مسجد جامع عتیق دماوند

مسجد جامع عتیق دماوند در شرق شهر دماوند قرار دارد و با شماره ۲۳۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌ است. این بنای تاریخی از نوع مساجد شبستانی است که با توجه به معماری مناره، سرستون‌ها، تزیینات، پیشینه‌ ساخت آن را به دوره سلجوقیان نسبت می‌دهند. قدیمی‌ترین بخش مسجد را می‌توان شبستان کوچک زمستانی در طبقه زیرین مسجد در جبهه شمال و مناره رفیعی دانست که همچنان اصالت اولیه خود را حفظ کرده‌اند.

آدرس: استان تهران، دماوند، بین محله قاضی و فرامه (نمایش روی نقشه)

مسجد جامع عتيق دماوند بين محله قاضی و فرامه در شرق شهر دماوند قرار دارد و از جهت شمال و جنوب و غرب به خيابان محله، از جهت شرق به خانه‌های مسكونی محدود می‌شود.

مسجد جامع عتیق دماوند یکی از بناهای مذهبی و تاریخی استان تهران محسوب می‌شود که به‌لحاظ معماری، اصالت و قدمت، در بین دیگر آثار تاریخی و جاهای دیدنی دماوند شاخص و شناخته شده است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: حمید جهان‌فروز)

مسجد جامع دماوند به تقليد از مساجد شبستانی ساخته شد؛ اما به‌خاطر زلزله‌های مكرری كه در دماوند اتفاق افتاد، بنا رو به ویرانی گذاشت. در پی تعمیرات و دخل‌وتصرف‌های بعدی، مسجد چهره‌ای تازه به خود گرفت. این بنای ارزشمند با شماره ۲۳۰ در فهرست آثار ملی ایران قرار دارد و در حال حاضر برای اقامه نماز استفاده می‌شود و امکان بازدید از آن وجود دارد.

منبع عکس: سایت negahdll3.ir (عکاس:‌ ناشناس)

با توجه به اسناد تاریخی به نظر می‌رسد که مسجد جامع دماوند در دوره حکومت سلجوقیان ساخته شده؛ اما با توجه به اين موضوع كه در منطقه دماوند بارها زلزله رخ داده و بنای مسجد جامع آسيب‌ ديده و تعمير و مرمت شده است؛ احتمال می‌رود که مسجد پايه و اساس قديمی‌تری داشته باشد.

جالب است بدانید که برخی معتقدند، احتمالا بنای نخستین مسجد، آتشکده‌ای کهن بوده و بعدها به مسجد تغییر یافته است؛ چراکه در بسیاری از سرزمین‌هایی که اسلام وارد شد، تغییر مکان‌های مذهبی رخ داد و آن‌ها به مسجد تبدیل شدند. علت این باور را می‌توان جهت قبله دانست که غیرمعمول است و شاید به سبب ساخت مسجد روی پایه‌های بنایی دیگر، دیوار جنوبی آن نامنظم ساخته شده است تا محراب به ‌سوی قبله باشد. تک بيت شعری وجود دارد كه نام شاعر آن معلوم نيست؛ اما اهميت و اعتبار مسجد جامع را نشان می‌دهد:

مسجدی كه عرش پيوند است مسجد جامع دماوند است

در زمان حکومت فتحعلی شاه در سال ۱۸۱۸ میلادی، «جیمز موریه» نخستین طرح را از مسجد جامع دماوند کشید. وی طرحی از روستا از سمت شمال ترسیم کرد؛ به‌گونه‌ای که مناره‌‌ مسجد نمایان بود. «ژاک دمرگان» دومین فردی محسوب می‌شود که تصویری از مسجد جامع دماوند از جهت جنوب به ثبت رسانده است. او در اوایل دهه‌ ۲۰ هجری شمسی هنگام عبور از شهر دماوند این تصویر را ثبت و بدون بیان مطلبی در مورد مسجد، آن را در کتاب خود منتشر کرد. «مایرون بی اسمیت» در سال ۱۹۳۵ میلادی پس از بازدید از مسجد جامع دماوند و بررسی آن، نقشه‌ای حرفه‌ای از آن را به تصویر کشید. متاسفانه معماران هنگام بازسازی مسجد طبق نقشه‌ مایرون اسمیت پیش نرفتند و با بی‌دقتی برخی از بخش‌های مسجد را جابه‌جا ساختند؛ به‌عنوان مثال ایوانی به‌جای اتاق‌ها احداث کردند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: امیر کبریتچی)

مسجد جامع بر فراز تپه‌ای مشرف به شهر به‌صورت ساختمانی مستقل به شكل متواز‌ی‌الاضلاع و در جهت شمالی-جنوبی ساخته شد. ديوار جبهه شرقی به‌صورت مورب به داخل كشيده شده بود. پايه بنا با قلوه‌سنگ و ملاط گل ساخته شد و سپس روی پايه سنگی، ديواری با آجرهای خشتی به وجود آمد؛ آنگاه روی ديوار را با كاهگل پوشاندند. سقف تيرپوش مسجد به‌شکل مسطح و از جنس گياه خاردار يا گون همراه با خاک رس بود و مهار آن به‌وسيله طاق‌های قوسی‌‌شكل و ستون‌ها صورت می‌گرفت. مسجد سه ورودی داشت که ورودی مردانه در جبهه شمالی و ورودی زنانه در جبهه جنوبی واقع شده بود و ورودی كوچکی در جبهه شمال شرقی وجود داشت. طرح مسجد جامع دماوند به‌شکل شبستانی با يک متوازی‌الاضلاع نامنظم بود که اين بی‌نظمی در مساجد اوليه از اين نوع، رواج داشت.

مسجد جامع عتیق دماوند از صحن و تالار شمالی صحن، شبستان زمستانی، شبستان مسجد، اتاق‌های غربی و شرقی صحن، ستون‌ها، محراب اصلی، چندین محراب و کتیبه‌های متعدد تشکیل می‌شود.

چهار ستون مرتفع در شبستان شمالی وجود دارد که در قسمت سقف به‌یکدیگر می‌رسند و گنبد مسجد را ایجاد کرده‌اند. قسمت جنوبی شبستان نیز دارای ایوان بزرگی است که تمامی سطوح آن با کاشی هفت‌ رنگ و نقوش گل پوشانده شده است و محراب مسجد در مرکز آن قرار دارد.

در جهت شرقی و غربی دو شبستان، فضاهایی وجود دارد که ارتباط دو شبستان را فراهم می‌کنند و بخش شرقی شامل فضای وسیع‌تری است که در حال حاضر به‌عنوان محل استقرار خانم‌ها استفاده می‌شود.

منبع عکس: سایت negahdll3.ir (عکاس:‌ ناشناس)

قطعا مناره‌ مسجد که از بخش‌های اصلی و تاریخی مسجد اولیه‌ دماوند به حساب می‌آید، در دوره حکومت سلجوقیان ساخته شد و همچنان می‌توان آن را در ضلع شمال شرقی مسجد کنونی مشاهده کرد. مناره کاملا مستقل از دیوار مسجد در بخش شمال شرقی قرار دارد و با استفاده از آجر پخته، آهک و ملاط گچ ساخته شده است. البته يک ضلع مناره متصل به ديوار مسجد است كه به‌صورت نيمه‌مستقل ديده می‌شود و تزیينات و كتيبه‌ای ندارد. پی مناره از سنگ‌های تراشيده‌شده به‌صورت مربع ساخته شده است. معمار و طراح مناره، دو راه ورودی برای آن در نظر گرفته‌ بود که یکی از بخش شمال غربی و از صحن مسجد عبور می‌کند و دیگری ورودی کوچکی در بخش شمال شرقی مناره است. پله‌های مارپیچی داخل مناره در جهت خلاف عقربه‌های ساعت و از جنس آجر هستند. سقف اين پله‌ها شکل گنبدی دارد و نورگيری با پنجره مشبک تعبيه شده است كه روشنايی پله‌ها را تامين می‌كند. به‌خاطر ارتفاع، عرض‌كم، شيب پله‌ها و سقف گنبدی‌، صعود به مناره کار آسانی نیست.

در زمان بازسازی مسجد، بخش بالای مناره مرمت و کتیبه‌ای در این قسمت افزوده شد که نمایانگر مناره‌ای متعلق به دوره سلجوقیان با کتیبه‌ای جدید و منقوش به خط کوفی سفید است که زمینه‌ای از کاشی‌های آبی‌ رنگ آن را تزیین کرده‌اند. این کتیبه مزین به آیه‌ ۵۶ سوره‌ احزاب است.

اعتمادالسلطنه در مورد این مناره چنین نوشته است:

مناری که در ضلع شمال شرقی است، یک ربع به قرینه خراب شده و سه ربع باقی‌مانده تقریبا ۱۴ تا ۱۵ ذرع ارتفاع دارد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس:‌ حمید صدقی‌نژاد)

محراب اصلی در جنوب غربی شبستان در منتهاالیه دیوار مسجد قرار دارد. سایر محراب‌ها را به تقلید از این محراب ساخته‌‌اند که ظاهرا در زمان فتحعلی شاه قاجار مورد تعمیر و مرمت قرار گرفته‌ و تغییراتی در آن به وجود آمده است.

محراب مسجد دماوند به محراب مدرسه حیدریه قزوین و محراب مسجد گلپایگان شباهت دارد. بدین ترتیب تمامی شواهد و آثار حاکی از این است که مسجد جامع دماوند، متعلق به دوره سلجوقی است.

اطلاعات کاملی از تمام کتیبه‌های قبلی مسجد در دسترس نیست و برخی از آن‌ها شامل سنگ‌نبشته ستون سمت راست بالای محراب اصلی، کتیبه‌ ستون شبستان سمت جنوب غربی در دیوار مسجد، کتیبه‌ محراب ستون شبستان سمت جنوب غربی در طول دیوار، کتیبه‌ ستون مدور شبستان نزدیک محراب اصلی، کتیبه‌ ستون مدور جنوب غربی شبستان مسجد فعلی، کتیبه‌ روی کاشی‌های دوره‌ صفویه، کتیبه‌ سنگی دوره‌ صفویه، کتیبه‌ سنگی دوره‌ قاجاریه، کتیبه‌های در ورودی شمالی و جنوبی، کتیبه‌های در ورودی جنوبی می‌شود. البته امروزه تنها برخی از آن‌ها بر جای مانده است. کتیبه‌ ستون‌های مدور شبستان نزدیک به محراب اصلی، یکی از کتیبه‌هایی محسوب می‌شود که در مسجد جامع کنونی و درست در همان مکان اولیه‌ خود قرار دارد. کتیبه‌ ستون مدور جنوب غربی شبستان امروزی نیز در بالای یکی از پایه‌ی طاق‌ قوس‌های شبستان تعبیه شده است.

کتیبه‌ سنگی دوره‌ حکومت صفوی نیز در راهروی ورودی در بخش جنوبی مسجد جامع امروزی قرار دارد که روی آن فرمان شاه عباس حک شده است:

سواد فرمان شاه عباس حكم جهان مطاع شد. آنچه در اين وقت شفقت به عنايت شاهان درباره شيعيان الكا دماوند و خوار و فيروزكوه از ابتدای توشقان ئيل مالوجهات ايشان در رسد يک ماهه شهر رمضان سوای توجيهاتی كه باجاره داده می‌شود بتخفيف و تصديق مقرر داشتيم. مستوفيان عظام ديوان اعلی اين رقم عطيه را در دفاتر خود ثبت کرده، تغيير و تبديل به قواعد آن راه ندهد و آنچه تيمول و مواجب همه ساله مقرر برطرف دانند و آنچه مقرر است، حواله می‌شود. مالوجهات شهر مذكور را سال به سال كم کرده، تتمه را ارباب حوالات نمايند، تيولداران الكا مذكورات مسطور و مقرر داشته رسد يک ماهه شهر مذكور را از تيول خود برطرف دانند و طلبی ننمايند. كلانتر و مدخدايان الكا مذكوره به حقيقت رسيده، اگر سنی در ميان شعيان بوده يا مردم محلی از محلات آنجا باشند، تخفيفات آن داده نمی‌شود و نسخه منفتح آن درست داشته، به دفتر خانه همايون فرستند كه در دفاتر ثبت نمايند و دانسته باشند كه اگر پنهان کرده باشند، در دنيا بازخواست خواهد شد و در آخرت در خدمت حضرت اميرالمومنين امام المتقين شرمنده خواهد بود و تغييركننده تخفيف مذكور به لعنت الهی و نفرين حضرت رسالت پناهی گرفتار شود و بايد كه دستور دوام الشرف را بر سنگ نقش کرده و بر در مسجد جامع نصب نمايند و در دعاگويی دوام دولت قاهره تقصير نكنند، فيشهر شعبان سنه اربع و عشرين و الف.

منبع عکس: سایت negahdll3.ir (عکاس:‌ ناشناس)

تزیینات مسجد نخستین نیز زیبا و در عین سادگی و شکوه با استفاده از گچ و آجر انجام شده بود. می‌توان آثاری از این تزیینات را در بدنه و پایه‌ ستون‌ها، زیر زطاق قوس‌ها و همچنین در قسمت بالایی طاق‌ها مشاهده کرد. تزیینات گچی همچون مهره‌های ضربدری گچی و ستاره‌ای که از دوران دو مربع ایجاد شده‌اند، در ستون بخش ورودی از صحن به شبستان به کار برده شده است. نام مبارک امام علی (ع) به‌صورت چلیپا و نیز مهر گچی مربعی‌شکل، از دیگر تزیینات مسجد به حساب می‌آید.

منبع عکس: سایت negahdll3.ir (عکاس:‌ ناشناس)

تزیینات کاشی‌کاری نیز در دوران حکومت صفوی و قاجاری هنگام تعمیرات و بازسازی مسجد صورت گرفته است. اين تزیينات شامل ازاره ديوار رو به قله و محراب اصلی می‌شود. اعتمادالسطنه در اين باره نوشته بود:

بعضی كاشی‌كاری‌ها و خشت‌های كاشی‌ در برخی از قسمت‌های مسجد ديده می‌شود كه چندان قدمت و امتيازی ندارد.

منبع عکس: سایت negahdll3.ir (عکاس:‌ ناشناس)

آنچه که در بسیاری از متون تاریخی بیان شده، مسجد در ارتفاعی نزدیک به دو هزار متری از سطح دریا روی مسجدی قدیمی‌تر ساخته شده است. متاسفانه مسجد جامع دماوند به‌دلیل تعمیرات و بازسازی‌هایی که در طی قرون و سال‌های مختلف به خود دید و نیز به‌دلیل تخریب، بازسازی، تغییرات و تصرفاتی که در دهه‌ ۳۰ هجری شمسی بر آن وارد شد، ارزش تاریخی‌اش را تا حد زیادی از دست داد. امروزه از بقایای مسجد کهن دماوند فقط مناره‌ای دایره‌ای و آجری و نیز یکی از ستون‌های داخل شبستان و در شرقی آن باقی مانده است. در نتیجه سایر بخش‌های مسجد امروزی از نظر تاریخی ارزشی ندارد و در سال‌های اخیر به آن‌ اضافه شده است.

از جمله تعمیرات مسجد می‌توان به دوره حکومت «خواجه یاقوت» در سال ۷۸۸ هجری شمسی اشاره کرد که نخستین تعمیر مسجد به حساب می‌آمد. در زمان حکومت شاه اسماعیل صفوی نیز مسجد جامع عتیق پنج مرتبه مورد تعمیر و بازسازی قرار می‌گیرد. سپس در زمان حکومت فتحعلی شاه قاجار در سال ۱۲۱۰ هجری شمسی مسجد بازسازی می‌شود.

منبع عکس: سایت negahdll3.ir (عکاس:‌ ناشناس)

در زمان حکومت ناصرالدین شاه نیز تعمیراتی در مسجد انجام شد تا سرانجام در دوره حکومت پهلوی، این مسجد قدیمی و میراث ارزشمند ملی سه بار دیگر مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت. آخرین تعمیر در سال ۱۳۳۷ هجری شمسی توسط معماران لرزاده و نصرالله کیاماری در مسجد اتفاق افتاد؛ به‌گونه‌ای که مسجد عتیق تخریب و مسجد جدیدی روی پایه‌های مسجد قبلی احداث شد و به این ترتیب، مسجد جامع دماوند از شکل و صورت قدیمی و اولیه‌ خود بیرون آمد.

حاج نصرالله كياماری درباره تخريب و ساخت مسجد جديد گفته بود:

يكی از پيرمردهای محله درويش برای من تعريف كرد كه اين مسجد را در زمان صفويه، دو برادر از ثروتمندان دماوند تعمير كرده‌اند. ظاهرا ساختمان مسجد از خشت و گل و سنگ بود و تبديل به بنای متروكه‌ای شده بود. اين دو برادر همت كرده و مسجد را تعمير و تكميل كردند. اينكه آن را در چه مدت ساختند، نمی‌دانم، آن‌طور كه شنيدم ، هفت قطار شتر آجر از ورامين به دماوند آمده تا مصالح ساختمانی را تامين كند. حدود ۱۶۰ سال پيش (۱۲۵۰ هجری قمری) زلزله مهيبی در دماوند، بناهای زيادی را تخريب و نفوس بسياری را از بين برد. مسجد هم به سبب همين زلزله دستخوش خرابی شد. مردم از محلات مختلف جمع شدند و هر محل، گوشه‌ای از مسجد را ساختند. تعمير وسط ساختمان را نيز خوانين به عهده گرفتند. اين ساختمان به همين شكل بود تا زمان مرحوم حاج عبدالله توسل كه ايشان برای مرمت و تاكيد بنا همت كرد. يكی از روزها حاج عبدالله مرا ديد و گفت بيا و برای مسجد حوضی بساز. من هم قبول كردم. مشغول ساختن حوض شدم. چند روز بعد حاج عبدالله آمد و به من گفت استاد نصرالله دست نگهدار، فعلا ساختن حوض را تعطيل كن. من هم اطاعت كردم. ايشان رفت و ۱۰، ۱۵ روز بعد معمار لرزاده را آورد و كار مسجد هم به تدريج شروع شد. آقای مجد كه به دماوند آمدند، ايشان كار بازسازی مسجد را جدی‌تر پيگيری كرد. هنگامی كه بنای مسجد را می‌خواستند خراب كنند، از طرف باستان‌شناسی آمدند و مانع تخريب ستون‌های مسجد شدند كه مربوط به دوره سلجوقيان بود.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس:‌ حمید صدقی‌نژاد)

مرحوم حاج عبدالله برخی از ستون‌ها را خراب كرد؛ اما دو ستون‌ به همان شكل باقی بود تا اينكه بعد از انقلاب برداشته شد.

اداره باستان‌شناسی به ما گفت، حالا كه تصميم شما بر تخريب است، پس بايد پای ديوار محراب و شبستان به همان سبک زمان سلجوقيان بندكشی شود. من اين كار را قبول كردم و با آقای استاد محمد تقی كرمانی مشغول كار شديم. كار ما بدين شكل بود كه به جهت استحكام بندكشی‌ها، مقداری كتيرا را با گچ مخلوط می‌كرديم تا گچ را نگه دارد. بندها را هفت تا هشت تا می‌كشيديم. استاد محمد تقی رويش را پر می‌كرد و من هم با قلم بريده به همان سبک زمان سلجوقيان تقسيم‌بندی‌ می‌كردم كه اكنون همان گچ‌بری‌ها باقی است.

نویسنده: محبوبه حسنی/ بازنویسی: صدیقه شجاعی