مدائن عراق

ایران باستان یکی از پهناورترین امپراتوری‌های تمام تاریخ محسوب می‌شد؛ به‌‌اندازه‌ای که از مرزهای چین تا یونان، قلمروی پادشاهان هخامنشی، اشکانی و ساسانی گسترده شده بود. مدائن، مجموعه‌ای از شهرهای باستانی در غرب ایران بودند که تمدنی باشکوه و قدرتمند را تشکیل می‌دادند و واسطه‌ راه‌های تجاری زمینی شرق و غرب دنیا به شمار می‌رفتند؛ راه‌هایی که به آب‌های آزاد نیز دسترسی داشتند. کشتی‌ها از هندوستان به خلیج فارس می‌آمدند و به دجله‌ در بصره و سپس مدائن می‌رسیدند. این منطقه در گذشته مهد اقتصاد و سیاست خاورمیانه محسوب می‌شد و امروزه به‌عنوان یکی از جاهای دیدنی بغداد شناخته می‌شود.

• آدرس: عراق، ۳۵ کیلومتری جنوب شرق بغداد، شرق رود دجله (نمایش روی نقشه)

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: الق نظره)

مدائن مجموعه‌ شهرهایی در دو طرف رود دجله و در ۳۵ کیلومتری جنوب شرق بغداد کنونی بودند که توسط پل‌های شناور به هم متصل می‌شدند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Pavel Kankovsky)

مدائن که روزگاری از چندین شهر تشکیل می‌شد، امروزه شهر كوچکی با تاريخ ۲۰۰۰ ساله است که حدود ۷۰۰۰ نفر جمعيت دارد. این شهر که یکی از جاذبه های گردشگری عراق به شمار می‌رود، آثار تاريخی ارزشمندی از امپراتوری ساسانيان را در خود جای داده است كه از آن جمله می‌توان به كاخ ساسانی «ايوان مدائن» يا «طاق کسری» اشاره كرد. چنانچه تاریخ‌نویسان اسلام یاد کرده‌اند، مدائن از هفت شهر تشکیل می‌شد که امروزه بخش کوچکی از آن باقی مانده است.

قدیمی‌ترین عکس از طاق کسری مربوط به سال ۱۸۶۴ میلادی، منبع عکس: ویکی پدیا

در روایات اساطیری، مدائن را «کردبنداد» نامیده و بنای آن را به تهمورث یا هوشنگ نسبت داده‌اند. مدائن سپس توسط زاب، اسکندر و شاپور دوم بازسازی شد. روایات اساطیری همچنین نام پنج یا هفت شهر را ذکر کرده‌اند که مدائن را تشکیل می‌دادند: اسفابور، وه اردشیر، هنبو شابور، درزنیدان، وه جندیو-خسرو، نویناباد و کردکاد.

در روایات تاریخی نام شهرها و بانیان آن‌ها تا حدودی متفاوت است.

• سلوکیه، قدیمی‌ترین شهر مدائن در غرب دجله بود که به نام سلوکوس یکم نام‌گذاری و در اواخر قرن چهارم قبل از میلاد ساخته شد. در واقع، پیش از حکومت شاهنشاهان اشکانی، سلوکیان در طرف راست رود دجله اقدام به احداث این شهر کردند. در زمان نخستین پادشاهان اشکانی، وقتی باقی‌مانده‌های یادگارهای اسکندر مقدونی از مرزهای ایران بیرون رانده شد، شهر سلوکیه به‌صورت نیمه ویرانه‌ای بود و در دوره‌ ساسانی تقریبا موجودیت خود را از دست داد.

• تیسفون در اواسط حکومت اشکانیان در شرق دجله بنا شد و به‌عنوان پایتخت زمستانی اشکانیان مورد استفاده بود. اعراب آن را با نام «شهر قدیمی» (مدینه العتیقه) می‌شناختند؛ جایی که خاندان سلطنتی در آنجا و در کاخی به نام کاخ سفید سکونت داشت.
• در جنوب تیسفون، شهر بی‌حصار اسپانبر با ساختمان‌هایی همچون کاخ، حمام، خزانه، محل برگزاری بازی‌ها، اسطبل و سالن بزرگ برای خطابه وجود داشت.

حصارهای بلندی در اطراف مجموعه این شهرها کشیده و دروازه‌هایی در آن‌ها تعبیه شده بود. این حصارها و دروازه‌ها در پایان روزگار ساسانیان بارها تجدید و ترمیم شدند. در پایان حکومت ساسانی، مدائن پایتخت اداری و اقامتگاه زمستانی شاهان و همچنین سکونتگاه رهبران جامعه یهودیان و مقر کلیسای شرق بود. تخمین زده می‌شود، هنگامی که مدائن در سال ۶۳۷ میلادی به دست مسلمانان افتاد، حدود ۱۳۰,۰۰۰ نفر و بیش از ۳۰,۰۰۰ خانواده در آنجا ساکن بودند. این جمعیت شامل آرامیان، ایرانیان، یونانیان و سوری‌ها می‌شد که پیرو ادیان یهودی، مسیحی و زرتشتی بودند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: نور)

پس از جنگ قادسیه در سال ۶۳۴ میلادی، بخش‌هایی از مدائن به دست مسلمانان افتاد و از آنجا که مسلمانان عراق را فتح کردند، تیسفون را مدائن نامیدند. در ادامه مسلمانان ساباط را در دست گرفتند و با مردم رومیه و بهرَسیر پیمان دوستی بستند. طبق این پیمان مردم رومیه آزاد بودند تا شهر را ترک کنند؛ اما در صورتی که در شهر می‌ماندند، باید خراج می‌پرداختند و راهنمای مسلمانان می‌شدند. وقتی سعد بن ابی وقاص در سال ۶۳۷ میلادی به مدائن آمد، با محل متروکه‌ای مواجه شد که خاندان سلطنتی ساسانی، اشراف و سپاهیان آنجا را ترک کرده بودند. ساکنان کاخ سفید در تیسفون در قبال پرداخت خراج با سعد به توافق رسیدند. پس از تسخیر کاخ سفید، خانه‌های مدائن تا زمان لشکرکشی در اختیار مسلمانان قرار گرفت و ایوان کسری با وجود مجسمه‌های گچی به‌عنوان مسجد به کار رفت. مردمی که از مدائن فرار کرده بودند، به شرط آنکه از خاندان ساسانی و دوستانشان نباشند، می‌توانستند با پرداخت خراج به شهر خود برگردند. شواهدی از حضور جمعیت ایرانی در مدائن تا زمان جنگ صفین (۶۵۷ میلادی) وجود دارد که به حضرت علی (ع) هدایایی را پیشنهاد کردند؛ اما او نپذیرفت. با شیوع مالاریا در باتلاق‌های مدائن، مسلمانان در کوفه مستقر شدند؛ اما برخی از قبایل به‌عنوان نیروی نظامی در مدائن ماندند. اگرچه مدائن دیگر پایتخت نبود و جمعیت بسیار کمتری در آن زندگی می‌کرد، همچنان موقعیت استراتژیک مهمی داشت؛ زیرا راه اصلی تجارت به طرف شرق به حساب می‌آمد.

حاکمان اولیه‌ مدائن در کاخ سفید مستقر می‌شدند. سلمان فارسی (مرگ ۶۵۶-۶۵۷ میلادی) از اولین امیران مدائن بود که در زمان خلیفه عثمان در آنجا به خاک سپرده شد. به نظر می‌رسد که مدائن از اوایل قرن هشتم میلادی به بعد حاکم مستقل نداشته است. مسلمانان مدائن احتمالا به‌خاطر ارتباطشان با کوفه از گرایش‌های شیعی برخوردار بودند. در فاصله سال‌های ۶۸۷-۶۸۸ میلادی جمعیت شیعه‌ مدائن توسط خوارج قتل عام شدند؛ اما این واقعه موجب نابودی عقاید شیعی در این منطقه نشد و اتفاقا خاستگاه فرقه‌های شیعی شد. البته نشانه‌هایی از حضور مانویان در مدائن نیز دیده می‌شود.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: صفا دانشور)

خلیفه منصور (حدود ۷۵۴-۷۷۵ میلادی) برای مدت کوتاهی در سال ۷۵۴ میلادی در رومیه ماند؛ جایی که ابومسلم کشته شد. او تصمیم گرفت که چهل کیلومتر پایین‌تر از تیسفون، شهر بغداد (در زبان فارسی به‌معنای خداداد) را پایه‌‌گذاری کند که قبلا آبادی کوچکی بود. پس از بنای بغداد در سال ۷۶۲ میلادی، مدائن موقعیت سیاسی و بازرگانی خود را از دست داد. جمعیت مدائن و همچنین رهبران مسیحی و یهودی به بغداد منتقل شدند. شکوه کاخ پادشاهان ساسانی به‌حدی بود که به موضوع جغرافی‌نویسان عرب تبدیل شد. منصور برای ساخت بغداد، شروع به تخریب کاخ سفید کرد. او مصمم بود تا طاق کسری را نیز خراب کند و سنگ و آجر آن را در بنای شهر جدید به کار ببرد. خالد برمکی، وزیر ایرانی او در تلاش برای تغییر نظر خلیفه موفق نشد؛ گرچه هم‌زمان با تخریب طاق مشخص شد که مخارج و زحمت این امر از احداث و تهیه آجر و سنگ برای شهر بغداد بیشتر است؛ از همین رو طاق کسری از خطر نابودی نجات پیدا کرد.

معتضد (حدود ۸۹۲-۹۰۲ میلادی) نیز از آجرهای کاخ سفید برای ساخت کاخ تاج در بغداد استفاده کرد. همچنین خلیفه مکتفی (۹۰۲-۹۰۸ میلادی) در حدود سال ۹۰۳ میلادی تخریب کاخ را با انتقال آجرهای ایوان آن کامل کرد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس:احمد عماد، عمر والد، Michal Vosmic ،Pavel Konkovsky)

مدائن در قرن نهم مرکز زراعت و همچنین قاضی اعظم بود. مامون نیز مدتی در ساباط واقع در مقابل رومیه اقامت داشت. این شهر در قرن دهم میلادی مجهز به ساختمان‌های آجری، بازار، دو مسجد جامع در نزدیکی قبر سلمان فارسی و کاخ ایوان‌دار ساسانی بود؛ هرچند همچنان از بسیاری از شهرهای خراسان کوچک‌تر به نظر می‌رسید و حومه‌ شهر بغداد محسوب می‌شد. در میان شهرهای مدائن، بهرسیر (به‌اردشیر) آبادترین شهر بود. در آن زمان یاقوت حموی از این شهر بازدید کرد؛ در حالی که مردم به آن «رومقان» می‌گفتند و در جنوب شهر، آبادی به نام زریران وجود داشت که کاروان‌سرایی در سر راه کاروان مکه بود. در ساحل غربی دجله نیز آتشکده‌ بزرگی قرار داشت که مخارجش دوبرابر خراج فارس بود. جالب اینکه فرقه‌های گنوستیک همچنان در قرن دهم در مدائن حضور داشتند.

در قرن سیزدهم میلادی مدائن به شهر کوچکی تبدیل شد که کشاورزان شیعه ساکن آن بودند. پزشکان و حجامت‌گران و جراحان سنی بغداد هر سال به زیارت مقبره‌ سلمان فارسی می‌آمدند. همچنین شیعیان نجف و کربلا در مواقع مختلف آن را زیارت می‌کردند. سکه‌های اکتشافی از این محل نشان می‌دهد که بهرَسیر در قرن سیزدهم وجود داشته و طی قرن‌های چهاردهم و پانزدهم شهری شیعی بوده است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: هادی شگفتی)

با شروع حکومت اشکانی،‌ پادشاهان این سلسله در طرف چپ رودخانه دجله اقدام به احداث ساختمان‌های جدیدی کردند و این روند تا اواخر دوره ساسانی ادامه یافت. وقتی اعراب بر ایران مستولی شدند، در این مکان هفت شهر وجود داشت و به همین سبب آن‌ها را مدائن یعنی مدینه‌ها، با معنای فارسی شهرها نامیدند. مدائن در آن روزگار به زبان سریانی «مدیناثا» گفته می‌شد.

مدائن امروزه اهمیت پیشین خود را از دست داده و آنچه از آن مجموعه شهرهای بزرگ و پرجمعیت آن باقی مانده، ویرانه‌هایی از کاخ باستانی ساسانیان با عنوان طاق کسری و مقبره‌ سلمان فارسی است.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: صفا دانشور)

طاق کسری که از آن با عناوینی مانند طاق خسرو، ایوان خسرو و ایوان مدائن یاد می‌شود، یکی از زیباترین آثار تاریخی به جا مانده از زمان حکومت ساسانیان است. طاق اصلی اين کاخ كه بلندترين طاق خشتی ساخته شده به دست انسان است، ۳۵ متر ارتفاع، ۲۵ متر عرض و ۵۰ متر طول دارد. اين کاخ به دستور «شاپور اول» در فاصله‌ سال‌های ۲۴۱ تا ۲۷۲ پس از میلاد با نمايی از آجرهای زردرنگ و به شيوه‌ معماری پارتی احداث شد. این سازه تاریخی که روزگاری به‌‌عنوان يكی از شاهكارهای معماری دنيای باستان محسوب می‌شد، در حال حاضر شرايط بسيار نامطلوبی دارد و طی سال‌های اخير آسیب‌های زيادی به آن وارد شده و موزه‌اش نيز غارت شده است!

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Ali F Yahya)

مرقد مطهر سلمان فارسی (ع) صحابی ایرانی پیامبر اکرم (ص) و از یاران حضرت علی (ع) در ۳۰ کیلومتری جنوب شرقی شهر بغداد در شهر مدائن قرار دارد. در کنار حرم سلمان فارسی، مرقد طاهر فرزند امام محمد باقر (ع) و مرقد عبدالله بن جابر انصاری قرار دارد. مسجد سلمان فارسی که مرقد مطهر وی در آن واقع شده است، از مساجد تاریخی عراق به شمار می‌رود.

نویسنده: رضا اردو/بازنویسی: صدیقه شجاعی