مسجد جامع ورامین

مسجد جامع ورامین یا مسجد جمعه ورامین، ساختمانی تاریخی مربوط به دوره ایلخانی است که ساخت آن در دوره سلطان محمد خدابنده آغاز و در دوره پسرش، ابوسعید بهادرخان به پایان رسید. این اثر به‌عنوان یکی از جاهای دیدنی ورامین در ۱۵ دی ماه سال ۱۳۱۰ با شماره ثبت ۱۷۶ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت. مسجد جامع ورامین یکی از بناهای منحصربه‌فرد تاریخی در جنوب شرق استان تهران است که به‌گفته کارشناسان، گچ‌بری‌های موجود در آن از تزیینات بی‌نظیر در ایران محسوب می‌شود. همچنین این مسجد با نوع معماری‌اش جامع‌ترین شاخصه‌های اثر هنری معماری ایرانی-اسلامی را در خود جای داده است.

آدرس: استان تهران، ورامین، خیابان شهید بهشتی، تقاطع خیابان مسجد جامع (نمایش روی نقشه)

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: علی فرجی)

مسجد جامع ورامین در حاشیه خیابان شهید بهشتی شهر ورامین واقع شده است. برای بازدید از این مسجد تاریخی که در استان تهران واقع شده است، باید به ورامین بروید. سپس خود را به خیابان شهید بهشتی برسانید. در تقاطع خیابان مسجد جامع، نمای مسجدی بزرگ و آجری را خواهید دید.

مسجد جامع ورامین که به مسجد جمعه ورامین نیز خوانده می‌شود، از بناهای تاریخی دوره ایلخانی در ورامین است. این مسجد تنها نمونه کامل مساجد چهار ایوانی کشور به حساب می‌آید که نه‌تنها از لحاظ ساختمان عظیم و گنبد عالی آجری اهمیت دارد؛ بلکه به‌واسطه تزیینات فراوان، کاشی‌کاری‌های معرق، گچ‌بری‌، کتیبه‌های تاریخی و انواع خطوط مختلف جزو آثار مهم هنری ایران به شمار می‌رود.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: محمد علی مومنی)

مادام دیولافوا، جهانگرد و ایرانگرد مشهور فرانسوی که بسیاری از شهرها و مناطق مختلف ایران را از نزدیک بازدید کرده بود، در زمان ناصرالدین شاه در سفری که به منطقه ری داشت، از مسجد جامع شهرستان ورامین به‌عنوان یکی از بناهای تاریخی و بی‌نظیر یاد کرده بود. وی در سفر نامه خود از گنبد مینایی مسجد جامع یاد کرده است و می نویسد که این مسجد دارای چند کتیبه جالب است و اولین کتیبه در سردر صحن مسجد قرار دارد. در سفرنامه ژان دیولافوا درباره مسجد آمده است:

پس از تعارفات معموله و کمی استراحت به تماشای مسجد جامع ورامین رفتیم. این بنا در قدیم بسیار عالی و باشکوه بوده است؛ ولی اکنون ویرانه‌ای بیش نیست. مومنان هم از ترس فرودآمدن طاق برای عبادت به آنجا نمی‌روند و بنابراین سیاحت آن مانعی ندارد و هرکس می‌تواند آزادانه و بدون اشکال به تماشای این خرابه بپردازد.

اهمیت این اثر از آنجا مشخص می‌شود که در سال ۱۳۱۰ هجری شمسی به ثبت ملی می‌رسد؛ زمانی که بسیاری از بناهای مهم کشور در فهرست آثار ملی قرار نگرفته بودند.

منبع عکس گالری: گوگل مپ (عکاس: امیرعلی سهیلی، ابوالفضل خاوری، مصطفی راسته مقدم)

تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی به مسجد جامع ورامین توجه چندانی نشده بود و به‌دلیل مشکلاتی که وجود داشت، مردم به مسجد نمی‌رفتند و این بنای تاریخی به مخروبه تبدیل شده بود. در دوره معاصر محمدکریم پیرنیا، پدر معماری سنتی ایرانی، مرمت مسجد جامع ورامین را بر عهده داشت. در واقع، پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران و ایجاد نماز جمعه در شهرستان ورامین، به این مکان توجه ویژه‌ای شد و به محل اجتماع مردم متدین تبدیل شد. همچنین در طول سال نیز برنامه‌های فرهنگی در این مکان تاریخی برگزار می‌شود که به‌خاطر ویژگی‌های محیطی مسجد جامع اغلب با استقبال مردم همراه است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: علی فرجی)

ساخت مسجد جامع ورامین در دوره سلطان محمد خدابنده، یکی از مشهورترین ایلخانان مغول، شروع شد و در سال ۷۲۶ در دوره پسرش به اتمام رسید. ظاهرا به‌دلیل جنگ­‌هایی که پسر سلطان محمد خدابنده درگیر آن بود، مسجد باز هم توفیق تکمیل پیدا نمی‌­کند. بخش‌­های پایینی محراب و گچ‌بری‌­های آن، ناتمام باقی مانده‌اند. البته بعضی معتقدند که گچ‌بری‌­ها پایان یافته و بعدها تخریب شده است. این بنا یک بار در سال ۸۱۵ هجری قمری به فرمان شاهرخ تیموری بازسازی شد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: A Karimi)

مسجد جامع ورامین ساختمانی مستطیلی به طول تقریبا ۶۶ متر و عرض ۴۳ متر است. مسجد نقشه منظم و چهارگوشی دارد و بنای دیگری به آن متصل نیست. در بخش‌های مختلف به‌شکل‌های گوناگون از آجر استفاده شده که بر زیبایی بنا افزوده‌ است. این مسجد تاریخی بنایی با طرح چهار ایوانی است و شامل سردر در شمال، شبستان در جنوب، رواق در شرق و غرب می‌شود. ورودی آن در ضلع شمالی قرار دارد که توسط ایوان‌های شرقی و غربی به ضلع جنوبی می‌رسد؛ جایی که محل نمازخانه است. ضلع شرقی نقش ورودی-خروجی فرعی را ایفا می‌کرد. در حال حاضر، اطراف مسجد خالی است و معلوم نیست در گذشته، معماری اطراف آن چگونه بوده است. محمد کریم پیرنیا این بنا را در سبک معماری آذری قرار می‌دهد.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: Pouyakhani)

گنبدخانه مسجد، اتاقی مربعی شکل به ابعاد ۱۰٫۵ در ۱۰٫۵ متر است که به کمک فیل‌پوش‌ها به هشت ضلعی، سپس ۱۶ ضلعی و نهایتا به گنبد ختم می‌شود. گنبد و بدنه گنبدخانه با آجر و گچ تزیین شده‌اند. پیرنیا معتقد بود که گنبد دو پوسته داشته و پوسته رویی از بین رفته و فقط پوسته زیری (آهیانه) باقی مانده‌ است. تسلط گنبد بر تمامی ساختمان و ارتباط با ایوان جلوی آن از ویژگی‌های بارز این مسجد محسوب می‌شود. از داخل گنبد تا زمین، حدود ۲۲ تا ۲۳ متر است.

رواق شرقی، مدخلی به بیرون دارد که در قیاس با سردر اصلی، مدخلی فرعی محسوب می‌شود. رواق غربی هیچ مدخلی ندارد و از دو ردیف ستون تشکیل شده‌ است. این رواق پیش‌تر کاملا تخریب شده بود؛ اما در مرمت بنا دوباره ساخته شد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Kourosh Kahal)

میان هر یک از اضلاع چهارگانه صحن، ایوانی وجود دارد که در اطراف هر یک از آن‌ها رواق‌هایی قرار دارد و راه دسترسی به داخل ایوان‌ها و صحن از طریق آن‌ها میسر می‌شود. عرض دهانه ایوان شرقی دو برابر دهانه بقیه طاق‌نماها و برابر دهانه ایوان ورودی است. از سوی دیگر عرض و ارتفاع آن به‌سختی، دو‌سوم عرض و ارتفاع ایوان جنوبی می‌شود. به این ترتیب، ایوان جنوبی، ایوان مقصوره به حساب می‌آید که با سادگی و عظمت بر تمامی صحن تسلط می‌یابد و جای ایستادن امام و خلیفه در مسجد بوده است.

ایوان شبستان بلند مسجد جامع، کتیبه‌های ارزشمندی دارد که از جمله آن می‌توان به کتیبه‌های سوره جمعه در متن و کتیبه‌های کوفی در حاشیه اشاره کرد. این کتیبه‌ها مزین به انواع طرح‌های اسلیمی و خط‌های عربی، کوفی و فارسی هستند. شرح مرمت مسجد در سال ۸۱۵ هجری قمری مصادف با زمان حکومت شاهرخ تیموری نیز در کتیبه‌‌ای به ثبت رسیده است.

سر در مسجد از نظر طرح و اجرا به سردرهای مسجد جامع نطنز و مسجد جامع مظفری کرمان شباهت دارد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: امیرعلی سهیلی)

صحن مسجد، حیاطی به‌شکل مستطیل دارد که در وسط حیاط، حوضی شبیه به حوض‌های وسط قلعه‌های مسکونی و رباط‌ها قرار گرفته و دورتادور آن دارای پاشویه است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Mahdi Mastery)

• آجر تراش‌دار:‌ در این بنا از آجر تراش‌دار استفاده شده است. برای این منظور خشت تر را در قالب معمولی می‌تراشیدند و با چاقو یا سیم تغییر شکل می‌دادند و بعد می‌پختند.
• آجر مخصوص: در چند ساختمان این دوره آجرهایی به کار رفته که به اشکال معینی برای قسمت‌های مختلف و ویژه بنا قالب‌گیری شده‌اند. این موضوع نشان می‌دهد که اولا آجرهای مخصوص در خود یا نزدیکی بنا ساخته می‌شدند و ثانیا ساختمان با کمال دقت پیش‌بینی و طراحی شده بود.
• چوب: چوب اغلب به‌شکل قطعات مدور و دراز به کار رفته و به موازات جهت دیوار به‌صورت افقی قرار داده شده است. هدف از استعمال چوب این بود که ساختمان در مقابل خطر و آسیب احتمالی زلزله در امام بماند. استفاده از الوار فایده دیگری نیز داشت و از فرو نشست بنا روی پی خود جلوگیری می‌کرد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: محمدرضا شهبازی)

از ویژگی‌‌های گچ‌‌بری مسجد جامع ورامین، وجود نقوش تزیینی‌ و ترکیبی متنوع و بی‌‌نظیری است که از ترکیب نقوش گیاهی، اسلیمی و هندسی با یکدیگر به وجود آمده‌‌اند. هم‌چنین داخل هر نقش با نقش‌‌های تزیینی دیگری پر شده‌‌اند و به همین دلیل بسیار متعدد و متنوع‌‌ هستند. در تزیین این بنا تنها از نقوش دوره‌ اسلامی‌ استفاده نشده است؛ بلکه کهن‌‌ترین نقوش‌ تاریخ هنر ایران مانند صلیب شکسته (چلیپا) در ترکیب با نقوش دوره‌‌ اسلامی به کار رفته‌‌اند.

اگر در ضلع غربی مسجد بایستید، ایوان شرقی را خواهید دید که یک راهروی سرپوشیده است و ۱۰ طاق‌نمای کوچک و یک طاق‌نمای بزرگ دارد. بالای طاق‌نمای بزرگ کلمات الله، محمد و علی در سه جهت دیده می‌شود. زیباترین گچ‌بری‌­های این مسجد در بالا و بدنه اطراف محراب به کار رفته است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Seltoon)

ضلع جنوبی مسجد پرکارترین قسمت ساختمان به شمار می‌رود و طاق آن مملو از آجرهایی است که به‌شکل‌های مختلف کنار یکدیگر چیده شده‌اند و خوب که دقت کنید، ظرافت‌های زیادی را کشف خواهید کرد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Poroshat Jooyandeh Pour)

روی دیوارهای جانبی سردر با طرح‌های اسلیمی و گره‌چینی و رنگ‌های آبی فیروزه‌ای و لاجوردی کاشی‌کاری شده و از طراحی استادانه و پرکاری برخوردار است. مسجد جامع چند کتیبه زیبا دارد که نخستین کتیبه در سردر صحن مسجد قرار گرفته و کاشی‌کاری شده است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: علی حیدرپور)

• مسجد جامع ورامین مرمت شده و امروزه محل برپایی نماز برای نمازگزاران است. در نتیجه در هر روز از هفته می‌توانید از آن بازدید کنید.
• بازدید از مسجد جامع رایگان است و به‌راحتی می‌توانید از تماشای هنر معماری و تزیینات آن لذت ببرید.

نویسنده: فرناز رهبران رنجبر/ بازنویسی: صدیقه شجاعی