصلی قدیمی‌ترین بخش مسجد محسوب می‌شود. در کتیبه‌ای به خط کوفی که در کاوش‌های اخیر به‌دست آمده، ابوالعز محمد بن طاهر بن سعید بانی گنبد معرفی شده‌ است:

بسم الله اللهم اغفر امر هذه القبه الصدر لا جل مجدالدین جمال الاسلام عزالملک ابوالعز محمد بن طاهر بن سعید اطا اله بقائه.

مسجد جامع در زمان سلجوقیان آباد بود و اعتبار زیادی داشت. در همین دوره تزییناتی به بنا افزوده شد. تزیینات مسجد بر پایه آجر هستند و در حد مختصری تزیینات کاشی‌کاری و گچ‌بری در آن به چشم می‌خورد.

سفالینه‌های مکشوفه از استمرار فعالیت‌های ساختمانی در مسجد و تعمیر و بازسازی آن از قرن سوم تا قرن یازدهم هجری قمری حکایت دارند. اوج رونق مسجد به دوره سلجوقیان برمی‌گردد. لایه‌های شناسایی‌شده در عمق ۲۳۰ سانتی‌متری کف فعلی گنبدخانه نشانه وجود بنایی از قرون اولیه هجری قمری هستند. پس از این دوره، با احداث ستون‌های آجری و طاق‌ها و تویزه‌های خشتی، کف گنبدخانه تا سطح فعلی آن بالا آورده‌ می‌شود. با توجه به هم‌سطحی کف فعلی گنبدخانه با شبستان‌های طرفین آن، می‌توان احداث این دو شبستان را هم‌زمان با بالاآوردن کف گنبدخانه دانست.

در دوره ایلخانی آسیب زیادی به مسجد وارد شد که در ادامه تعمیر و بخش‌هایی به آن اضافه شد. این بخش‌ها شامل تعمیر گنبد، احداث ایوان و شبستان‌های شرقی، غربی و شمالی بود.

منبع عکس گالری از راست: گوگل مپ (عکاس: پیمان بلوکات)، ویکی پدیا (عکاس: Ostasis، اسدی)، گوگل مپ (عکاس: N.Souri)

کشف چهار سکه نقره با تاریخ‌های ۸۵۱ و ۸۵۳ هجری قمری در شبستان غربی این احتمال را تقویت می‌کند که شبستان‌های مذکور در نیمه دوم قرن نهم هجری قمری ساخته شده باشند. بعدها فضای خالی زیر گنبدخانه را پر و طاق‌های خشتی آن را خراب کردند که با توجه به کشف سکه‌ای با تاریخ ۱۱۲۴ هجری قمری در این محل، می‌توان این اقدامات را به اوایل قرن دوازدهم هجری قمری نسبت داد. در سال ۱۲۰۹ هجری قمری، تقی خان رازانی، حاکم بروجرد در دوره فتحعلی شاه قاجار، ایوان و مناره‌های طرفین آن را احداث و به گنبدخانه ملحق کرد.

بعدها در دوره جنگ ایران و عراق نیز خسارات بسیاری به بنای اصلی مسجد وارد و بخش‌هایی از شبستان شمالی آن ویران شد. در سال ۱۳۸۵ در حالی که بنای مسجد تحت مرمت بود، زلزله‌ای مهیب باعث آسیب به بنا شد و گلدسته‌های آن فرو ریخت. با نظر کارشناسان اقدامات مرمتی روی مناره‌های مسجد انجام گرفت و با الهام از طرح مقاوم‌سازی لرزه‌ای بازسازی شد.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: و. کاووسی)

مسجد جامع بروجرد به‌صورت یک بنای مجموعه‌ای ساخته شده بود که شامل مسجد، آب‌انبار، ساختمان غریب‌خانه، میدان و سایر متعلقات بود و امروزه اثری از آن‌ها نیست. مسجد جامع ویژگی‌های معماری اسلامی و معماری باستانی ایران را در خود جای داده است.

مسجد جامع از نظر شکل از نوع مساجد تک ایوانی است و دو در ورودی در قسمت‌های شرقی و غربی دارد که به صحن اصلی باز می‌شود. این سازه تاریخی شامل حیاط مرکزی، ایوان، فضای گنبدخانه و شبستان‌های اطراف آن و شبستان زمستانی می‌شود. در ضلع شرقی مسجد نیز آرامگاهی قرار دارد. بنابر شواهد موجود، صفویان، زندیان و قاجاریان تعمیرات اساسی در مسجد انجام دادند و بخش‌هایی به آن افزودند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: هادی کریمی)

• گنبدخانه: گنبدخانه‌ در ضلع جنوبی مسجد قرار دارد و ارتفاع گنبد آن از سطح زمین به ۲۰ متر می‌رسد. پی دیوارهای گنبدخانه از سنگ سیاه مورق و سنگ لاشه با ملاط آهک ساخته شده است. معماری این بخش به چهارطاقی‌های دوره ساسانی شباهت دارد.
• شبستان شمالی: این شبستان در ضلع شمالی مسجد با ارتفاعی کمتر از سایر بخش‌ها قرار گرفته است و در تابستان فضای خنکی دارد. این شبستان با ستون‌های زیادش باعث تحسین هر بازدیدکننده‌ای می‌شود. جالب اینکه اگر دو نفر در دو ستون روبه‌روی هم به‌صورت ضربدری بایستند و صحبت کنند، صدای یکدیگر را می‌شنوند.
• ایوان جنوبی: ایوان جنوبی دو گلدسته دارد که بعدها به مسجد اضافه شده‌ است.
• منبر چوبی: این منبر که ۹ پله دارد، در ایوان میانی مسجد خودنمایی می‌کند.
• وضوخانه: وضوخانه در مجاورت مسجد قرار دارد و دارای ورودی بزرگی به نام غریب‌خانه است.

منبع عکس: ویکی مدیا (عکاس: سید حسینی)

• در مسجد جامع، نماز جماعت برگزار می‌شود و فقط امکان بازدید از محل برگزاری نماز وجود دارد؛ گرچه شاید متولی مسجد اجازه بازدید از سایر نقاط را به شما بدهد.
• در اطراف مسجد بخش‌های جانبی مثل سرداب و بنای غریب‌خانه قرار دارند که قابل بازدید نیستند.

نویسنده: زهرا آذرنیوش/ بازنویسی: صدیقه شجاعی.

منبع عکس کاور: saadatrent.com؛ عکاس: نامشخص