حرم امام علی (ع)

حرم امام علی (ع) از مهم‌ترین زیارتگاه‌های شیعیان جهان در شهر نجف عراق است که در طول سال مسلمانان بسیاری از سایر نقاط جهان به زیارت این حرم می‌روند.

حرم امام علی (ع) از مهم‌ترین جاهای دیدنی نجف و جاذبه‌های تاریخی و مذهبی برای گردشگران جهان و به‌خصوص ایرانیان است. در جوار مقبره امام علی (ع)، مزار علما و بزرگان تاریخی و دینی دیگری نیز وجود دارد که گردشگران و زائران در بازدید از این حرم، امکان زیارت این مقبره‌ها را نیز خواهند داشت.

با گسترش صحن‌های بیرونی و نوسازی بناها و ساختمان‌های حرم امام علی (ع) در دو دهه اخیر، امکان بازدید از این مجموعه برای زائران بیشتری از سراسر جهان فراهم شده است. معماری و تزیینات داخلی بسیاری از بخش‌های حرم امام علی (ع) به دست ایرانیان و با کمک سازمان نوسازی عتبات عالیات، انجام می‌شود و روند ساخت‌وساز در این حرم هم‌چنان ادامه دارد. برای آشنایی بیشتر با تاریخچه و بخش های مختلف حرم امام علی (ع)، در ادامه با ما همراه شوید.

هرآنچه می‌خواهید درباره حرم امام علی (ع) بدانید:

• آدرس در شمالی حرم امام علی (ع): عراق، نجف، خیابان سور، خیابان طوسی، خیابان امام زین العابدین، باب الشیخ الطوسی (مشاهده روی نقشه)
• آدرس در جنوبی حرم امام علی (ع): عراق، نجف، خیابان سور، خیابان رسول، خیابان امام صادق، باب القبله (مشاهده روی نقشه)
• اینستاگرام:imamalinet@
• وب‌سایت:imamali.net

منبع عکس: سایت رسمی حرم امام علی (ع)، عکاس: انمار خلیل (anmar khalil)

حرم امام علی (ع)، محل دفن نخستین امام شیعیان در شهر نجف در کشور عراق است. این حرم در بخش جنوب غربی شهر نجف قرار دارد و در فاصله تقریبی ۱۸۰ کیلومتری از جنوب بغداد، پایتخت عراق، واقع شده است. حرم امام علی (ع) در فاصله تقریبی ۸۰ کیلومتری جنوب شرقی کربلا و ۱۰ کیلومتری جنوب غربی کوفه قرار دارد.

حرم امام علی (ع) تا فرودگاه نجف نزدیک به ۲۵ کیلومتر فاصله دارد که طی این مسافت با خودرو در حدود ۴۰ دقیقه به طول می‌انجامد.

برای زیارت حرم امام علی (ع) باید نخست به شهر نجف در کشور عراق بروید. دسترسی به نجف از ایران از دو مسیر هوایی و زمینی انجام می‌شود. در مسیر هوایی پس از فرود هواپیما در فرودگاه نجف و مراجعه به پایانه هم جوار با فرودگاه، امکان تردد با تاکسی و اتوبوس به‌سمت حرم امام علی (ع) را خواهید داشت.

منبع عکس: سایت رسمی حرم امام علی (ع)، عکاس: انمار خلیل (anmar khalil)

در سفر زمینی به نجف نیز پس از ورود به شهر می‌توانید در پایانه اتوبوسرانی، با وسایل نقلیه موجود در پایانه از قبیل تاکسی یا اتوبوس خود را به حرم مطهر حضرت علی (ع) برسانید.

زائران و گردشگرانی که با وسیله نقلیه شخصی خود از ایران به نجف سفر می‌کنند، از مرزهای مهران، خسروی، چذابه و شلمچه، به‌ترتیب مسافتی برابر ۳۰۳، ۳۸۰، ۳۹۰ و ۴۸۰ کیلومتر در پیش‌رو خواهند داشت. پس از رسیدن به نجف برای بازدید از این حرم می‌توانند با توجه به مبدا ورودی خود به شهر از شمال یا شرق نجف، مسیر خیابان کوفه را تا دسترسی به بازار نجف ادامه دهند و سپس به محدوده حرم امام علی (ع) وارد شوند.

حرم امام علی (ع) یکی از محبوب‌ترین زیارتگاه‌های مسلمانان جهان و به‌خصوص شیعیان است. در این حرم به‌جز نخستین امام شیعیان، علما و فقهای بسیاری نیز در طول سال‌های طولانی دفن شده‌اند. پس از شهادت حضرت علی (ع)، محل دفن او تا سال‌ها از دیگران مخفی بود و پس از حدود ۱۳۰ سال، شیعیان از محل دفن نخستین امام خود مطلع شدند.

منبع عکس: سایت رسمی حرم امام علی (ع)، عکاس: انمار خلیل (anmar khalil)

در ساخت و تزیین بنای اصلی حرم امام علی (ع) و همچنین بازسازی و نوسازی سایر بخش‌های این مجموعه، از دیرباز تاکنون ایرانیان نقشی موثر داشتند. امروزه نیز بخش‌های جدیدی در این حرم به دست ایرانیان در حال ساخت است. حرم امام علی (ع) در طول سال و به‌خصوص در روزهای نوزدهم تا ۲۱ ماه رمضان و همچنین در تاریخ سیزدهم ماه رجب (برابر با ولادت حضرت علی (ع))، شیعیان و مسلمانان بسیاری از سراسر جهان را میزبانی می‌کند.

حرم امام علی (ع) در طول شبانه‌روز به‌صورت ۲۴ ساعته باز است. اطراف این مجموعه امکانات رفاهی متنوعی برای گردشگران و زائران وجود دارد که از میان آن‌ها می‌توان به رستوران‌ها و اقامتگاه‌های متعدد اشاره کرد. حرم امام علی (ع) همچنین زائرسرایی مخصوص برای اقامت گردشگران و زائران دارد که اقامت در آن بسیار مقرون‌به‌صرفه است.

مقبره امام علی (ع) سال‌ها از دید عموم مردم مخفی بود و تنها نزدیکان آن امام از محل دفن او خبر داشتند. به‌دلیل اختلاف نظر کارشناسان درباره زمان رونمایی از مزار امام علی (ع) در منابع مختلف، روایت‌های گوناگونی از روند ساخت بناهای موجود در این بارگاه نیز وجود دارد؛ اما بیشتر مورخان ساخت نخستین بنا بر مقبره امام علی (ع) را در زمان «هارون الرشید (پنجمین خلیفه عباسیان)» و به دستور او می‌دانند.

منبع عکس: سایت رسمی حرم امام علی (ع)، عکاس: جابر الحلو (jaber al helou)

در جوار امام علی (ع)، مقبره بزرگان بسیاری قرار دارد که سبب ساخت و سازهای مختلف در مجموعه حرم در سال‌های طولانی شده است. روند نوسازی در محوطه بیرونی و صحن‌های اطراف حرم امام علی (ع) هم‌چنان ادامه دارد و بنای اصلی این مقبره نیز در طول زمان بارها بازسازی شده و گسترش یافته است.

نخستین بنای مقبره امام علی (ع) در زمان هارون الرشید «عمارت حیدریه» نام گرفت. از مهم‌ترین ویژگی‌های این بنا می‌توان به نقش مردی کماندار در جوار یک آهو در زیر طاقی مشرف بر قبر اشاره کرد که امروزه این نقش به گنجینه حرم منتقل شده است. بناهای بعدی در این حرم به دست نوادگان امام صادق (ع) و امام کاظم (ع) ساخته شد.

از باشکوه‌ترین دوره‌ها در نوسازی و بازسازی حرم امام علی (ع) می‌توان زمان پادشاهی «عضد الدوله دیلمی» (حاکم آل بویه) در سال ۳۲۷ هجری قمری را نام برد. پس از آن در دوره پادشاهی صفویان تزیینات زیادی در ساختمان حرم امام علی (ع) انجام شد که تا زمان نادر شاه افشار نیز پابرجا بود. نادرشاه نیز هزینه بسیاری را صرف تذهیب حرم امام علی (ع) کرد که همراه با کاشی‌کاری‌های زیبا و طلاکاری‌های چشم‌نواز بود.

منبع عکس: سایت رسمی حرم امام علی (ع)، عکاس: جابر الحلو (jaber al helou)

بسیاری از بخش‌های حرم امام علی (ع) در طول سال‌های پس از سقوط صدام، به دست ایرانیان و ستاد بازسازی عتبات عالیات ساخته شده است. بخش‌هایی از این مجموعه نیز هم‌چنان نوسازی و بازسازی می‌شود. از مهم‌ترین فعالیت‌های ایران در ساخت و بازسازی حرم امام علی (ع) می‌توان به تعمیر کتیبه و ایوان تاریخی حرم، نصب سیستم روشنایی داخل حرم، سنگ‌کاری کف و دیوارهای اطراف حرم، ساخت حسینیه اعظم، بازسازی گنبد حرم، نوسازی سیستم لوله‌کشی این مجموعه، بازسازی درها، مقاوم‌سازی دیوارها و احداث کارگاه‌های قالی‌شویی و مرمتی اشاره کرد.

امام علی (ع) در سال ۴۰ هجری قمری در مسجد کوفه و به دست «ابن ملجم مرادی» کشته شد. پس از شهادت این امام، بنا به وصیت او، مقبره امام علی (ع) از چشم دیگران مخفی ماند. فرزندان امام علی (ع)، امام حسن (ع)، امام حسین (ع) و «محمد بن حنفیه» همراه با «عبدالله‌ بن جعفر» (همسر حضرت زینب (س))، مراسم تدفین را انجام دادند.

منبع عکس: سایت رسمی حرم امام علی (ع)، عکاس: انمار خلیل (anmar khalil)

مقبره نخستین امام شیعیان در حدود ۱۳۰ سال پس از دفن آن امام، یعنی تا زمان حکومت «هارون الرشید» در قرن دوم هجری قمری مخفی بود؛ البته روایت‌هایی از آشکاری این مقبره در زمان پادشاهی «منصور عباسی»، ۱۰۰ سال پس از شهادت امام علی (ع) نیز وجود دارد و بیشتر روایت‌های موجود، امام صادق (ع) را آشکارکننده مزار امام علی (ع) می‌دانند.

دلیل اختفای مقبره امام علی (ع)، وجود بحران در فضای سیاسی کوفه در زمان حکومت امویان بود که بیم تخریب و اهانت به آرامگاه آن امام را افزایش می‌داد. با سرنگونی حکومت بنی امیه، زمینه برای رونمایی از مقبره امام علی (ع) فراهم شد و شیعیان توانستند مزار نخستین امام خود را زیارت کنند.

در حرم امام علی (ع) افراد سرشناسی دفن هستند که در میان آن‌ها از پیامبران و عالمان دینی تا حاکمان، سیاستمداران، ادیبان و شاعران در طول دوره‌های مختلف تاریخی به چشم می‌خورد. حضرت نوح (ع) و حضرت آدم (ع)، دو پیامبر مدفون در جوار مقبره امام علی (ع) هستند که پیش از این امام در این مکان دفن شدند. مقبره برخی از مشاهیر مدفون در این حرم نیز در صحن‌ها، ایوان‌ها و حجره‌های مختلف آن قرار دارد.

منبع عکس: سایت حرم امام علی (ع)، عکاس: محمود الابراهیمی (mahmoud al ibrahimi)

از سال ۱۴۰۴ هجری قمری (۱۳۶۲ هجری شمسی) به بعد، دولت عراق اجازه دفن مردگان در حرم امام علی (ع) را لغو کرد و تنها در مواردی معدود مجوز دفن شخصیت‌ها در این حرم صادر می‌شود. آمار دقیقی از تعداد افراد مدفون در حرم امام علی (ع) در دست نیست؛ زیرا در طول سال‌ها برخی از مقبره‌ها از بین رفته‌ و بقایایی از آن‌ها باقی نمانده است. نام بسیاری از شخصیت‌های معروف در حوزه‌های مختلف که در این حرم مدهوف هستند نیز از منابع تاریخی موجود استخراج شده‌اند.

از معروف‌ترین عالمان دینی، دانشمندان و فقهای مدفون در حرم امام علی (ع) می‌توان به اسامی زیر اشاره کرد:

• علامه حلی
• شیخ عباس قمی
• مقدس اردبیلی
• ملا احمد نراقی
• آخوند خراسانی
• آیت‌الله بهبهانی
• شیخ مرتضی انصاری
• میرزا حبیب الله رشتی
• میرزای نائینی
• سید مصطفی خمینی
• آیت‌الله سید ابوالقاسم خویی
• حسین نوری
• محمد فاضل شربیانی
• میرزا محمد حسن آشتیانی
• میرزای شیرازی

در میان اشخاص مدفون در حرم امام علی (ع)، نام پادشاهان و سیاستمداران نیز به چشم می‌خورد که از معروف‌ترین آن‌ها می‌توان عضد الدوله دیلمی (حاکم سرشناس آل بویه) و آقا محمدخان قاجار را نام برد.

پیرامون حرم امام علی (ع) روایت‌های مختلفی از رویدادها و وقایع عجیب در طول سال‌ها وجود دارد که از آن‌ها با عنوان عجایب حرم امام علی (ع) یاد می‌کنند. هیچ مرجع قابل استنادی از رخداد این وقایع وجود ندارد و تنها نقل قول‌هایی از این رویدادها در طول زمان‌های طولانی، دست به دست می‌چرخند. در ادامه به برخی از مهم‌ترین عجایب و روایت‌ها پیرامون حرم امام علی (ع) اشاره خواهیم کرد.

یکی از نقوش زیبا در گوشه و کنار حرم امام علی (ع) نقش انگور است که توجه بسیاری از گردشگران را به سوی خود جلب می‌کند. در فرش‌ها، ستون‌های چوبی و نقوش برجسته بر ضریح حرم امام علی (ع)، نقش انگور دیده می‌شود. برخی روایتگران داستانی از بیماری حضرت فاطمه (س) بیان می‌کنند که در آن حضرت فاطمه (س) بر اثر بیماری ضعیف و ناتوان شده بود و در زمانی غیر از فصل انگور، از حضرت محمد (ص) انگور خواست.

منبع عکس: سایت حرم امام علی (ع)، عکاس: عقیل الحلو (ageel al helou)

پس از آن حضرت محمد (ص) دست به دعا برداشت و از خداوند طلب انگور کرد. لحظاتی نگذشت که حضرت علی (ع) با انگور به خانه وارد شد. حضرت فاطمه (س) با خوردن انگور شفا یافت. بنابر این روایت، بسیاری از علمای دینی، حضرت علی (ع) را از مقرب‌ترین افراد نزد خداوند می‌دانند و توسل به او را به همه مسلمانان توصیه می‌کنند.

برخی از علمای دینی نیز انگور را به‌دلیل خاصیت فراوان که همه قسمت‌های آن مفید است، به حضرت علی (ع) شبیه می‌دانند. با وجود تفاسیر مختلف از نقش انگور حرم امام علی (ع)، دلیل اصلی انتخاب این حکاکی‌ها بر کسی مشخص نیست.

جای انگشت روی ضریح حضرت علی (ع) از دیگر روایت‌های عجیب پیرامون این حرم است. این روایت به مردی به نام «مره بن قیس» اشاره دارد که فردی ثروتمند و دشمن خاندان امام علی (ع) بود. او به قصد اهانت به حرم امام علی (ع) و خونخواهی از درگذشتگان قبیله خود، به‌سمت نجف لشگرکشی کرد و قصد تخریب حرم امام علی (ع) را داشت.

پس از ورود مره بن قیس به حرم امام علی (ع)، او شمشیر خود را برای شکافتن قبر بالا می‌برد که دو انگشت شبیه شمشیر ذوالفقار از ضریح مطهر خارج می‌شود و او را هلاک می‌کند. بر اساس این روایت، دو نیمه بدن مره بن قیس تبدیل به سنگ می‌شود و جای دو انگشت بر صندوق چوبی داخل ضریح حرم امام علی (ع) باقی می‌ماند.

امروزه نیز دریچه‌ای کوچک میان یک صفحه فلزی به‌شکل محراب بر قسمت جنوبی صندوقچه چوبی مقبره امام علی (ع) وجود دارد که از آن با عنوان جایگاه دو انگشت (موضع الاصبغین) یاد می‌کنند.

از دیگر عجایب حرم امام علی (ع)، تبدیل شراب به سرکه در این حرم است. این داستان از زمان پادشاهی نادر شاه، پادشاه افشاریان، روایت می‌شود. در زمان این پادشاه و در اوج قدرت او، نادر شاه به وزیر ایرانی خود که مسلمانی شیعه بود، به‌دلیل ارادت بالا به امام علی (ع) و زیارت حرم او، طعنه می‌زند.

منبع عکس: سایت رسمی حرم امام علی (ع)، عکاس: همام الاعسم

وزیر نادر شاه در جواب او، قدرت امام شهید شیعیان را از حاکمان زنده بیشتر می‌خواند تا جایی که شراب در حرم این امام سرکه می‌شود. پس از آن نادرشاه افشار از وزیر خود می‌خواهد قدرت امام علی (ع) را به او نشان بدهد. برای این منظور، نادرشاه همراه با وزیر و همراهان خود و ظرفی از شراب انگور به حرم امام علی (ع) وارد می‌شوند. در این هنگام بوی سرکه به مشام نادرشاه می‌رسد و او متوجه تغییر شراب می‌شود. این روایت نیز سال‌ها دهان به دهان میان شیعیان چرخیده است و از آن به‌عنوان یکی از عجایب حرم امام علی (ع) یاد می‌کنند.

حرم امام علی (ع) از مجموع بناها، رواق‌ها و ایوان‌هایی ساخته شده است که ترکیبی از بناهای نوساز و بازسازی‌شده هستند. در ساخت این بناها به‌خوبی می‌توان رد پای معماری اصیل ایرانی را مشاهده کرد. در گوشه و کنار این حرم از گنبد و گلدسته‌ها تا کتیبه‌های موجود در صحن و ضریح حرم امام علی (ع)، نشانه‌هایی از هنر معماران ایرانی به چشم می‌خورد.

منبع عکس: سایت حرم امام علی (ع)، عکاس: عقیل الحلو (ageel al helou)

بناهای موجود در حرم امام علی (ع) به لحاط ساخت، نمونه‌هایی از معماری دوره صفویان هستند. بناها و بخش‌های بازسازی شده در این حرم نیز، با الگوبردای از نمونه‌های موجود در آن طراحی شده‌اند تا هماهنگی کاملی در قسمت‌های مختلف حرم امام علی (ع) وجود داشته باشد.

در تزیینات گنبد، گلدسته‌ها، ضریح، درها و دیوارهای رواق‌ها، از طلا و نقره و سنگ‌های قیمتی استفاده شده است. بسیاری از نقوش زیبای ضریح این حرم، با طلای خالص حکاکی شده‌اند که از شاهکارهای هنر اسلامی در زمان حاضر به شمار می‌رود. ضریح حرم امام علی (ع) به دو بخش تقسیم می‌شود که قسمت پایینی آن پنجره نقره‌ای و بالای آن تاج طلا است.

نقوش قلمزنی و میناکاری در بخش‌های مختلف حرم امام علی (ع)، از ویژگی‌های مورد توجه معماری این مجموعه هستند و نقش خوشه‌های انگور از بیشترین تصاویر قلمزنی بر بخش‌های مختف حرم امام علی (ع) است. در گوشه و کنار حرم، آیات قرآن، احادیث امام علی (ع) و اشعاری در مدح و ستایش او بر کتیبه‌ها دیده می‌شود.

منابع عکس‌ها: عکس سمت راست از ویکی مدیا، عکاس: امیر حسامی نژاد، سه عکس سمت چپ از سایت رسمی حرم امام علی (ع)، عکاس‌ها به‌ترتیب از راست به چپ: عقیل الحلو (ageel al helou)، کرار سری (karar sari) و مجاب الحجار

صحن حرم امام علی (ع) با مساحت تقریبی ۸,۰۰۰ متر مربع، از سه جهت شمالی، جنوبی و شرقی، حرم را احاطه کرده است. ارتفاع حصار بیرونی مشرف بر این صحن به ۱۷ متر می‌رسد. چهار دروازه صحن در دوره حکومت صفویان و یکی دیگر در زمان حکومت عثمانیان ساخته شدند. بنای حرم مربعی شکل است و میان رواق صحن اصلی قرار دارد. از زیباترین بخش‌های معماری در حرم امام علی (ع) می‌توان به ناودان طلا اشاره کرد.

حرم امام علی (ع) از بخش‌های مختلفی تشکیل شده است و هم‌‌چنان نیز ساخت‌وساز در قسمت‌های مختلف آن وجود دارد. از مهم‌ترین بخش‌های در حال توسعه این حرم می‌توان به صحن حضرت فاطمه (س) اشاه کرد که به دست معماران ایرانی در حال طراحی و ساخت است. این صحن بخش‌های زیادی از غرب حرم امام علی (ع) تا مقام امام سجاد (ع) را در برمی‌گیرد و محوطه این حرم را تا ۱۴۰,۰۰۰ متر مربع افزایش می‌دهد. به‌جز این صحن، بخش‌های دیگر حرم امام علی (ع) در حال بهره‌برداری است که در ادامه به معرفی آن‌ها می‌پردازیم:

حرم امام علی (ع) پنج در ورودی و خروجی دارد که در بخش‌های مختلف این حرم قرار گرفتند. نام‌گذاری این درها از نزدیکی آن‌ها به مقبره بزرگان یا موقعیت مکانی آن‌ها انجام شده است.

منبع عکس: ویکی مدیا، عکاس: علی رفیعی

در شمالی حرم امام علی (ع) را با نام «باب الطوس» می‌شناسند که در نزدیکی مقبره «شیخ طوسی» قرار دارد. مسجد طوسی نیز در جوار این در نقره‌ای رنگ واقع شده است. در جنوبی حرم امام علی (ع) را به‌دلیل قرارگیری آن در جهت قبله، «باب القبله» می‌نامند.

«باب الکبیر» یا «باب الساعه» در قسمت شرقی این حرم قرار دارد و روبه‌روی بازار کبیر نجف واقع شده است. در نزدیکی باب الکبیر، نوسازترین در حرم امام علی (ع) به چشم می‌خورد که به‌دلیل قرارگیری در جهت کوفه و آرامگاه «مسلم ابن عقیل»، آن را «باب المسلم» نام‌گذاری کردند. باب المسلم را با نام «باب الذهب» نیز می‌شناسند.

آخرین در مجموعه حرم امام علی (ع) نیز «باب الفرج» نام دارد که به‌دلیل نزدیکی به مقام حضرت مهدی (عج) به این نام خوانده می‌شود. باب الفرج در زمان پادشاهی «عبد العزیز عثمانی» نصب شده است و به همین دلیل از آن با نام «باب السلطان» نیز نام می‌برند. این در، در بخش غربی حرم امام علی (ع) واقع شده است.

صحن اصلی حرم امام علی (ع) چهار گوشه و دو طبقه دارد که در نخستین طبقه آن ۵۴ ایوان و در طبقه دوم آن ۷۸ حجره به چشم می‌خورد. حجره‌ها در گذشته محل تحصیل و اقامت طلاب نجف بود و مراسم مذهبی در ایوان‌های صحن برگزار می‌شد.

حسینیه صحن حرم امام علی (ع) در بخش شمالی آن قرار دارد و مکانی مناسب برای اتراق و استراحت زائران است. این حسینیه چشم‌انداز مناسبی از ایوان سوم صحن حرم دارد و به همت خیرین نجف ساخته شده است.

منبع عکس: سایت حرم امام علی (ع)، عکاس: عقیل الحلو (ageel al helou)

در حسینیه صحن حرم امام علی (ع) وضوخانه وجود دارد تا زائران به‌راحتی برای برپایی نماز و انجام مناسک دینی آماده شوند. این بنا سال‌های طولانی تا پیش از سقوط صدام متروکه بود و پس از آن بازسازی شد.

گنبد حرم امام علی (ع) طلایی رنگ است. روکش طلای این گنبد را در زمان نادر شاه افشار و به دستور او به آن اضافه کردند. تا پیش از آن روکشی سفالی بر این گنبد وجود داشت و نمای آن ساده بود.

منبع عکس: سایت حرم امام علی (ع)، عکاس: محمود الابراهیمی (mahmoud al ibrahimi)

گنبد حرم امام علی (ع) از درون به‌شکل نیم‌دایره‌ای و قطر آن بیشتر از ۱۳ متر است؛ اما از بیرون دایره‌ای‌شکل نیست و قطر بیرونی آن بیش از ۱۶ متر است. ۱۲ دریچه به طول چهار متر و عرض کمی بیش از دو متر گرداگرد این گنبد به چشم می‌خورد که جریان نورخورشید و هوا را به داخل هدایت می‌کنند. در پایین این گنبد آیاتی از سوره فجر و نبا، با خط ثلث نوشته شده است.

مناره‌های حرم امام علی (ع) در صحن اصلی این حرم و در سمت شرقی ضریح قرار گرفته‌اند. شبستان ایوان طلا نیز بین این مناره‌ها واقع شده است. ارتفاع مناره‌های حرم به ۳۵ متر می‌رسد و بالای آن‌ها جایگاه ویژه برای پخش اذان تعبیه شده است. مناره‌های حرم امام علی (ع) تا ارتفاع ۱۷ متری به رواق روضه متصل هستند.

مناره ساعت در صحن حرم امام علی (ع) و مقابل گنبد و مناره‌های طلایی قرار دارد. این سازه از زیباترین مناره‌های ساعت بین حرم ائمه اطهار به شمار می‌رود و پلان پایین آن مربعی شکل است.

منبع عکس: سایت حرم امام علی (ع)، عکاس: محمود الابراهیمی (mahmoud al ibrahimi)

ساعت بالای مناره سه زنگ دارد که هر ۱۵ دقیقه یک بار نواخته می‌شود. گنبد کوچکی بالای مناره ساعت به چشم می‌خورد که روی هشت ستون طلاکاری قرار گرفته است. ساعت بالای مناره حرم امام علی (ع)، ساخت کشور انگلستان و در زمان حکومت قاجار توسط یکی از وزیران «ناصرالدین شاه» به نام «امین الملک»، به حرم امام علی (ع) اهدا شده است.

در صحن اصلی حرم امام علی (ع) پنج ایوان اصلی وجود دارد که نسبت به سایر ایوان‌ها شهرت بیشتری دارند. «ایوان طلا» مقابل در شرقی و جلوتر از رواق شرقی قرار دارد. ارتفاع این ایوان از سطح زمین به یک متر می‌رسد و به‌دلیل طلاکاری‌های چشم‌نواز بر آن، با این نام شناخته می‌شود. در بخش‌هایی از ایوان طلا سخنان امام علی (ع) همراه با مدح و ستایش او حک شده است.

منبع عکس: سایت حرم امام علی (ع)، عکاس: کرار سری (karar sari)

«ایوان العلما» مقابل باب الطوس قرار دارد و به‌دلیل وجود مقبره عالمان بزرگ در آن، به این نام شناخته می‌شود. ایوان جنوبی یا «ایوان الکبیر» نیز از دیگر بخش‌های مهم حرم امام علی (ع) است که بزرگان دینی در آن دفن هستند. ایوان شمالی نیز در غرب دیوار شمالی صحن اصلی و مشرف بر آن قرار دارد.

«ایوان میزاب الذهب» یا «ایوان ناودان طلا» در رواق جنوبی و روبه‌روی باب القبله واقع شده است. آبراهی طلایی رنگ از میان طاق این ایوان می‌گذرد که آب باران را به بخش‌های مختلف هدایت می‌کند و به همین دلیل نام ناودان طلا را برای این ایوان انتخاب کرده‌اند. ایوان ناودان طلا از زیباترین بخش‌های حرم امام علی (ع) به شمار می‌رود.

حوزه علمیه حرم امام علی (ع) در واقع مدرسه علوم دینی در حجره‌های طبقه دوم صحن اصلی بوده است. در گذشته طلاب علوم دینی در شهر نجف در این حوزه تحصیل و زندگی می‌کردند. هر حجره ایوانی مشرف به صحن دارد و از راهرویی در پشت به پلکان می‌رسد. در حال حاضر این حجره‌ها خالی است و کاربری گذشته را ندارد.

رواق ضریح حرم امام علی (ع) دارای پنج در است و وسط صحن اصلی قرار دارد. پلان رواق روضه مربعی شکل و ضریح حرم امام علی (ع) داخل آن است. زمان دقیق ساخت نخستین ضریح مقبره امام نخستین شیعیان مشخص نیست؛ اما تاکنون بارها ضریح این حرم بازسازی و نوسازی شده است.

منبع عکس: ویکی مدیا، عکاس: امیر حسامی نژاد

در طول سال‌های طولانی، پادشاهان، تاجران و بزرگان حکومت‌های مختلف، ضریح‌هایی از نقره و طلا به حرم امام علی (ع) هدیه کردند. هرکدام از ضریح‌های قبلی حرم امام علی (ع) با تزیینات زیبا از کتیبه‌هایی با خط کوفی و حکاکی بر طلا و نقره ساخته شده بودند و به‌دلیل ارادت اهدا کنندگان به حضرت علی (ع)، هر بار این ضریح باشکوه‌تر از ضریح قبلی خود بود. برخی از ضریح‌های این حرم در حال حاضر در موزه این مجموعه در معرض دید عموم زائران قرار دارند.

ضریح کنونی حرم امام علی (ع) در کشور هندوستان و به سفارش «طاهر سیف الدین»، از پیشوایان فرقه بهره هند (گروهی از اسماعیلیان)، ساخته شد. طلا و نقره مواد اصلی ساخت این ضریح بودند و ساخت آن پنج سال به طول انجامید. کتیبه‌هایی نقره با میناکاری‌های زیبا بر بالای ضریح حرم امام علی (ع) خودنمایی می‌کند که بر آن نام اسامی متبرک و آیات قرآن حک شده است.

بر مزار امام علی (ع)، داخل ضریح مطهر حرم او، صندوق چوبی خاتم‌کاری قرار دارد که قدمت آن به دوره پادشاهی زندیه می‌رسد. جنس این صندوق از ساج هندی است و روی آن تزیینات زیبایی از منبت‌کاری، کتیبه‌ها، عاج، صدف و چوب‌های رنگی به چشم می‌خورد.

منبع عکس: سایت ستاد بازسازی عتبات عالیات، عکاس: نامشخص

کتیبه‌ای در غرب صندوقچه چوبی، به نام «محمد جعفربن محمد صادق زند (از بزرگان دربار زند)» به‌عنوان بانی ساخت و سال ۱۲۰۲ هجری قمری به‌عنوان زمان ساخت این صندوق اشاره دارد. روی صندوقچه نیز نام «محمد حسین نجار شیرازی»، سازنده این اثر و «محمد بن علاءالدین محمد حسینی» به‌عنوان خطاط کتیبه‌ها، حک شده است. در دیگر بخش‌های این صندوقچه نیز آیات قرآنی و دعاهای مختلف به چشم می‌خورد.

دیواره و سقف شیشه‌ای داخل ضریح امام علی (ع)، از صندوقچه چوبی موجود بر مقبره این امام محافظت می‌کند. از دیگر آثار موجود در ضریح و جوار مزار امام علی (ع) می‌توان عتیقه‌جاتی نایاب، گردنبندها، تاج الماس و جواهرات مزین به یاقوت و زمرد را نام برد. قندیلی زیبا از جنس طلا و تزیینات الماس، یاقوت، زمرد و مروارید نیز داخل ضریح به چشم می‌خورد که مشرف بر مقبره امام علی (ع) است.

جایگاه معروف دو انگشت بر ضلع جنوبی صندوقچه چوبی حرم امام علی (ع) و روبه‌روی صورت آن حضرت قرار دارد. مجموعه جواهرات و اشیای ارزشمند داخل ضریح حرم امام علی (ع)، توسط پادشاهان و حکمرانان مختلف در طول زمان به حرم امام علی (ع) هدیه داده شدند.

در گذشته مقام‌هایی در حرم امام علی (ع) وجود داشت که متعلق به امام سجاد (ع) و امام صادق (ع) بود. مقام امام سجاد (ع) در سمت غربی صحن و مقام امام صادق (ع) در نزدیکی مسجد الراس و باب الفرج، در جنوب غربی حرم قرار داشت. این دو مقام در طول بازسازی و توسعه ورودی‌ها و صحن حرم از بین رفتند و امروزه اثری از آن‌ها باقی نیست.

در جوار دیوار حرم نیز در گذشته گذری قرار داشت که با نام «گذر امام زمان (عج)» شناخته می‌شد. این گذر بنا بر روایت‌های موجود محل عبور حضرت مهدی (عج) برای زیارت حرم امام علی (ع) بود. پس از توسعه فضای داخلی صحن حرم امام علی (ع)، گذر امام زمان (عج) داخل صحن قرار گرفت و در حال حاضر محل دقیق آن مشخص نیست.

به‌جز بناهای موجود در مجموعه حرم امام علی (ع)، ساختمان‌ها و بناهایی اطراف آن نیز وجود دارند که در حال حاضر بخشی از این مجموعه بزرگ به شمار می‌روند. برخی از بناهای موجود در حرم امام علی (ع) در طول زمان تغییر کاربری دادند و برخی دیگر نیز کاربری قبلی خود را دارند. در ادامه به معرفی معروف‌ترین بناهای اطراف حرم امام علی (ع) می‌پردازیم.

مسجد الراس در ضلع غربی صحن اصلی حرم امام علی (ع) قرار دارد و متصل به رواق حرم است. این بنا به دوره حکومت ایلخانیان تعلق دارد و داخل آن با تزیینات زیبایی از کاشی‌کاری و آینه‌کاری بازسازی شده است.

منبع عکس: سایت رسمی حرم امام علی (ع)، عکاس: مجاب الحجار

در نام‌گذاری مسجد الراس حرم امام علی (ع) دو روایت مختلف وجود دارد. نخستین روایت از امام صادق (ع) نقل می‌شود که بر اساس آن سر امام حسین (ع) را پس از واقعه کربلا در این مسجد نگه داشتند. روایت دیگر برای نام‌گذاری نیز به موقعیت مکانی این مسجد اشاره دارد که در مقابل سر امام علی (ع) قرار گرفته است.

مسجد عمران بن شاهین از قدیمی‌ترین مساجد نجف به شمار می‌رود که سال‌ها متروک بود. این مسجد در شمال صحن اصلی حرم امام علی (ع) قرار دارد و امروزه بخشی از مجموعه حرم است. مسجد عمران بن شاهین در اواسط قرن چهارم هجری به دست شخصی به همین نام ساخته شد که از نزدیکان «عضد الدوله دیلمی» بود.

مسجد عمران بن شاهین در زمان ساخت رواق بود و سپس به مسجد تبدیل شد. اکنون این بنا به شبستانی بزرگ و باشکوه تبدیل شده است که در سمت راست راهروی ورودی باب شیخ طوسی قرار دارد.

کتابخانه روضه از مشهورترین و قدیمی‌ترین کتابخانه‌های نجف در شمال صحن حرم امام علی (ع) است و در غرب مسجد عمران بن شاهین قرار دارد. این کتابخانه از گذشته تا به امروز محل نگهداری از نسخ خطی نایاب و کتاب‌های ارزشمند شیعیان بوده است.

منبع عکس: خبرگزاری ایرنا، عکاس: نامشخص

قدمت دقیق کتابخانه روضه مشخص نیست؛ اما شواهد موجود، تاسیس این مجموعه را به دوره حکومت آل بویه و زمان حکمرانی عضد الدوله دیلمی نسبت می‌دهند. کتابخانه روضه را با نام «کتابخانه حیدریه» نیز می‌شناسند.

مسجد الخضرا از مساجد قدیمی شهر نجف است که امروزه در بخش شرقی صحن اصلی حرم امام علی (ع) قرار دارد. این مسجد دارای دو ورودی است که یکی داخل صحن و در سومین ایوان از سمت راست ورودی باب مسلم قرار دارد و در دیگر آن بیرون صحن حرم واقع شده است. قدمت مسجد خضرا به قرن هفتم هجری قمری می‌رسد.

«آیت‌الله سید ابوالقاسم خویی»، از علمای سرشناس شیعه، در گذشته جلسه‌های تدریس خود را در مسجد خضرا برگزار می‌کرد. مقبره این عالم در حال حاضر در جوار مسجد خصرا واقع شده است و بین آن‌ها پنجره‌ای مشبک به چشم می‌خورد.

حسینیه آل زینی در شمال صحن حرم امام علی (ع) و در جوار باب طوس قرار دارد. بنای کنونی این حسینیه پس از بازسازی کامل به‌شکل امروزی در آمده است. در گذشته این بنا «مدرسه غرویه» نام داشت و کاربری آن با امروز متفاوت بود. پس از تبدیل مدرسه به حسینیه به همت «سید محسن زینی (از نیکوکاران نجف)»، زائران از آن برای استراحت، برپایی نماز و مراسم مذهبی استفاده می‌کردند.

تکیه بکتاشیه بنایی متعلق به دوره عثمانیان است که در غرب حرم امام علی (ع) و شمال مسجد الراس قرار دارد. از این بنا در گذشته برای اقامت درویشان استفاده می‌شد و افراد بسیاری نذورات و اوقاف خود را به این تکیه می‌سپردند.

تکیه بکتاشیه سه در دارد که یکی از آن‌ها به ضلع غربی بیرون حرم باز می‌شود و دو در دیگر در ایوان‌های صحن اصلی قرار گرفته‌اند. این تکیه از لحاظ ساختار به صحن آستان علوی شباهت دارد و با قالب‌های سنگی بزرگ ساخته شده است.

منبع عکس: سایت حرم امام علی (ع)، عکاس: محمود الابراهیمی (mahmoud al ibrahimi)

در این مقاله به معرفی یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های مذهبی و تاریخی در شهر نجف کشور عراق یعنی حرم امام علی (ع) پرداختیم. در صورت تجربه بازدید و زیارت این حرم می‌توانید در ادامه نظرات خود را با ما و دیگر کاربران کجارو در میان بگذارید.

منبع عکس‌ کاور: وب‌سايت رسمی حرم امام علی (ع)، عکاس: علی هیثم

نویسنده: مینا بهزادی‌منش