آتشکده مهراردشیر

آتشکده مهراردشیر از آتشکده‌های معروف دوره‌ ساسانی بود که گفته می‌شود بهمن پسر اسفندیار، آن را در اردستان ساخت. این آتشکده‌ چه زمانی که معبدی برای مهرپرستی بود و چه زمانی که به مسجد تبدیل شد، همواره کانون معنوی مردمان اردستان به شمار می‌رفت.

• آدرس: استان اصفهان، اردستان (نمایش اردستان روی نقشه)

آتشکده مهراردشیر در شهر اردستان استان اصفهان قرار دارد؛ اما درباره‌ محل دقیق آتشکده‌ و مسجدی که می‌گویند جایش را گرفته بود، اطلاعات موثقی در دست نیست. اردستان، دژی به نام ارونه داشت که از بقایای باستانی شهر محسوب می‌شد و تا حدود سال ۱۲۸۰ قمری حصار و خندق آن هنوز پابرجا بود و سپس به باغی موسوم به باغ قلعه تبدیل شد. آتشکده‌ مهر اردشیر ظاهرا در این قلعه قرار داشت.

مهراردشیر از آتشکده‌های معروف دوره‌ ساسانی به شمار می‌رفت که زیارت آن نزد زرتشتیان آن زمان اهمیت زیادی داشت. نام اردستان از ترکیب «ارد» به معنی پاک و مقدس و روشن با پسوند «ستان» تشکیل شده است که «محل مقدس» یا «جای پاک و روشن» معنا می‌دهد و ظاهرا به‌خاطر وجود آتشکده، این‌گونه نام‌گذاری شده است.

نمای شهر اردستان؛ منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: اصغر شیروانی‌پور)

در فاصله‌ ۱۰ کیلومتری شمال اردستان و در غرب زواره، روستایی وجود دارد که کاریز آن در زمین‌های زراعی و خانه‌های اردستان تا محل آتشکده‌ مهراردشیر پیش می‌رود. این روستا اُمهران نام دارد و مرکب از سه جزء «اُ»، تلفظ پهلوی آب، «مهر» و «ان» نسبت است؛ یعنی آب منسوب به مهر. به‌جز این کاریز، کاریز دیگری به فاصله‌ چند صد متری آتشکده قرار داشت که به طرف شمال شرقی در حومه‌ زواره پیش می‌رفت. این کاریز دوم قبلا روستایی را در پنج کیلومتری اردستان سیراب می‌کرد که آن را مهر یا مهرگرد می‌گفتند. احتمالا اُمهران و مهرگرد که مشخصا به اردستان وصل بودند، در کنار معبد مهراردشیر کانون پرستش ایزد مهر در منطقه را تشکیل می‌دادند.

قدمت آتشکده مهراردشیر را به دوره ساسانیان نسبت می‌دهند. پس از ورود اسلام به ایران، آتشکده‌ مهراردشیر مانند بسیاری از آتشکده‌ها تا مدت‌ها برپا بود. این آتشکده که به‌طور مختصر «مهر» نیز نامیده می‌شد، در نوشته‌های سیاحان قرن سوم و چهارم قمری ذکر شده است. احتمالا مهراردشیر تا سده‌ چهارم قمری برپا بود و سپس به مسجد تبدیل شد. همانند وقتی که مهراردشیر از معبد به آتشکده تغییر کاربری داد، زمانی که به‌صورت مسجد درآمد نیز آوازه و تقدس خود را از دست نداد.

نویسندگان اسلامی ایرانی و عرب در آثار سده‌های هفتم، هشتم و حتی یازدهم قمری به آن و اهمیتش اشاره کرده‌ و گفته‌اند که مردم از اطراف و اکناف به آنجا می‌آمدند.

بنا به روایتی، بهمن پسر اسفندیار که او را بهمن اردشیر یا اردشیر درازدست هم گفته‌اند، آن را در اردستان برپا کرد؛ با این حال، ابهام‌هایی در این زمینه وجود دارد.

مهر از جمله ایزدان ایرانی است که تا پیش از رواج دین زرتشتی پرستش آن بسیار رونق داشت؛ خصوصا آنکه در زمان پادشاهی اردشیر دوم هخامنشی به این ایزد دوباره توجه شد و نامش در کنار اهورامزدا قرار گرفت. از طرفی حوادث و اتفاقات منسوب به بهمن کیانی با اوضاع حکومت اردشیر یکم و دوم هخامنشی شباهت دارد. این شباهت در ترکیب اسمی «بهمن اردشیر» نیز به چشم می‌خورد.

حمزه اصفهانی در ذکر پادشاهی بهمن پسر اسفندیار در قرن چهارم هجری می‌نویسد که این پادشاه در یک روز سه آتشکده بنا کرد: آتشکده‌ شهر اردشیر در جانب قلعه مارین یا مهربین، آتشکده‌ ذروان اردشیر در روستای دارک برخوار و آتشکده‌ مهراردشیر اردستان. بنابراین بعید نیست که زمان ساخت بنا به دوره اردشیر دوم هخامنشی بازگردد. احتمالا در زمان اردشیر که به ایزد مهر توجه شده بود، معبدی برای این ایزد ساخته شد و بعدها در زمان ساسانیان که دین زرتشتی مزدیسنی رونق گرفت، جای آن آتشکده‌ای ساختند و نام معبد «مهر» اردشیر به آتشکده‌ «مهر اردشیر» تغییر یافت. گرچه این حدس خام و نیازمند ادله‌ بیشتر است؛ وجود مکان‌های دیگری مشتق از نام «مهر» در آن منطقه تاحدی این حدس را تایید می‌کنند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: علیرضا پارسا)

در سفر به به این شهر می‌توانید از دیگر جاهای دیدنی اردستان همچون مسجد جامع، قنات دو طبقه مون، مناره مسجد پامنار، مناره جامع زواره، قلعه سنگ بست زواره، بازار آجری زواره و... بازدید کنید. این منطقه قدمت زیادی دارد و از همین رو، آثار تاریخی متعددی را در خود جای داده است.

نویسنده: رضا اردو