قبرستان وادی السلام

قبرستان وادی‌السلام در شمال شرقی شهر نجف در عراق واقع شده است و به‌دلیل وجود احادیثی درباره فضیلت آن، برای شیعیان اهمیت مذهبی دارد. بنابر برخی روایات، این قبرستان محل رجعت بعضی از پیامبران و صالحان است و گفته می‌شود هر مومنی در هر جای دنیا که وفات کند، روح او به این مکان خواهد آمد. وادی‌السلام بیش از ۱۰۰۰ سال قدمت و پنج میلیون قبر دارد. از آنجا که مقبره‌های منسوب به حضرت هود و صالح (ع) و همین طور چهره‌های مذهبی سرشناس در این قبرستان قرار دارند و همچنین به‌خاطر همجواری با حرم امام علی (ع)، وادی‌السلام به‌عنوان یکی از جاهای دیدنی نجف همیشه برای زائران عتبات عالیات اهمیت داشته است.

• آدرس: عراق، استان نجف، شهر نجف، جنوب حرم امام علی (ع) (نمایش روی نقشه)

قبرستان وادی‌السلام در شمال شرق شهر نجف اشرف در عراق قرار دارد. این قبرستان از جنوب به مرقد امام علی (ع) و خیابان موسوم به علی بن ابی طالب، از شرق به جاده نجف-کربلا، از شمال به منطقه حی المهندسین و از غرب به دریاچه «بحر النجف» منتهی می‌شود.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: زین مارد)

وادی‌السلام که از جاذبه های گردشگری عراق به شمار می‌رود، محل دفن بیش از پنج میلیون نفر است و همچنان گنجایش بالایی برای پذیرش متوفی دارد. مساحت این قبرستان ۱,۴۸۵ هکتار است و گفته می‌شود که بعد از بقیع و قبرستان ابوطالب، مهم‌ترین و والاترین قبرستان مسلمانان به شمار می‌رود.

بنابر برخی روایات، این قبرستان محل رجعت بعضی از پیامبران و صالحان است و طبق روایاتی دیگر، هر مومنی در هر جای دنیا که وفات کند، روح او به این مکان خواهد آمد. موقعیت وادی‌السلام در شهر نجف که مرقد امام اول شیعیان حضرت علی (ع) در آن قرار دارد، بر اهمیت این محل می‌افزاید و به همین دلیل زائران عتبات عالیات، این قبرستان را در طول سفر خود زیارت می‌کنند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: محمد مصطفی ثبتی)

مقبره‌هایی منسوب به هود و صالح، از پیامبران الهی در این قبرستان واقع شده‌اند. همچنین بر فراز برخی قبور بزرگان، بناهایی ساخته شده است که ارزش مذهبی، تاریخی و هنری دارند. شکل قبرهای وادی‌السلام بسیار عجیب و غریب است؛ به‌طوری که برخی کوچک و برخی دیگر بزرگ هستند و اتاقک‌های کوچک و بزرگ زیادی در گوشه و کنار آن دیده می‌شود.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Mubasshir Khumusi)

وادی‌السلام شاید تنها قبرستان دنیا باشد که اجساد مرده‌ها برای حدود ۱۴۰۰ سال در آن دفن می‌شوند. روایات دینی، قدمت این مکان را تا زمان سجده فرشتگان بر آدم عقب برده‌اند؛ چنان که در روایتی منسوب به امام علی (ع)، وقتی خداوند فرشتگان را به سجده بر آدم (ع) امر کرد، آنان در همین مکان بر زمین سجده کردند. تعدادی از روایات نیز اذعان می‌کنند که چند تن از پیامبران (ع) در وادی السلام دفن شده‌اند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: سجاد آقاخانی)

تاریخ دقیق پیدایش قبرستان مشخص نیست و بر اساس تحقیقات ظاهرا این محل در زمان ساسانیان یا حتی قبل‌تر از آن ساخته شده است. وادی‌السلام در طول سالیان متمادی بارها و بارها مورد تغییر یا بازسازی قرار گرفت و در بعضی از تغییرات حتی نقشه‌ آن عوض شد. جالب است بدانید که در طول جنگ آمریکا با عراق در سال ۲۰۰۳ از این مکان به‌عنوان پناهگاه سربازان استفاده می‌شد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: مصطفی حمزه)

کلمه «وادی» در عربی به‌ محلی میان دو کوه گفته می‌شود که جریان سیلاب در آن جاری می‌شود و به‌تدریج در زمین فرو می‌رود. در فارسی، این کلمه برای بیابان و صحرا به کار می‌رود. کلمه «السلام» نزد مسلمانان از نام‌های خدا است و در زبان عربی به‌معنای سلامت از آسیب و آفات ظاهری و باطنی معنا می‌دهد. کلینی روایتی درباره این قبرستان از امام علی (ع) نقل کرده بود که از کلمه «وادی السلام» برای اشاره به آن استفاده می‌کرد. طبق برخی منابع، این نام را پیامبر اسلام (ص) و جبرئیل بر آن نهادند و به‌معنای محلی است که شخص متوفی از محاسبه و عذاب عالم برزخ معاف و در سلامت خواهد بود.

در برخی روایات نیز از این قبرستان با عبارت «ظهر الکوفه» (پشت کوفه) یاد شده است؛ مانند روایتی از مجلسی دوم که از عیاشی نقل کرده بود، امیر مومنان (ع) فرمودند:

نخستین جایی [در زمین] که خدا را در آن عبادت کردند، پشت کوفه بود؛ وقتی که خداوند فرشتگان را امر به سجده بر آدم کرد، آنان در پشت کوفه سجده کردند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: علیرضا کرمانی)

در روایاتی آمده است که مرقد دو پیامبر آسمانی، هود و صالح (ع) در قبرستان وادی‌السلام قرار دارد. این دو مقبره ابتدا به کوشش علامه بحرالعلوم مجهز به گنبد و بنایی از گچ و سنگ شد و در  ۱۳۳۷  هجری قمری بنای آن به همت یکی از نیکوکاران ایرانی تجدید و گنبد آن نیز کاشی‌کاری شد.

در بخش شمالی وادی‌السلام، محلی موسوم به مقام امام مهدی (ع) و امام صادق (ع) وجود دارد. در آنجا ساختمانی نسبتا قدیمی با دو تابلو و گنبدی به رنگ آبی به چشم می‌خورد که مکان نماز آن دو امام را مشخص می‌کند. در داخل ساختمان چاهی معروف به «بئر امام مهدی (ع)‌» و اطراف آن چند قبر قرار گرفته است. این ساختمان را نیز علامه بحرالعلوم بنا کرد که تا سال  ۱۳۱۰ هجری  قمری پابرجا بود و سپس به دست سیدمحمد خان تجدید بنا شد و تاکنون باقی مانده است. او همچنین گنبدی با کاشی‌های آبی‌رنگ برای این سازه احداث کرد. در داخل بنا، سنگی وجود دارد که زیارت حضرت حجت (ع) بر آن حک شده است و تاریخ کتابت آن به سال  ۱۲۰۰  هجری قمری می‌رسد. در داخل این مکان، مقام دیگری منسوب به امام صادق (ع) قرار گرفته است.

حدود یک کیلومتری غرب حرم امام علی (ع) و کنار دریاچه «بحر النجف»، مقامی به یاد شب‌زنده‌داری و نماز امام سجاد (ع) دیده می‌شود. این مسجد دارای گنبد و دیوارهای کاشی‌کاری بوده و داخل آن محرابی به‌عنوان محل نماز امام سجاد (ع) تعبیه شده است. قدمت این بنا به در دوره صفویه می‌رسد و تا به امروز پابرجا است. مقام امام سجاد (ع) در پایان حکومت عثمانی‌ تعمیر شد و در محراب آن سنگ زیبایی با حروف مقطعه نقش بست که معنای آن مشخص نیست.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: محمد یکانی)

بسیاری از مشاهیر دینی، سیاسی و اجتماعی شیعه به وصیت خود یا به خواست نزدیکانشان در این قبرستان دفن شده‌اند که به‌ظاهر، انگیزه آنان بیشتر همجواری با مرقد امام اول شیعیان (ع) بوده است. برخی از مشاهیر شیعه مدفون در این قبرستان عبارت‌اند از:

• سید جمال‌الدین گلپایگانی
• سید محمد باقر صدر
• سید جمال‌الدین افجه‌ای
• سید علی قاضی طباطبای
• رئیس علی دلواری
• محمد حسین کاشف الغطا
• محمد رضا تنکابنی
• سید محمد باقر حکیم

اهالی نجف جنازه‌های خود را در قسمت‌های جدید این قبرستان به خاک می‌سپارند که در سمت راست وادی السلام قرار دارد. همچنین در این قبرستان که به‌عنوان بزرگ‌ترین قبرستان جهان نیز شناخته می‌شود، بسیاری از پادشاهان، وزیران، فقیران، قربانیان حوادث طبیعی و جنگ‌ها و غیره در کنار یکدیگر دفن شده‌اند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Ammar Zine)

روایات و احادیث فراوانی در توصیف جایگاه والای قبرستان وادی‌السلام بیان شده‌ است که به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم.

• فرشتگان برای بار اول در محل وادی‌السلام به آدم سجده کردند.
• این مکان اولین عبادتگاه انسان معرفی و گفته شده است که حضرت آدم اولین بار در محل وادی‌السلام به عبادت خداوند پرداخت.
• پیامبر (ص) خطاب به حضرت علی (ع)، وادی السلام را وعده‌گاه دیدار خود و ایشان ذکر کرده‌اند.
• در روایتی از کلینی نقل شده است که حضرت علی هنگام حضور در این قبرستان فرمودند: هر مومنی در هر نقطه از زمین که از دنیا برود، روح او به فرمان خداوند به وادی‌السلام می‌آید، اینجا قسمتی از بهشت است.
• روایتی از تفسیر عیاشی عنوان می‌کند که پیامبر گرامی اسلام در شب معراج به‌همراه جبرئیل به وادی السلام آمده و در آنجا نماز خواندند، در همین روایت آمده است که پیامبران بسیاری از جمله حضرت آدم در این مکان نماز به جا آورده‌اند.
• حضرت علی از خداوند خواسته بود که محل دفن ایشان را وادی‌السلام در شهر نجف قرار دهد و این درخواست به‌دلیل علاقه‌ حضرت به این مکان بوده است.
• امام صادق (ع) در مورد وادی السلام فرموده‌ بودند که روح تمام مومنان شرق و غرب عالم در وادی‌السلام گرد هم می‌آیند. طبق فرمایش ایشان، از میان افرادی که در این مکان دفن شده‌اند، ۷۰,۰۰۰ نفر بدون هیچ حسابی به بهشت می‌روند.
• ادیب الملک در توصیف وادی‌السلام گفته بود که اینجا محل حضور ارواح مومن و بهشتی جاویدان است؛ اما ظاهر آن نیز بسیار باشکوه و باطراوات است و مانند آن در نقاط دیگر پیدا نمی‌شود.

نویسنده: زهرا صالح‌نژاد/ بازنویسی: صدیقه شجاعی