ارگ جلال آباد زابل

جنوب شرقی کشور، بسیاری از آثار ارزشمند تاریخی را در خود جای می‌دهد؛ از شهر سوخته گرفته تا دهانه غلامان. یکی از قابل‌توجه‌ترین جاهای دیدنی استان سیستان و بلوچستان، ارگ جلال آباد است. این بنا از دوره قاجار به‌جا مانده است و داستان‌های زیادی از آن در ذهن مردمان هیرمند وجود دارد. این اثر در فهرست آثار ملی ایران نیز ثبت شده است. با کجارو همراه باشید.

سیستان و بلوچستان مهد قدیمی‌ترین تمدن‌ها و شهرها است. شهر سوخته یکی از همین نمونه‌ها محسوب می‌شود که با تمدنی برابر با پنج هزار سال در این منطقه قرار دارد. در گوشه و کنار سیستان می‌توان ردپای آثار فرهنگی و تاریخی متعددی را مشاهده کرد. قبل از بروز خشک‌سالی در این منطقه، سیستان طبیعتی سرسبز داشت و بسیاری از گردشگران برای وقت‌گذرانی در طبیعت به این منطقه می‌آمدند. یکی از شهرهای مهم سیستان در حوزه فرهنگ، هیرمند به مرکزیت دوست‌محمد است که با دو بخش مرکزی و قرقری از غرب به زابل و از شرق به افغانستان و از شمال به دریاچه هامون و افغانستان و از جنوب به زهک منتهی می‌شود.

عکس از گوگل‌مپ (عکاس: رضا بارانی)

در هیرمند ۴۵ اثر باستانی و جاذبه‌های تاریخی و بکر وجود دارد که از جمله آن‌ها می‌توان به ارگ جلال‌ آباد، آتشکده کرکویه، جنگل نیاتک و چاه‌های باستانی اشاره کرد. ارگ جلال‌آباد از جاهای دیدنی زابل به شمار می‌رود و به‌دلیل موقعیت جغرافیایی و استراتژیک این شهرستان و هم‌جواری با افغانستان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. قدمت این اثر ارزشمند به دوره قاجار بازمی‌گردد و در تاریخ ۱۶ شهریور ۱۳۸۳ با شماره ۱۱۰۹۲ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

طبق گفته‌های رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری هیرمند، ارگ جلال آباد کاربری مسکونی نظامی داشته است و در اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی اول توسط محمدعلی‌خان کیانی مورداستفاده قرار می‌گرفت.

عکس از گوگل‌مپ (عکاس: مهدی رحیمی)

ارگ جلال آباد زابل در استان سیستان و بلوچستان، کیلومتر ۱۸ مسیر مواصلاتی زابل-دوست محمد، روستای جلال‌آباد قرار دارد. (مشاهده روی نقشه).

ارگ جلال آباد از اواخر سلطنت ناصرالدین‌شاه، توسط محمدعلی‌خان کیانی، ملقب به خان ملک بنا شد؛ کسی که چند سالی از دوران جوانی را جزو حقوق‌بگیران انگلیس در سیستان بود. خان ملک برای انجام ماموریت‌هایی مشخص از سوی انگلیس به افغانستان سفر می‌کرد؛ اما هنگامی‌ که با ماموران کمیسیون حل اختلاف مرزی در جلال‌آباد به خشونت رفتار شد، مورد غضب قرار گرفت و به اتهام تحریک مردم علیه منافع انگلیس مقرری او قطع شد. خان ملک در سال ۱۳۳۲ فوت کرد و این بنا نیز یادگار دوران اوست.

عکس از ویکی‌پدیا (عکاس: رسول عباسی)

در این ارگ باغ‌های بسیار زیادی وجود داشتند که هندی آن‌ها را ساخته بودند. ساکنان منطقه هیرمند در رابطه با این ارگ داستان‌های زیادی را نقل می‌کنند. یکی از ساکنان در رابطه با این ارگ می‌گوید:

درگذشته و قبل از خشکسالی در این منطقه، معیشت مردم خوب بود و در دوره‌ای از زمان به‌دلیل فراوانی غلات در سیستان، این استان به انبار کشور تبدیل‌شده بود. بااین‌حال اگرچه آب وجود ندارد؛ هنوز گنجینه‌های زیادی در این شهرستان نهفته است که استفاده بهینه از آن‌ها برای زندگی مردم سیستان اهمیت دارد.

حفاظت و مرمت ارگ جلال آباد از سال ۱۳۸۳ آغاز شده است. پیش‌بینی‌های رئیس اداره میراث فرهنگی هیرمند حاکی از آن است که این پروژه شامل ۱۵ فاز مرمتی شود. هدف نهایی مرمت، ایجاد هتل گردشگری است که طبق گفته‌های مسئولان، پیش از سال ۱۴۰۴ به بهره‌برداری خواهد رسید.

عکس از ویکی‌پدیا (عکاس: رسول عباسی)

ارگ جلال آباد پلانی مربع شکل دارد و دارای حیاطی مرکزی با چهار برج دیده‌بانی در گوشه‌های بنا است. مواد و مصالح به‌کاررفته در ساخت ارگ، عمدتا شامل خشت خام و آجر می‌شود. تقریبا عناصر سنتی معماری ایران در خصوص پوشش‌ها نظیر طاق آهنگ، چهار گرده پوش و عرق چین در این بنا به کار رفته است. ارگ جلال آباد مانند دیگر بناهای شاخص سیستان و بلوچستان برای مصون ماندن در برابر رطوبت و زه زمین‌روی تپه طبیعی ساخته‌ شده است.

عکس‌های گالری از ویکی‌پدیا و گوگل‌مپ (عکاسان: بابک معاون، رسول عباسی و مهدی رحیمی)

• ممکن است ارگ در حال مرمت باشد و بازدید از آن امکان نداشته باشد. بنابراین پیش از برنامه‌ریزی برای بازدید، حتما با اداره میراث فرهنگی تماس بگیرید و از امکان بازدید آن اطمینان حاصل کنید.
• به‌دلیل هوای گرم در جنوب کشور، پیشنهاد می‌کنیم در فصل تابستان راهی ارگ جلال آباد نشوید.
• مسیر دسترسی ممکن است برای برخی ماشین‌ها سخت باشد.
• آثار تاریخی، میراث بشریت هستند. آن‌ها را قدر بدانیم و با ننوشتن یادگاری، به غنیمت نبردن بخشی از آن‌ و... پاس‌شان بداریم.

عکس از ویکی‌پدیا (عکاس: رسول عباسی)

نویسنده: فاطمه محمدی