مسجد گوهرشاد

مسجد گوهرشاد یکی از مساجد اصیل تاریخ معماری ایرانی-اسلامی به شمار می‌رود و از جاهای دیدنی مشهد محسوب می‌شود. این اثر زیبای تاریخی، نشان‌دهنده اوج اعتلای هنر ایرانی-اسلامی در دوره تیموریان است. هنر و معماری دروه تیموری در این اثر موج می‌زند. این مسجد می‌تواند از لحاظ هنر معماری برای گردشگران بسیار جذاب و چشم‌نواز باشد. با ما در این نوشتار همراه باشید تا بیشتر با مسجد گوهرشاد آشنا شوید.

مسجد گوهرشاد در جنوب حرم مطهر رضوی قرار دارد و یکی از مهم‌ترین مکان‌هایی است که در سفر به مشهد مورد بازدید واقع می‌شود. این مسجد از شمال به رواق دارالسیاده و دارالحفاظ، از جنوب به صحن قدس، از شرق به رواق در دست احداث امام خمینی و از غرب به بست شیخ بهایی محدود شده است. برای بازدید از مسجد گوهرشاد می‌توانید با استفاده از انواع وسایل نقلیه عمومی و خودروی شخصی به حرم امام رضا (ع) بروید. (مشاهده روی نقشه)

مسجد گوهرشاد که از مساجد چهارایوانی است، معماری زیبایی دارد و وسعت کل مسجد حدود ۹۴۱۰ متر مربع است. این مسجد وسیع‌ترین مسجد در مجموعه آستان قدس رضوی به شمار می‌آید و مساحت صحن آن ۲۸۵۰ متر مربع است. این صحن از نظر قدمت، کهن‌ترین صحن محسوب می‌شود و در جنوب حرم مطهر امام رضا (ع) احداث شده است.

عکس از سایت ویکی‌شیعه (عکاس: نامشخص)

مسجد گوهرشاد به دستور گوهرشادآغار، دختر امیر غیاث الدین، همسر شاهرخ تیموری و در دوران استانداری پسرش بایسنقرمیرزا، در سال ۷۹۴ شمسی در ضلع جنوبی حرم امام رضا (ع) در مشهد ساخته شد. بانو گوهرشاد از زنان نامدار عصر تیموری بود که بسیار مورد توجه امیر وقت قرار داشت و در امور مملکتی مشورت می‌داد. نام وی در دو محل از بنای مسجد، یکی در بالای در ورودی ایوان دارلسیاده و دیگری در کتیبه ایوان مقصوره با خط زیبای شاهزاده بایسنقر میرزا با کاشی معرق به‌عنوان بانی مسجد نگاشته شده و به یادگار مانده است.

معمار مسجد گوهرشاد قوام‌الدین بن زین‌الدین شیرازی، معمار معروف عصر تیموری بود. معماری مسجد برگرفته از شیوه اسلامی-ایرانی است و در ساخت آن از آجر و گچ استفاده شده است. مسجد گوهرشاد یک صحن، چهار ایوان و یک گنبد فیروزه‌ای و دو گلدسته زیبا و هفت شبستان دارد و به جهت قدمت تاریخی، سبک معماری و زیبایی‌های هنری، یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی مشهد و صنعت معماری ایران اسلامی است که زائران بسیاری را به‌سمت خود می‌کشد.

عکس از خبرگزاری شبستان (عکاس: حمید فرشباف)

مسجد گوهرشاد یکی از جاذبه‌های تاریخی-فرهنگی و مذهبی و مکان های دیدنی استان خراسان رضوی است که بسیار موردعلاقه جهانگردان و متخصصان معماری و تاریخ و هنر است. با اینکه ششصد سال از تاریخ ساخت مسجد می‌گذرد؛ اما استحکام و ماندگاری مسجد نشان از عظمت و قدمت آن می‌دهد. مسجد بارها در دوره‌های مختلف تاریخی که مشهد درگیر جنگ شده بود، مثل حمله ازبکان، آسیب دید؛ اما توسط شاه عباس صفوی تعمیر شد. در دوره‌های بعد نیز مسجد به‌دلیل وقوع زلزله در مشهد، آسیب دید که در دوره قاجار مورد مرمت قرار گرفت و آسیب‌های آن برطرف شد. این مسجد از لحاظ بنا و کاشی‌کاری نمونه‌ای ممتاز به شمار می‌رود. تمام در و دیوارهای مسجد مزین به اسماء جلاله، آیات قرآنی، احادیث و شعر و مدح ائمه اطهار است و با خط ثلث، نستعلیق، کوفی و بنایی خطاطان بزرگ نظیر بایسنقر و امامی اصفهانی ترمیم شده است. تصویر زیر مربوط به بخشی از کاشی‌کاری‌های مسجد است.

عکس از خبرگزاری رضوی (عکاس: سید حسین میرپور)

مسجد گوهرشاد سردرهابی بلندی دارد که به‌صورت قرینه در وسط چهار ضلع مجموعه مسجد قرار گرفته‌اند و بزرگ‌ترین آن‌ها با نام ایوان مقصوره، در ضلع جنوبی صحن واقع شده است. ایوان ۳۵ متر طول با عرض‌های مختلف دارد. در انتهای ایوان مقصوره محراب زیبایی دیده می‌شود و حاشیه اطراف آن با کتیبه مرمت شده با کاشی‌های معرق به آیت‌الکرسی تا تا النور مزین است و پایه‌های داخلی ایوان با سنگ‌های مرمر سفید زینت شده است. در سمت راست محراب، منبر صاحب‌الزمان قرار دارد که منبری قدیمی است و در سال ۱۲۴۳ هجری قمری ساخته شده است. منبر منبت‌کاری‌شده از چوب گلابی و گردو و بدون میخ فلزی ساخته و در سال ۱۳۲۰ شمسی مرمت شده است.

عکس از ویکی‌مدیا (عکاس: علیرضا مولایی)

ایوان شمالی در قرینه با ایوان مقصوره رو به قبله است. این ایوان به رواق دارالسیاده متصل است. در پیشانی ایوان، کتیبه‌ای معرق با متنی مرقم به خطی زیبا از مرمت عهد شاه عباس صفوی سخن می‌گوید. همچنین کتیبه‌هایی در پیشانی کفش‌داری ۱۱ و ۱۲ و پیشانی ایوان هست که دارای سوره‌های قرآنی هستند و با خط محمدرضا امامی اصفهانی نوشته شده و جلوه‌هایی زیبا را به نمایش گذاشته‌اند.

سومین ایوان، ایوان شرقی مسجد است که در گذشته به ایوان حاج حسن مشهور بوده است. این ایوان به رواق امام خمینی متصل است. در داخل ایوان و در ضلع شمال و جنوب به قرینه سه طاق در قسمت فوقانی وجود دارد و در کتیبه پیشانی ایوان و در دو طرف پایه ایوان و پیشانی محراب و در سقف ضربی در سنگ مرمر به خط کوفی معقلی در کاشی نوشته‌هایی به چشم می‌خورد.

ایوان چهارم، ایوان غربی است که در گذشته متصل به بازار بوده و اکنون با دری بزرگ که در وسط ایوان واقع شده و موسوم به درب سنگی است، مسجد با بست شیخ بهاالدین عاملی مرتبط می‌شود. در گذشته نام این ایوان، ایوان آب بوده و کانال عبور آب به داخل مسجد در زیر ایوان بوده است. در داخل این ایوان نیز رو و پشت به قبله (شبیه ایوان شرقی) سه طاق بنا شده و در پیشانی ایوان و در ضربی سقف و در وسط پایه‌های ایوان به خط بنایی سوره‌هایی از قرآن کریم مرقوم است. تصویر زیر بخشی از ایوان مقصوره است.

عکس از خبرگزاری رضوی (عکاس: سید حسین میرپور)

همه شبستان‌های مسجد، به‌صورت قرینه در اطراف ایوان‌ها ساخته شده است. این شبستان‌ها با پایه‌های قطور و سقف ضربی و به سبک معماری سنتی مساجد ایران کلاف شده‌اند و بارها مورد مرمت قرار گرفته‌اند؛ اما همچنان سبک و سیاق قدیمی را در خود محفوظ دارند. این شبستان‌های هفت‌گانه در دوران‌های مختلف با نام‌های گوناگون نامیده شده‌اند.

• شبستان گرم: این شبستان در ضلع شرقی مسجد بین ایوان شرقی و ضلع شمالی مسجد قرار دارد که حاشیه شمالی این شبستان مسیر ارتباطی میان مسجد و رواق متصل به صحن آزادی است. این شبستان محل عبادت مردانه است.
• شبستان تبریزی: واقع در ضلع جنوبی، بین ایوان مقصوره و رواق امام خمینی است. یکی از نام‌های این شبستان در گذشته به جهت وسعت، شبستان بزرگ بوده است.

• شبستان نهاوندی: شبستانی است بزرگ که در ضلع جنوبی مسجد و بین ایوان مقصوره و بست شیخ بهاءالدین عاملی و صحن قدس قرار دارد و به سبب اقامه نماز جماعت توسط شیخ علی اکبر نهاوندی، محدث مشهور به این نام معروف شده است.
• شبستان سبزواری: شبستان کوچکی در جنوب ایوان شرقی است. این شبستان از شرق به رواق امام خمینی و از شمال با حد فاصل یک راهرو به ایوان شرقی و از غرب به صحن مسجد محدود می‌شود.
• شبستان میلانی: در ضلع غربی مسجد، بین ایوان غربی و راهرو متصل به بست شیخ بهاءالدین قرار دارد.
• شبستان نجف‌آبادی: قبلا به شبستان امام جمعه معروف بود، در ضلع غربی مسجد، بین ایوان غربی و راهرو متصل به کفشداری ۱۳ و ۱۴ واقع شده است.
• شبستان علوی یا آفتاب: در ضلع شمالی بین راهروی قسمت شمالی و رواق دارالسیاده و مدرسه پریزاد قرار دارد. به‌جز شبستان گرم که محل عبادت مردانه است، دیگر شبستان‌ها بنا به ضرورت، محل برگزاری جلسات قرآن، مراسم‌های عزاداری و جشن و... است. ایوان مقصوره و ایوان متصل به دارالسیاده و صحن مسجد به‌طور دائم در تمام شبانه‌روز، محل اجرای نماز جماعت و سخنرانی و مراسم است.

مجموعه مسجد گوهرشاد هم‌اکنون با هشت ورودی کوچک و بزرگ به دیگر بخش‌های حرم رضوی متصل است که سه در ورودی در ضلع غربی مسجد را به بست شیخ بهاءالدین و سه ورودی در ضلع شمالی مسجد را به حرم و دو ورودی در ضلع جنوبی مسجد را به صحن قدس مرتبط می‌سازد.

با سفر رضاشاه به ترکیه، تلاش وی برای تغییر مبانی مذهبی و روش‌های شرقی و سنتی مردم ایران شدت گرفت. دولت دستور تغییر لباس و استفاده از کلاه شاپو را صادر کرد که علما و مراجع به‌شدت از آن متأثر شدند. آیت‌اللّه حاج آقا حسین قمی و آیت‌اللّه سید یونس اردبیلی، طی جلسات متعدد به این نتیجه رسیدند که تغییر لباس به برداشتن حجاب منتهی خواهد شد. آیت‌اللّه قمی تصمیم گرفت به تهران رفته و با رضاخان وارد مذاکره شود. با ورود وی به شهر ری، پلیس محل سکونت را محاصره کرد. با انتشار خبر دستگیری آیت‌اللّه قمی، احساسات مردم در مشهد جریحه‌دار شد و اجتماعی عظیم با حضور بزرگان مشهد در مسجد گوهرشاد شکل گرفت. در آنجا خطبا و از جمله شیخ محمدتقی بهلول به منبر رفتند و مردم را به مقاومت دعوت کردند. پس از چند روز، سرانجام صبح جمعه بیستم تیر ۱۳۱۴ شمسی نیروهای نظامی، اطراف مسجد را محاصره کردند و در بیست و یکم تیر مقاومت مردم در مسجد گوهرشاد منجر به خشونت و کشتار شد.

عکس از ایرنا (عکاس: نامشخص)

بازدید از مسجد گوهرشاد در تمام ساعات روز و بدون پرداخت هزینه ممکن است. بهترین زمان سفر به مشهد در فصول بهار و تابستان محسوب می‌شود؛ اما در فصول پاییز و زمستان نیز این شهر لطف و زیبایی خود را دارد.

عکس‌های گالری از خبرگزاری جمهوری اسلامی (عکاس: محسن بخشنده)

نویسنده: زهرا آذرنیوش