کاروانسرای مادر شاه

حکومت شاه عباس اول مصادف با دوران شکوه کاروان‌سراسازی در کشور ایران بود. این کاروان‌سراها که به‌واسطه احیای جاده ابریشم احداث شده بودند، نقش مهمی در بازرگانی عصر صفوی ایفا کردند. کاروانسرای مورچه خورت یا کاروانسرای مادر شاه یکی از جاهای دیدنی میمه محسوب می‌شود که امروزه رونق گذشته را بازیافته است.

• آدرس: استان اصفهان، شهرستان شاهین‌ شهر و میمه، مورچه خورت (مشاهده در نقشه)

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: A A

کاروانسرای مادر شاه یکی از جاذبه‌های تاریخی استان اصفهان است که قدمت آن به عصر صفوی می‌رسد. این کاروان‌سرا در سمت چپ جاده اصفهان-تهران قرار دارد و در ۴۵ کیلومتری شمال‌غربی اصفهان واقع‌ شده است.

برای دسترسی به کاروانسرای مادر شاه از مرکز شهر اصفهان، باید از طریق بلوار امام خمینی (ره) وارد آزادراه آزادگان (تهران-اصفهان) شوید. با حرکت به‌سمت شمال در مسافتی حدود ۳۰ کیلومتر و عبور از تقاطع آزادراه اصفهان نطنز، به کاروانسرای مادر شاه خواهید رسید.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: علی‌اکبر همتی

کاروانسرای مادر شاه که به کاروانسرای مورچه خورت و کاروانسرای عباسی شاهین‌ شهر نیز مشهور است، یکی از قطب‌های فرهنگی استان اصفهان به شمار می‌رود. این مجموعه که مالکیت آن به بخش خصوصی واگذار شده است، با بازسازی در سال‌های اخیر و حفظ جنبه‌های هنری و ارزش‌های معماری، یکی از پررونق‌ترین بناهای تاریخی ایران به‌حساب می‌آید. «شاردن»، یکی از جهانگردان که در دوره صفوی به ایران سفر کرده است، در سفرنامه خود از مادر شاه به‌صورت «موچاکن» یاد می‌کند و در مورد آن می‌گوید:

در ساعت ۹ شب به موچاکن رسیدیم. این آبادی‌ قریه بزرگی است که دارای پانصد باب خانه، باغچه و کاروان‌سراهای متعدد و باغات و بساتین بسیار و آب‌های روان است.

کاروانسرای مادر شاه اکنون نیز محفل جهانگردان بسیاری است و سالانه تعداد پرشماری از گردشگران برای بازدید و گشت‌و‌گذار به این جاذبه تاریخی مراجعه می‌کنند.

عکس‌ از ویکی‌پدیا| عکاس: محمد بیجاری

واژه مورچه خورت به‌معنای «مورچه‌خوار» است و احتمالا به‌واسطه وجود این جانور در منطقه، چنین نامی را برای کاروانسرای عباسی شاهین‌ شهر انتخاب کرده‌اند. از طرفی، کاروانسرای مادر شاه به کاروانسرای مادرشاه نیز مشهور است؛ علت این نام‌گذاری را فرمان مادر یکی از پادشاهان صفوی برای ساخت این بنا می‌پندارند.

به‌طورکلی، ویژگی‌های معماری بنا نشان‌دهنده تعلق کاروان‌سرا به دوره صفوی است. با مقایسه فرم، شکل و پلان بنا با برخی از کاروانسراهای صفوی ایران، می‌توان ساخت آن را به زمان شاه‌عباس اول نسبت داد. سردر ورودی شباهت زیادی با سردر «کاروانسرای حسینیه» و «کاروانسرای گبرآباد» دارد. این دو بنا مربوط به زمان شاه‌عباس اول هستند؛ از طرفی، وضعیت ورودی اصطبل ها به‌طور کامل قابل‌مقایسه با ورودی‌ اصطبل‌های کاروانسرای‌ «کوهپایه» و «بیزیون» است که‌ اولی کتیبه‌ه‌ایی مربوط به زمان شاه‌عباس اول دارد و دیگری نیز هم‌عصر آن است. تنها کتیبه بنا که در فضای‌ داخلی سردر قرار دارد، مربوط به دوره قاجار است و انجام تعمیراتی‌ را در سال ۱۲۵۱ هجری قمری نشان می‌دهد.

در اوایل دوره قاجار به خاطر اهمیت این راه ارتباطی‌ به تعمیر این کاروان‌سرا اقدام کردند؛ اما در اواخر این دوره،‌ کاروان‌سرا وضعیتی ویران پیدا کرد و کمتر مسافران در آن اقامت داشتند. در این زمان، مسافران بیشتر از چاپارخانه مادر شاه استفاده‌ می‌کرده‌اند.

در سال ۱۳۲۱ هجری شمسی، این کاروان‌سرا به پادگانی نظامی تبدیل شد. پس از انقلاب اسلامی ایران نیز کاروانسرای عباسی در تملک یکی از نهادهای نظامی استان اصفهان قرار داشت. در سال ۱۳۷۹، شرکت توسعه گردشگری ایران و پنج سال پس‌ از آن، دو شرکت خصوصی با ۶۵ و ۳۵ درصد سهم، کاروانسرای مادر شاه را خریداری کردند.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: Emad Nemati (Emad TNT)

کاروانسرای مادر شاه پلانی مربعی دارد و دارای ابعادی برابر با ۷۵ در ۸۶ متر است. در چهارگوشه این کاروان‌سرا چهار برج مدور دیده می‌شود. دو برجی که درقسمت پشتی بنا قرار دارند، توپر هستند؛ اما دوبرجی که در طرفین در ورودی واقع شده‌اند، توخالی تلقی می‌شوند و در گذشته از فضای داخلی آن‌ها به‌عنوان سرویس بهداشتی استفاده می‌کردند.

درگاه ورودی از طریق راهرویی با سه دهانه شامل راهروی کوتاه، سرسرا و در انتها ایوان بزرگ شرقی، به حیاط داخلی راه دارد. در این قسمت دو اتاقک و بالاخانه‌هایی جای گرفته‌ است که مورد استفاده کاروانسرادار و نگهبانان قرار داشت.

بنای اصلی کاروانسرای شاه‌عباسی مورچه خورت دارای دو طبقه است که درمجموع ۱۴۰ حجره دارد. در پشت حجره‌ها نیز اسطبلی سرتاسری تعبیه شده بود. تزیینات و گچ‌بری‌های موجود در ساختمان اصلی کاروان‌سرا در نوع خود مثال‌زدنی است.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: MASSIMO PEDE

پروژه تبدیل کاروانسرای مادر شاه به مهمانسرایی برای جذب گردشگران خارجی، ابتدا در سال ۱۳۴۳ شمسی کلید خورد. هدف از این امر، آشنایی گردشگران بین‌المللی با جنبه‌های هنری و ارزش‌های معماری دوران صفویه بود. «ماكسیم سیرو» معمار مشهور اروپایی که تالیفات بسیاری در خصوص معماری ایران و كاروانسراها دارد، طرح‌های اولیه احداث این مهمان‌سرا را آماده کرد و با استفاده از شیوه‌های معماری سنتی و تقلید از نقاشی‌های موجود در بناهای تاریخی، به‌ویژه نقاشی‌ها و گچ‌بری‌های كاخ عالی‌ قاپو، نقشه سالن‌های مهمانسرای مورچه خورت را در مدت زمان هشت سال کشید؛ با این حال، پروژه متوقف شد و تا سال‌ها بعد، مهمان‌سرایی در مجموعه مورچه خورت تاسیس نشد. در دهه هشتاد شمسی و پس از واگذاری مالکیت کاروان‌سرا به دو شرکت خصوصی، پروژه تبدیل این کاروان‌سرا به مهمانسرایی بین‌المللی مجددا آغاز شد و توسعه این امر تا امروز نیز ادامه دارد.

در حال حاضر (سال ۱۴۰۱)، امکان اقامت در مهمانسرای مورچه خورت فراهم نیست؛ اما این مهمانسرا در سالن‌های جدید‌الاحداث خود، پذیرای اجلاس‌ها و سمینارها و نشست‌های داخلی و بین‌المللی فراوانی است.

کاروانسرای مادر شاه به‌عنوان مجموعه‌ای فرهنگی و هنری، امکانات ویژه‌ای را برای گردشگران فراهم کرده است. غرفه‌های فروش سوغات و صنایع دستی، ظروف مسی و لباس‌های محلی، خوراکی‌های سنتی و... در محوطه کاروان‌سرا ایجاد شده است. همچنین دو رستوران سنتی در این مجموعه وجود دارد که غذاهایی باکیفیت، اما نسبتا گران عرضه می‌کنند. کافی‌شاپ و شربت‌خانه سنتی نیز از دیگر امکانات کاروانسرای مادر شاه است.

از دیگر ویژگی‌های مجموعه کاروانسرای مادر شاه می‌توان به سرویس بهداشتی، فضای سبز، نیمکت، آب‌نما، نورپردازی و پارکینگ اشاره کرد. ورودی پارکینگ کاروانسرای مادر شاه در سال ۱۴۰۱ برای گردشگران ایرانی ۵,۰۰۰ تومان در نظر گرفته شده است.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: محمود تسلیمی، ویهان پاک‌نژاد و پژمان تسلیمی

• آدرس: استان اصفهان، شهرستان میمه، روستای مزدآباد (مشاهده در نقشه)

قنات مزدآباد یکی از قنات‌های ثبت‌شده ایران در فهرست آثار جهانی یونسکو است که با قدمتی بالغ بر ۲۰۰۰ سال، دومین قنات قدیمی ایران شناخته می‌شود. این قنات به‌واسطه شباهت به غار علی‌صدر، میان گردشگران شهرت یافته است. حجم بالای آب در قنات، باعث می‌شود که از آن با عنوان رودخانه‌ای زیرزمینی یاد کنند.

• آدرس: استان اصفهان، شهر میمه، خیابان فرهنگ، روبه‌روی مسجد جامع (مشاهده در نقشه)

موزه مردم‌شناسی میمه که در حمامی متعلق به عهد صفوی واقع شده است، ابزار و وسایل مختلفی از قبیل ابزار بنایی و کشاورزی مردم میمه در قدیم، کرسی، کلک، خمره، بلونی‌های قدیمی، صندوق یا یخدان‌های تاریخی، گاوآهن، وسایل پخت نان و کمچه و... را در بر می‌گیرد. این موزه که ۳۰۰ متر مربع مساحت دارد، در بافت تاریخی شهر جای گرفته است.

نویسنده: فاطمه محمدی/ پوریا محمدی پیوند