آتشکده آتشکوه محلات

آتشکده آتشکوه یکی از آثار به‌جای مانده از دوران باستان در ایران است. این آتشکده از جاهای دیدنی استان مرکزی به شمار می‌آید که در نزدیکی شهر نیم‌ور قرار گرفته است. محققان تاریخ، سابقه این بنا را به عهد ساسانیان می‌رسانند. این بنای باستانی چهارطاقی داشته که دارای ستون‌های سنگی استوانه‌ای شکل بوده که روی هم استوار می‌شدند. بنای آتشکده اتاق‌هایی سرپوشیده داشت. در این آتشکده محلی برای برافروختن آتش در نظر گرفته شده بود. این آتشکده در محلی قرار گرفته که بسیار سرسبز است. امروزه این بنا طور کلی در حال تخریب است. این اثر باستانی در تاریخ ۲۱ آبان ۱۳۱۷ با شماره ۳۱۱ به‌عنوان یکی از آثار باستانی ایران ثبت ملی شد.

آتشکده آتشکوه که از جاهای دیدنی محلات به شمار می‌رود و در روستای آتشکوه قرار دارد، در حال حاضر خاموش است. بنای آتشکده به‌صورت تخریب شده درآمده و تنها ستون‌هایی از آن برجای مانده است. این آتشکده خاموش در ۵ کیلومتری راه نیم‌ور به دلیجان در نزدیکی روستای آتشکوه است. آتشکده در ۱۳کیلومتری شهر محلات در دامنه کوه آتشکوه و در کنار رودخانه آتشکوه قرار گرفته و مساحتی حدود ۶۰۰ متر مربع را به خود اختصاص داده است.

درازای این بنا حدود ۴۰ متر و پهنایش در بخش شرقی حدود ۶۰ متر و در بخش غربی حدود ۲۵ متر است. دو تالار شرقی و غربی و یک راهرو، سه قسمت اصلی تشکیل‌دهنده این بنا هستند. تالار شرقی که به نظر تالار اصلی باید باشد، محل قرار گرفتن آتشدان و محلی برای نیایش بوده که خود شامل یک تالار مربع شکل با اضلاع ۱۲ متر و ۶۰ سانتی‌متر است. چهار ستون ۶ متری که از سنگ و ساروج شناخته شده‌اند، نگهدارنده‌ای مستحکم برای طاق این تالار هستند که گنبد و طاق بنا بر آن‌ها استوار شده است.

تالار اصلی با راهرویی به طول ۱۰ متر به تالار غربی وصل می‌شود. دیوارهای ساخته شده از سنگ و ساروج، دیوارهای شمالی و جنوبی این تالار را تشکیل می‌دهند که حدود ۱ متر و نیم عرض و ۵ متر و نیم، پهنا دارند. دو ستون به قطر ۳ متر و ۴۰ سانتی‌متر و ۴ متر و ۴۰ سانتی‌متر در دو طرف ورودی اصلی سر پا ایستاده‌اند که با ایجاد یک نیم‌دایره برج دیده‌بانی را تشکیل داده‌اند. در اطراف این دو ستون که ستون‌های اصلی هستند، دو ستون دیگر به طول ۲ متر و ۳۰ سانتی‌متر و ۲ متر و ۲۰ سانتی‌متر وجود دارند. چهار ستون نیز در بخش غربی وجود دارند که به احتمال قوی این ورودی‌ها دارای سقف و طاق و سردر بوده‌اند. راهرو اصلی تالار مربع شکل که ۷ متر طول و در حدود ۳ متر عرض دارد، واقع در بخش شرقی آتشکده به تالار غربی مستطیل‌شکل منتهی می‌شود. اهالی روستای آتشکوه معتقد هستند که نامیدن روستا و کوه این منطقه به این دلیل است که بر بالای کوه مزبور، یک میل کوچک پیام‌رسانی با آتش وجود داشته که در دیدرس میل‌های شهرهای دیگر اطراف بوده است. ازاین‌رو روستا و کوه به نام آتشکوه شهرت یافته است.

در مورد آتشکده آتشکوه در منابع تاریخی اشاره‌های مختصری شده است. ابن فقیه همدانی این بنا را تا قرن چهارم هجری برپا و دارای کارکرد دانسته و آن را هم تراز ایوان کسری و معبد آناهیتا در کنگاور دانسته است. علاوه بر ابن فقیه، آندره گدار باستان‌شناس معروف نیز در سال ۱۳۱۰ شمسی این بنا را بررسی کرد. گدار ابتدا بنا را آتشکده ذکر کرد و نقشه‌ای احتمالی را از دیوار محاطی و دهلیزهای احتمالی آن ترسیم کرد، اما با بررسی‌های بیشتر نظر خود را مبنی بر آتشگاه بودن بنا رد کرد و کارکرد بنا را نوعی علامت ردیابی دانست. گدار در این مورد گفته است:

ترکیب این بنا به نظر عجیب است. شبستان بزرگ گنبددار خیلی بازی وجود دارد که گنبد آن بر پایه‌هایی با ستون‌های جاسازی شده در دیوار نهاده شده است.

محققان سابقه این بنا را به حدود ۲۰۰۰ سال قبل می‌رسانند و آن را به پایان دوره پارتیان و اوایل دوره ساسانی نسبت می‌دهند.

در کتاب گنج دانش در مورد بنای آتشکده چنین آمده است:

«گویند جاماسب، از بناهای یکی از امرای عسکریه، همای دختر بهمن بن اسفندیار مشهور به نیمور است و این امیر در نراق و دلیجان و دهات پشت گدار، حکومت داشته و امیر مزبور آتشکده‌ای در دو فرسخی نیمور در کوه آتشکوه ساخته و به وضع ۴ صفحه بنا شده است. هنوز پایه‌هایش برقرار است و در آن سنگ‌های عریض و طویل به کار برده‌اند که هر قطعه سنگی از آن، یک زرع و نیم عرض و سه زرع طول دارد و ۱۲ گره، کلفتی هر پارچه سنگ می‌شود».

بنای آتشکده از لاشه سنگ‌های بدون تراش با ملاط آهک و با روکاری از سنگ‌های بزرگ و تراش‌خورده در پایه‌ها و آجرهایی با پخت مرغوب همراه با تیرهای چوبی در تاق‌ها به کار رفته که ممکن است در گنبد آن نیز که اکنون فروریخته به کار رفته باشد. سنگ‌های به کار رفته در بنا اغلب رسوبی هستند و ماندگاری زیادی دارند. مشابه سنگ‌های این بنا در آتشکده نیاسر نیز به کار رفته است.

برخی محققان نیز بنای آتشکوه را نه آتشکده بلکه چهارطاقی دانسته‌اند. بناهای چهارطاقی ایران برگرفته از قداست عدد ۴ در اعتقادات باستانی ایران و اهمیت چهار عنصر باد، آب، خاک، آتش در فرهنگ مذهبی باستان بوده که در معماری خود را نشان داده است. یکی از کسانی که چنین نظریه‌ای دارد، رضا مرادی غیاث آبادی است. این محقق منطقه آتشکوه را مورد مطالعه میدانی قرار داده و در مشاهدات خود به این نتیجه رسیده است که بنای آتشکوه نه آتشکده بلکه یک چهارطاقی بوده است و به اشتباه آتشکده خوانده می‌شود که البته این موضوع در مباحث معماری ایران کمی جای بحث دارد. وی این چهارطاقی را از نمونه‌های چهارطاقی منفرد با شکل متقارن چهار وجهی و قاعده مربع می‌داند.

اما لازم به ذکر است بر اساس تحقیقات صورت گرفته روی معماری ایران غالبا تمامی آتشکده‌های ایران و بناهای مذهبی پیش از دوران ساسانی نیز بر اساس الگوی ۴ تاقی شکل می‌گرفته است. این عدد ۴ در معماری ایران پیش از اسلام و پس از اسلام وجود داشته و کاربرد معماری دارد و نه لزوما اینکه ۴ تاقی‌ها یک نمونه معماری کاربردی به حساب بیایند، بلکه ویژگی‌ایی محسوب می‌شوند که در معماری ایران در نمونه‌های خاصی چون آتشکده‌ها، بناهای مذهبی و بناهای مرتبط با نجوم، خانه‌ها و حتی مساجد این الگوهای عدد ۴ در معماری به کار رفته است. بنابراین به‌طور قطع نمی‌توان نظریه آتشکده نبودن این بنا را به‌سادگی پذیرفت.

این بنا از چهار پایه با چهار طاق تشکیل شده که گنبدی به‌واسطه چهار فیلپوش و تیرهای چوبی روی آن ساخته شده است. روی سنگ‌های چهارطاقی خط هندسی و نگاره‌های بز نیز موجود است که از نظر غیاث‌آبادی در سنگ‌ها و صخره‌های محل استخراج سنگ‌ها وجود داشته و از آن‌ها در ساخت چهارطاقی استفاده شده است. محقق مزبور بر این عقیده است که چهارستون باقی‌مانده از بنا، همان ستون‌های چهارطاقی است که امروزه در حدود ۸ تا ۱۰ متر ارتفاع دارند. با توجه به طول ضلع‌های بنا که ۱۲ متر است، می‌توان نتیجه گرفت که این بنا یکی از چهارطاقی‌های باشکوه و بزرگ زمان خود بوده است.

در جبهه غربی چهارطاقی، سازه‌ای شبیه ایوان وجود دارد که به‌صورت الحاق بوده و در دوره‌های بعد به بنا اضافه شده است. به نظر می‌رسد این سازه برای بهره‌گیری از بنا به‌منظور کارکردی جدید بوده است. احتمال می‌رود به قصد بهره‌مندی از بنا به‌عنوان آتشکده، چنین سازه‌ای به آن اضافه شده باشد. در این بنا مانند چهارطاقی نیاسر و نویس، ملاحضات تقویمی و تناسبات با نقاط طلوع خورشید به هنگام اعتدالین و انقلابین در نظر گرفته شده است. محور بنا و ساختار آن و نسبت و اندازه طول پایه‌ها به فاصله میان آن‌ها و زاویه‌های منتج شده از آن با توجه به ارتفاع محلی به صورتی است که در مواقعی از سال، پرتوهای خورشید در راستاهای سنجیده شده‌ای از بنا می‌تابند و از روزنه‌ها دیده می‌شوند.

بنای آتشکوه یکی از بناهای باستانی ایران است که تمام شاخصه‌های چهارطاقی را دارد و طبق شواهد موجود، ممکن است در دوره‌های بعد به‌عنوان آتشکده نیز از آن استفاده شده باشد. این اثر تاریخی هموراه مورد توجه علاقه‌مندان به گردشگری و بازدید از آثار تاریخی باستانی و معماری ایران بوده است.

عکس‌های گالری از خبرگزاری بین‌المللی قرآن (عکاس: پریسا بهزادی)

نویسنده: زهرا آذرنیوش