منطقه حفاظت شده گاندو (باهوکلات)

منطقه حفاظت‌شده گاندو که با نام منطقه حفاظت‌شده باهوکلات نیز شناخته می‌شود، از جاهای دیدنی چابهار است. این منطقه که حدود ۴۵۶ هزار هکتار وسعت دارد، تنها نقطه از ایران محسوب می‌شود که گاندو، تنها تمساح بومی ایران در آن زندگی می‌کند. علاوه بر گاندو حیوانات دیگری مانند سیاهگوش، جبیر، سنجاب بلوچی، خدنگ، بزمجه بنگال، شغال، روباه، عقاب شاهی، کاکایی، انواع شاهین، هوبره، دراج، لاک‌پشت سبز دریایی و... در این منطقه حضور دارند. مردم منطقه به گاندو علاقه‌ خاصی دارند و آن را مایه برکت و افزایش رزق و روزی می‌دانند.

• آدرس: استان سیستان و بلوچستان، محدوده شهرستان‌های چابهار و سرباز (نمایش روی نقشه)

منطقه حفاظت‌شده گاندو در انتهای گوشه جنوب شرقی کشور در استان سیستان و بلوچستان و در طول مرز ایران و پاکستان قرار دارد و محدوده آن در مسیر رودخانه سرباز و باهوکلات است و تا دریای عمان ادامه می‌یابد. این منطقه در محدوده شهرستان‌های چابهار، سرباز و بخش‌هایی از شهرستان نیکشهر واقع شده است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: مهدی اشراقی)

گاندو یا باهوکلات طی مصوبه شماره ۲۴ شورای عالی محیط زیست مورخ ۱۳۴۹/۱۲/۲۳ با مساحت ۴۶۵,۱۸۱ هکتار با نام منطقه حفاظت‌شده باهوکلات مورد حفاظت قرار گرفت و در سال ۱۳۶۱ به نام مهم‌ترین جانور بومی آن یعنی «گاندو» نام‌گذاری شد. گاندو نامی محلی برای تمساح مردابی یا تمساح پوزه کوتاه ایرانی است.

منطقه گاندو که از جاهای دیدنی سیستان و بلوچستان به شمار می‌رود، از رودخانه‌ها و آبگیرهای محل زیست تمساح تالابی، اراضی ساحلی مجاور دریای عمان، ‌رویشگاه جنگل‌های حرا،‌ کوه‌ها و دشت باهوکلات تشکیل شده است. وجود جنگل‌های حرا و تالاب‌های موجود در خلیج گواتر نیز باعث ارزش‌ بین‌المللی این ناحیه شده‌اند.

رودخانه عامل اصلی زندگی جانداران مختلف، به‌ویژه تمساح پوزه کوتاه ایرانی در جنوب استان سیستان و بلوچستان است. آب‌های جنوب شهرستان ایرانشهر (شامل بخش‌های سرباز، بمپور و راسک) و شهرستان چابهار (شامل بخش دشتیاری و شهرستان قصرقند) وارد این رودخانه می‌شوند و در نهایت به دریای عمان می‌ریزند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: مهدی اشراقی)

• گونه‌های جانوری: ۲۸ گونه پستاندار متعلق به ۶ راسته و پنج خانواده؛ ۱۹۲ گونه پرنده متعلق به ۵۲ خانواده و ۱۲۳ جنس؛ ۷۱ گونه خزنده متعلق به ۴۲ جنس و ۱۳ خانواده و چهار گونه از دوزیستان در منطقه حفاظت‌شده گاندو شناسایی شده‌اند. منطقه حفاظت‌شده گاندو به‌لطف رودخانه‌هایی همچون سرباز و باهوکلات تاکنون زیستگاه ۱۲ گونه ماهی از ۵ خانواده و ۱۰ راسته بوده است. گونه شاخص جانوری این منطقه را می‌توان تمساح پوزه کوتاه ایرانی (گاندو) معرفی کرد که از حیوانات اندمیک ایران محسوب می‌شود. منطقه حفاظت‌شده گاندو زیستگاه خوبی برای پستاندارانی از قبیل جبیر، کفتار، شغال و سنجاب بلوچی است. همچنین آبزیان و دوزیستانی از جمله لاک‌پشت سبز دریایی، ماهی گل خورک و پرندگانی از قبیل دراج، شبگرد بلوچی، گنجشک بلوچی، شهد خور، عقاب دشتی و بسیاری از پرندگان خاص شبه‌قاره هند در این محدوده قابل‌مشاهده هستند.
• پوشش گیاهی: از نظر تنوع گیاهی، این منطقه از دامنه تا قله کوه مشتمل بر انواع درختان گرمسیری، استپ کوهپایه‌ای و گونه‌های گیاهی نواحی سردسیر است. از جمله این درختان می‌توان به بنه و بادام اشاره کرد. در این منطقه دره‌هایی وجود دارد که معمولا پوشیده از انواع درختان و درختچه‌‌ها هستند. در دشت‌های منطقه نیز گیاهانی مانند آکاسیا، کندر، کهور و استبرق رشد می‌کند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Behnam 2018)

منطقه حفاظت‌شده گاندو در تابستان‌ها آب‌وهوای بسیار گرمی دارد؛ اما با فرارسیدن بهار و پاییز آب‌وهوا معتدل می‌شود. از همین رو بهترین زمان برای سفر به گاندو را می‌توان فصول بهار و پاییز دانست.

اقامتگاه‌های بوم‌گردی متعددی در چابهار فعالیت می‌کنند که نزدیک‌ترین آن‌ها به منطقه حفاظت‌شده گاندو را می‌توان اقامتگاه بوم‌گردی شجره در روستای باهوکلات معرفی کرد. این اقامتگاه که در فاصله ۱۰۰ کیلومتری شهر چابهار قرار دارد، امکانات لازم برای پذیرایی از ۵۵ گردشگر را فراهم کرده است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Sama Shanit)

• رودخانه سرباز: رودخانه سرباز با دره‌ای سرسبز به‌عنوان بزرگ‌ترین رودخانه پرآب سیستان و بلوچستان محسوب می‌شود و همه ساله پذیرای سیلی عظیم از گردشگران است.
• رودخانه کاجو: این رودخانه یکی از شعبه‌های اصلی رودخانه باهوکلات در بلوچستان است.در حاشیه این رودخانه آثار پیش از تاریخ عظیمی نظیر تپه دمبیگان وجود دارد.
• خلیج گواتر: این خلیج در انتهای جنوب شرقی منطقه حفاظت‌شده گاندو قرار دارد. خلیج گواتر و خور باهو یکی از ۲۲ تالاب بین‌المللی ایران است که در سال ۱۳۸۷ در فهرست تالاب‌های بین‌المللی قرار گرفت.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: ابراهیم اسکندری)

روستای باهوکلات یا گاندو در ۱۰۱ کیلومتری شمال شرق چابهار و در منطقه‌ای محافظت‌شده به همین نام قرار دارد. این روستا با طبیعت بکر و زیبای خود در کنار رودخانه باهوکلات و روی یک تپه جای گرفته که ارتفاع آن از سطح دریا ۴۰ متر است.

معماری متمرکز روستا از دو بخش سنتی و جدید تشکیل می‌شود و بیشتر خانه‌ها به‌صورت یک طبقه ساخته شده‌اند. مردم این روستا اهمیت خاصی برای مراسم مذهبی خود قائل هستند و غالبا با لباس محلی در این مراسم‌ حضور می‌یابند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: صادق شهید ثالث)

یکی از جاذبه‌های باهوکلات را باید مزارع موز دانست که برای گردشگران جذابیت دارند. این روستا نه‌تنها زیستگاه برخی از پرندگان شبه‌قاره هند به شمار می‌رود، بلکه حیواناتی همچون ماهی گل‌خوار، راسو، هوبره و دراج، سنجاب و لاک‌پشت‌های سبز دریایی را در خود جای داده است. تمساح گاندو که یکی از گنجینه‌های ارزشمند روستای باهوکلات (گاندو) محسوب می‌شود، در آبگیرهای واقع در مسیر رودخانه باهوکلات زندگی می‌کند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: بابا محمد)

تمساح پوزه کوتاه ایرانی گونه‌ منحصر به کشورهای ایران، پاکستان، هندوستان، نپال و بنگلادش است و تنها زیستگاه آن در کشور نیز منطقه حفاظت‌شده گاندو به حساب می‌آید. زیستگاه‌های این تمساح از شهرستان سرباز در مسیر رودخانه سرباز شروع شده و پس از ادامه در مسیر این رودخانه و رودخانه باهوکلات به برکه کلانی در نزدیکی هور باهو ختم می‌شود. جالب است بدانید که این حیوان در مواقع خشکی تا چند متر زیر آبگیرها را حفر کرده و در آن‌ها زندگی می‌کند.

گاندو ۶۶ تا ۶۸ دندان و پاهای کوتاهی دارد. فصل جفت‌گیری آن در اسفند است و در اردیبهشت حدود ۳۰ تخم می‌گذارد که در خرداد و تیر نوزادان از تخم بیرون می‌آیند. تمساح گاندو بسیار خطرناک است و نزدیکی به آن می‌تواند عواقبی جبران‌ناپذیر و حتی مرگ را به‌دنبال داشته باشد؛ اما اهالی روستا آن را خطرناک نمی‌دانند و معتقد هستند که وجود این حیوان باعث برکت و افزایش روزی می‌شود. علاوه بر این، مردم گاندو را مقدس می‌دانند و هیچ آسیبی به آن‌ها نمی‌زنند. اهالی در سال‌های اخیر به‌واسطه خشک‌سالی تلاش کرده‌اند که تمساح‌ها را به آبگیرهای پرآب‌تر انتقال دهند و حتی غذای آن‌ها را تامین کنند. بزرگ‌ترین خطر برای تمساح‌های گاندو را می‌توان خشک‌سالی و کم‌آبی و به‌طبع آن نبود غذای کافی دانست. استان سیستان و بلوچستان به‌طور متوسط هر ۳۰ سال، یک بار دوره‌های خشک‌سالی را پشت سر گذاشته است و با بروز خشک‌سالی‌های پی‌درپی بیم آن می‌رود که نسل این‌گونه منقرض شود.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: هادی کریمی)

سیلاب‌های سنگین در زیستگاه گاندو و بلعیده‌شدن نوزادان توسط هم‌نوعان بالغ نیز از عوامل طبیعی تهدیدکننده تمساح پوزه کوتاه ایرانی هستند. فعالیت‌های کشاورزی، استفاده بی‌رویه از آب برکه‌ها، تغییر در ترکیب آب شیرین رودخانه به‌واسطه انواع آلودگی‌های شیمیایی از قبیل آفت‌کش‌ها و... نیز می‌تواند برای تمساح‌ها فاجعه‌آمیز باشد و نسل آن‌ها را در معرض خطر قرار دهد.

طی آخرین سرشماری تعداد گاندوها بر اساس مشاهده مستقیم ۲۰۱ عدد اعلام شده است؛ هرچند این تمساح‌ها گونه‌ای بسیار باهوش و خجالتی هستند و مشاهده مستقیم آن‌ها کار آسانی نیست. بنابراین، احتمال می‌رود که تعداد آن‌ها در منطقه دو برابر یعنی حدود ۴۰۰ تمساح باشد. ساختمان چشم تمساح‌ها به شکلی است که تابش نور شدید به آن بازتابشی براق و واضح به رنگ قرمز به وجود می‌آورد و به‌خاطر این خصوصیت سرشماری تمساح‌ها در شب آسان‌تر است؛ به‌ویژه که آن‌ها در تاریکی و سکوت کمتر دچار استرس می‌شوند.

این تمساح که اجداد آن‌ ۲۲۵ تا ۲۶۵ میلیون سال قبل می‌زیستند، به‌غیر از روستای باهوکلات و اطراف رودخانه باهوکلات، در اطراف رودخانه کاجو، شهرستان سرباز، محدوده‌های آبی شهرهای راسک، چابهار، نیکشهر و سراوان نیز یافت می‌شود. جالب است بدانید که ۹۰ روستا در استان سیستان و بلوچستان میزبان گاندو هستند. در سال‌ ۱۳۸۹ یک سایت پرورش و نگه‌داری تمساح گاندو در روستای ریکوکش چابهار افتتاح شد که می‌تواند این تمساح را به یکی از جاذبه‌های گردشگری چابهار و حتی منبع درآمد آن تبدیل کند. ایستگاه ریکوکش در حوالی روستای درگس در کیلومتر ۳۰ محور ارتباطی جکیگور-چابهار در حریم رودخانه سرباز قرار دارد. ۳۰ تمساح پوزه کوتاه مردابی بالغ در سایت ریکوکش در فضایی طبیعی به مساحت ۱۰ هکتار نگهداری و به‌صورت دستی با مرغ زنده تغذیه می‌شوند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: علی اقلامی)

• توصیه می‌شود که برای بازدید از تمساح‌ها حتما از راهنمایی افراد محلی استفاده کنید.
• تمساح‌ها اغلب خطری ندارند و علت حمله آن‌ها به انسان‌ها در سال‌ها اخیر، خشک‌سالی بوده است.
• برای بازدید از مزرعه پرورش تمساح باید هزینه ورودی بپردازید. به گفته گردشگران، راهنمایی در این محل وجود ندارد و فقط می‌توانید از پشت نرده‌ها از گاندوها عکاسی کنید.

نویسنده: احمدرضا فرهبد/ بازنویسی: صدیقه شجاعی