بازار قدیم قم

بازار قدیم قم از شاهکارهای معماری ایران به شمار می‌رود و متشکل از راسته، چهارسوق، سرا و تیمچه بزرگ است. این بازار که از جاهای دیدنی قم به حساب می‌آید، در دوران مختلفی ساخته و به مرور بر وسعت آن اضافه شده است؛ به‌طوری که ساخت آن از پیش از دوره صفوی آغاز شد و تا دوران قاجار و پهلوی ادامه یافت. بازار قدیم در تاریخ ۱۶ آذر ۱۳۷۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

• آدرس: استان قم، شهر قم، خیابان طالقانی، در نزدیکی حرم حضرت معصومه (ع) (نمایش روی نقشه)

بازار قدیم قم در حاشیه خیابان طالقانی و در حدفاصل خیابان ۱۹ دی و عمار یاسر واقع شده است. این بازار تقریبا در نزدیکی حرم حضرت معصومه (س) قرار دارد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس:‌ Sohyun Park)

بازار قدیم یکی از بهترین جاذبه‌های گردشگری قم است که علاوه بر خرید سوغاتی، می‌توانید از اثری تاریخی بازدید کنید و در عین حال، از معاشرت با مردم بومی لذت ببرید. هنگامی‌ که از ورودی این بازار عبور می‌کنید، باید خودتان را به موج جمعیت بسپارید. البته اگر اول وقت به بازار بروید، به‌راحتی می‌توانید قدم بزنید و به تماشای معماری آن بپردازید. مغازه‌های زیبا و متنوعی در بازار وجود دارد که ظاهر قدیمی آن‌ها با پرده‌های منگوله‌ای رنگارنگ و فرش‌های ابریشمی پوشانده شده‌ است.

مغازه‌های این بازار همچنان به حرفه‌های قدیمی اختصاص دارند و از رنگرزی و آهنگری تا نجاری و حتی مغازه زغال‌فروشی در آن به چشم می‌خورد. در کل، حال‌وهوای بازار شما را به ایران قدیم می‌برد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس:‌ روژیار قوامی)

بازار قدیم قم از بخش‌های مختلفی تشکیل می‌شود که ساخت برخی از آن‌ها از دوره سلجوقی و ایلخانی شروع شد؛ اما بخش اصلی بازار در دوره صفوی و دوره قاجار شکل گرفت. بازار نو در زمان ناصرالدین شاه ساخته شد. ضمن اینکه در دو سوی این راسته نو، ساخت بناهای دیگری مثل تیمچه بزرگ در دستور کار قرار گرفت.

منبع عکس گالری: ویکی پدیا (عکاس:‌ حسین قدسی‌فر، 4yar ،Amir Khorouti)

در سال‌های نخست دوره پهلوی بر مبنای ضرورت‌های تجاری موجود، بخش‌هایی به بازار نو الحاق شد. حدود ۵۰ سال پیش به موازات توسعه شهر قم و به‌دلیل احداث خیابان‌های جدید، بازار را به چند بخش تقسیم کردند و قسمت‌هایی از آن برای همیشه از میان رفت. در طول جنگ ایران و عراق نیز بازار قدیمی تا حدی تخریب شد. در حال حاضر، از بازار قدیم قم، دو بخش «بازار کهنه» و «بازار نو» بر جای مانده‌اند که هرکدام تقریبا یک کیلومتر طول دارند.

این مجموعه که از دو قسمت بازار کهنه و بازار نو تشکیل می‌شود، در تاریخ ۱۶ آذر ۱۳۷۶ با شماره ثبت ۱۹۳۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس:‌ لوئیز پائول)

بازار قدیم قم از دو بخش قدیمی و جدید تشکیل می‌شود که بخش قدیمی با بافتی بسیار باشکوه در سمت شرقی خیابان طالقانی قرار دارد و بخش جدید به‌سمت شمال بازار امتداد یافته است. وسعت بازار قم در زمان‌های گذشته از میدان کهنه تا پل علیخانی بود؛ ولی امروزه وسعت گذشته را ندارد.

این مجموعه که از جمله آثار تاریخی و دیدنی استان قم به شمار می‌رود، شامل دو راسته سرپوشیده با پوشش گنبدی است. سرپوشیده بودن بازار از یک سو به سنت معماری آن و از سوی دیگر به‌خاطر گرمای شدید تابستان و سرمای شدید زمستان در قم برمی‌گردد. تهویه و نوررسانی بازار از طریق دریچه‌هایی صورت می‌گیرد که در پوشش گنبدی آن وجود دارد. این دریچه‌ها در بالای گنبد و در دو طرف آن قرار گرفته‌اند. ترکیب نوری که از سقف می‌تابد و حجم گنبدی سقف، فضایی دلنشینی به وجود می‌آورد.

قدمت و استخوان‌بندى بازار کهنه و بناهاى همجوار راسته مذکور به پیش از عصر صفویه مربوط است؛ اما معماری، طرح و ساختار عمومی بخش‌های جدید بیشتر به دوره صفویه و قاجاریه مربوط می‌شوند. در تمام قسمت‌ها سبک معماری ایرانی-اسلامی به‌خوبی مشاهده می‌شود. این بازار به داشتن یک سقف ضربی بزرگ شهرت دارد؛ سقفی که تمام فضای تیمچه بزرگ را پوشانده است. مصالح ساختمانی مورد استفاده در بازار قم با توجه به امکانات محیطی شامل خشت، آجر، گل و سنگ می‌شدند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس:‌ Sohyun Park)

بازار قم از دو بخش بازار کهنه و نو تشکیل می‌شود. بازار قدیمی شامل ورودی مدرسه رضویه، مسجد صابونی‌ها، مسجد چهل‌ستون و ایوان و مناره‌های مدرسه قیاسیه می‌شود. در بازار کهنه برخلاف بازار نو می‌توانید شاهد تردد خودروها و موتورسیکلت‌ها باشید. آب‌انباری به نام آب‌انبار بازار کهنه نیز در این بخش از بازار وجود دارد.

بازار نو به طول حدود يک کيلومتر، از چهارراه بازار تا کوچه عربستان کشیده شده است. بازار نو از چندین راسته، سرا، تیمچه و چهارسوق تشکیل می‌شود و سراهایی همچون صدراعظم، همدانیه، عسگرخان، تیمچه بزرگ، مسجد ملاجعفر و مسجد مسگرها و حمام در آن به چشم می‌خورد. بازار نو ارتفاع بیشتری نسبت به بازار کهنه دارد و طاق‌های آجری و تزیینات گچی آن بیشتر خودنمایی می‌کنند. نورگیرهای روی سقف به‌شکل قلب هستند که برای هر گردشگری جذاب به نظر می‌رسند. در طول سال‌های گذشته سه پاساژ در محدوده بازار نو احداث شده که از زیبایی بازار سنتی کاسته است.

بازار قم دارای سراهایی است که به‌عنوان فضاهای باز معماری معمولا به تجارت عمده اختصاص دارند. این سراها در حقیقت همان کاروان‌سراهای درون‌شهری محسوب می‌شوند که در راسته بازارها قرار دارند و تعداد و وسعتشان نشان‌دهنده اهمیت اقتصادی آن‌ها است.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس:‌ امیر پاشایی)

تیمچه‌ای به نام تیمچه بزرگ بازار نو در این بازار وجود دارد که در شمال راسته بازار نو قرار گرفته است. تیمچه بازار قم برای تجارت فرش ساخته شد و امروزه نیز فرش مهم‌ترین محصول فروشی در این تیمچه است.

تیمچه بزرگ به‌طور کلی متشکل از دو بخش اصلی و تیمچه‌سرا است و دو ورودی از راسته بازار نو به تیمچه وجود دارد. تیمچه بزرگ قم که مربوط به دوره قاجار است، در تاریخ ۱۱ مرداد ۱۳۷۶ با شماره ثبت ۱۹۰۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. متولی بنا سید محمود طباطبایی از تجار قم و پدر سید حسین طباطبایی قمی بود.

دو تیمچه دیگر این بازار سال‌ها پیش هنگام احداث خیابان‌های جدید شهر قم از میان رفت که این دو تیمچه از تیمچه اصلی کوچک‌تر بودند و وجه تسمیه تیمچه بزرگ به همین موضوع مربوط می‌شود. تیمچه بزرگ قم در گذشته توسط سازمان میراث فرهنگی و گردشگری طی چند دوره در بخش گنبد، تزیینات زیر گنبد، کف‌سازی و همچنین سبک‌سازی و آجرفرش پشت‌بام مورد بازسازی قرار گرفت.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس:‌ امیر پاشایی)

• حجره‌ها: تیمچه بازار قم، ۲۷ حجره در طبقه‌ پایین و ۱۵ حجره در طبقه بالا دارد که ابعاد حجره‌ها متفاوت هستند. این حجره‌های مستطیلی‌شکل با طاق پوشیده شده‌اند. از حجره‌های همکف، ۱۲ باب در دو سمت حیاط اصلی، چهار باب در گوشه‌های شمالی، دو باب در راهروی منتهی به حیاط شمالی، سه حجره در هشتی ورودی و چهار حجره در راهروی فرعی و جانبی قرار دارند. علاوه بر حجره‌ها، دو فضای راهرومانند و طویل با عرض‌کم نیز در کنار دو حجره میانی و دو فضای کوچک در انتهای پله‌های ایوان اصلی قرار دارند که به‌عنوان انبار به کار می‌رفتند. از جمله تزیینات ارزنده‌ این بخش می‌توان به گچ‌بری و مقرنس اشاره کرد.
• سقف: سقف تیمچه به‌صورت سه چشمه ساخته شده که چشمه میانی دارای دهانه‌ای به طول ۱۵ متر و ارتفاع ۱۵ متر است و پوشش آجری ظریفی با مقرنس گچی در زوایا دارد. عظمت و شکوه این تیمچه باعث شده است که آن را مشابه تیمچه امین‌الدوله کاشان بدانند. گنبد تیمچه از نوع عرق‌چین و پوشش زیر آن شمسه‌کاری با اسلوب رسمی‌بندی و یزدی‌بندی است. در این پوشش‌ها روزنه‌هایی برای تامین روشنایی داخل بنا به چشم می‌خورد. این تیمچه بزرگ که شاهکار «استاد حسن قمی» معروف به معمارباشی است، حدود سال ۱۲۶۱ هجری شمسی طراحی و ساخته شد.
• شاه‌نشین: این بخش محل اسکان رئیس، مدیر و مسئول اصلی بنا محسوب می‌شد و معمولا در مرکز این‌گونه بناها قرار داشت؛ به همین دلیل شاه‌نشین دارای ویژگی‌های خاص معماری است و تزیینات بسیار زیبایی را شامل می‌شود. شاه‌نشین در طبقه فوقانی قرار دارد و کاملا مشرف به تمامی بخش‌های تیمچه است. دسترسی به شاه‌نشین از طریق پلکان‌های موجود در فضای اصلی میسر می‌شود. این دو راه پله به بالکنی مقابل فضای شاه‌نشین می‌رسند و سرانجام وارد فضاهای داخلی آن و دیگر فضاهای متصل به آن می‌شوند. در ایوان یعنی فضای فوقانی تراس شاه‌نشین می‌توان تزیینات بسیار زیبای مقرنس را مشاهده کرد که کاملا استادانه اجرا شده‌اند.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس:‌ روژیار قوامی)

برای سفر به قم و بازدید از بازار قدیم ترجیحا فصل پاییز و بهار را انتخاب کنید که هوای مطبوعی بر شهر حاکم است. در زمان عید نوروز و تابستان به‌علت افزایش مسافران، بازار کمی شلوغ می‌شود و می‌تواند آزاردهنده باشد.

منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس:‌ محمد یاری)

• در بازار قدیم قم از لوازم‌خانگی تا خوراکی، پوشاک، ظروف مسی، لوازم صوتی تصویری، پرده، پارچه و غیره به فروش می‌رسد.
• این بازار همه‌روزه از ساعت ۱۰ تا ۱۹ باز است؛ پس بازدید از آن را در برنامه خود بگنجانید.
• اگر از سمت حرم مطهر راهی بازار قم شوید، ابتدا به بازار نو می‌رسید و سپس می‌توانید از بازار کهنه دیدن کنید.
• بازار در مرکز شهر قرار دارد و در نتیجه دسترسی به آن آسان است؛ اما جای پارک خودرو به‌سختی پیدا می‌شود.

نویسنده: پریسا همایونی/ بازنویسی: صدیقه شجاعی