کاروانسرای مرنجاب

کاروانسراهای ایران نقش مهمی در تاریخ این سرزمین داشته‌اند. اقلیم کویری و مسافت‌های طولانی بین شهرها، سبب می‌شد تا کاروانیان و تجار با توقف و اقامت در کاروان‌سراهای مختلف، قادر به ادامه مسیر باشند. دوره حکومت شاه‌ عباس صفوی را مصادف با اوج کاروان‌سراسازی‌ها در ایران می‌دانند. کاروانسرای مرنجاب واقع در کویر مرکزی ایران، یکی از شاخص‌ترین کاروان‌سراهای این دوران و از جاهای دیدنی آران و بیدگل است.

• آدرس: استان اصفهان، ۵۰ کیلومتری شمال شرق آران و بیدگل، کویر مرنجاب (مشاهده در نقشه)

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: Ad Nan

کاروانسرای مرنجاب در ۵۰ کیلومتری شمال شرق آران و بیدگل و حاشیه جنوب غرب پارک ملی کویر واقع شده است. مسیری که از آران و بیدگل به مرنجاب می‌رود، یکی از مسیرهای قدیمی اصفهان به کاشان، یزد، مشهد و تهران و مسیر گذر بسیاری از گردشگران کویر است. در گذشته، این مسیر با مسیر اصلی ورامین-اردستان تلاقی می‌کرد و در شمال به محور اصلی جاده‌ سنگ‌فرش صفوی متصل می‌شد.

برای دسترسی به کاروانسرای مرنجاب می‌توان مسیر شهر آران و بیدگل به جاده‌ کویری و خاکی مرنجاب را انتخاب کرد. سرآغاز جاده‌ کویر مرنجاب در کنار امامزاده «هلال بن علی» قرار دارد. مسافت این جاده ۵۰ کیلومتر است؛ اما به‌واسطه ناهمواری‌ها، سه ساعت به‌طول می‌انجامد. از آران و بیدگل تا کاروانسرای مرنجاب هیچ روستایی نیست و فقط چند کشتزار کوچک، آن هم در آغاز راه دیده می‌شود. در طول مسیر تنها یک چاه آب وجود دارد که در نزدیکی جاده خاکی کاروان‌سرا است.

مسیر دیگری که می‌توان در پیش گرفت، مسیر پارک ملی کویر است که به قصر بهرام و کاروانسرای سفیدآب و مرنجاب منتهی می‌شود. مسیر سوم نیز از کاشان به ابوزید و از آنجا به مرنجاب ختم می‌شود.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: علی‌اصغر شیروانی

کاروان‌سرای مرنجاب در «بند ریگ»، یکی از معروف‌ترین و بزرگ‌ترین ریگزارهای ایران، واقع شده است. این منطقه در گذشته گذرگاه رودخانه‌ها و آبراهه‌های دائمی و فصلی پرآب بود و حتی در بهار به‌دلیل عبور جریان‌های سیلابی پرآب، بسیار خطرناک تلقی می‌شد. اکنون دیگر خبری از آن سیلاب‌ها نیست و بند ریگ در بهار با پوشش گیاهی زیبا می‌شود. علاوه بر این، زمانی که بر اثر وزش باد تپه‌های ماسه‌ای به حرکت درمی‌آیند، منظره‌‌ای بدیع ایجاد می‌شود.

ساختمان کاروان‌سرا نیز از فاصله دور، همچون تابلوی نقاشی‌شده‌ بسیار زیبایی، بین دریاچه و رشته تپه‌های ماسه‌ای جلب توجه می‌کند؛ ازاین‌رو، عجیب نیست که عکاسان طبیعت در این منطقه سیر می‌کنند یا فیلمسازان برای فضاسازی حوادث تاریخی و بیابان‌های کشورهای عربی و صحرای آفریقا، سر از این محدوده درمی‌آورند. کاروانسرای مرنجاب در سال ۱۳۸۴ با شماره‌ ۱۲۱۲۶ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: Herrmann Pierre André

سال ۱۰۱۲ هجری قمری، کلنگ کاروانسرای مرنجاب در کویر مرنجاب زده شد. شاه عباس در راستای سلسله پروژه‌های کاروانسراسازی‌ که در مسیرهای اصلی و پر رفت و آمد جاده ابریشم اجرا می‌کرد، دستور ساخت کاروانسرای مرنجاب را روی تپه‌ای واقع در کنار چشمه و قنات آب شیرین و جنوب دریاچه‌ نمک صادر کرد؛ بنابراین «آقاخضر نهاوندی» که در آن زمان حاکم کاشان بود، همت کرد و کاروانسرای آجری مرنجاب را برپا ساخت. این کاروان‌سرا نقش استراحتگاه مسافران را داشت و همچنین نقش پاسداری از راه پر رفت و آمدی را عهده‌دار بود که پایتخت (اصفهان) را به مشهد مقدس وصل می‌کرد.

«اسکندر بیک منشی» نیز در کتاب «عالم‌آرای عباسی» از کاروانسرای مرنجاب به‌عنوان کاروانسرایی معتبر در کنار جاده‌ای نام برده است که شاه‌ عباس در وسط کویر نمک احداث کرده بود.

عکس‌ از وب‌سایت Wikipedia | عکاس: Mahmoodreza Mohajerani

کاروانسرای مرنجاب، قلعه‌ای مربع‌شکل به مساحت ۳,۵۰۰ متر مربع محسوب می‌شود که ۶ برج در دیوارهای آن تعبیه شده است. پایه‌های ساختمان کاروانسرای مرنجاب از سنگ و ملاط ساخته شده‌اند. در داخل این مجموعه، حیاطی به ابعاد ۳۰ در ۲۰ متر وجود دارد و دورتادور آن ۲۹ اتاق تعبیه شده است که با چند پله به کف حیاط متصل می‌شوند. در پشت اتاق‌ها نیز سرسرای بزرگی برای اصطبل پیش‌بینی شده است.

نقشه‌ بنا از بسیاری جهات شبیه به ساختمان‌های قصر بهرام و عین‌الرشید سیاه‌کوه است و پیدا است که اقامتگاهی برای قوافل محسوب می‌شد؛ ولی بنای مرنجاب جدیدتر از بناهای ذکر شده است و پیشینه‌ پیشاصفوی ندارد.

عکس‌ها از گوگل‌مپ | عکاس‌ها: سعید امینیان، هادی کریمی، snjezana mazar brico، koen

روشن نیست که کاروان‌سرای مرنجاب تا چه زمانی کاربری خود را حفظ کرده است؛ اما می‌توان حدس زد که در زمان حکومت پهلوی‌ که جاده‌ تهران-قم کشیده شد، دیگر از رونق افتاده باشد؛ شاهد این گمان، خاطرات «آلفونس گابریل» اتریشی است که به این منطقه سفر کرده بود. او پس از توصیف شنزارها و طوفان‌های شن می‌نویسد:

... قبل از تاریک شدن هوا، پس از راهپیمایی طولانی و مرارت‌بار، به بقایای کاروانسرای قدیمی مرنجاب رسیدیم. جایی که در برابر فشارهای شدید باد در امان بودیم... ویرانه‌های کاروانسرای مرنجاب روی تپه‌ای قرار گرفته بود ...

در سال‌های پیش از انقلاب، دانشگاه تهران با همکاری سازمان میراث فرهنگی کاشان به‌منظور ایجاد و راه‌اندازی یک ایستگاه تحقیقات مناطق کویری و بیابانی، در کاروانسرای مرنجاب تعمیرات اساسی انجام دادند؛ اما با اوج‌گیری انقلاب اسلامی کار رها شد و دیگر ادامه نیافت.

پس از پیروزی انقلاب، منطقه تا مدتی تقریبا به‌لحاظ گردشگری راکد بود. سازمان میراث فرهنگی در سال ۱۳۷۸ این کاروان‌سرا را خرید و در قالب طرح پردیسان مرمت کرد. در آن زمان این کاروانسرا به شخصی به نام «عباس شیبانی» تعلق داشت که از آن به‌عنوان آغل گوسفندان استفاده می‌کرد. مرمت تا سال ۱۳۸۲ طول کشید و خیلی از اتاق‌های کاروانسرا به‌‌طور کلی تعمیر شد.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس:‌Hamed-Madanian

از ۱۰ سال گذشته تاکنون، کاروانسرای مرنجاب گردشگران بیشتری را به خود می‌بیند. اکنون بنای کاروان‌سرا نقش مهمانسرا به خود گرفته است و اتاق‌های آن برای اقامت اجاره داده می‌شود. کویر و کاروانسرای مرنجاب در بیشتر مواقع سال، به‌ویژه چهارشنبه‌سوری و تعطیلات نوروز، پذیرای تورهای گردشگری از سراسر ایران است.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس‌ها: Maranjab Castle، علی توحید؛ عکس اول از ویکی‌پدیا | عکاس: محمودرضا مهاجرانی

در اطراف کاروان‌سرا حوضچه‌ آبی به طول ۵۰ متر و عرض ۱۵ متر قرار دارد که درختان بید و گز آن را محصور کرده‌اند. محوطه‌ این آبگیر در سال‌های اخیر برای رفاه حال مسافران و برپایی چادر آجرفرش شده است. منقل‌های این محوطه نیز برای عموم قابل استفاده است. اقامت در محوطه کاروانسرای مرنجاب نیز مشمول هزینه خواهد بود.

درون کاروان‌سرا سفره‌خانه‌ سنتی تعبیه شده است. علاوه بر آنکه سرویس بهداشتی عمومی وجود دارد، در هر اتاق توالت و حمام اختصاصی نیز دیده می‌شود.

عکس‌ از وب‌سایت Wikipedia | عکاس: مهدی کلهر

• اگر به قصد اقامت به کاروانسرای مرنجاب سفر می‌کنید، حتما از ظرفیت اتاق‌ها و فعالیت مجموعه اطمینان حاصل کنید. امکان رزرو اتاق‌ها نیز وجود دارد.
• طوفان‌های سهمناک شن پدیده‌ای معمول در منطقه مرنجاب است؛ ازاین‌رو حتما با راهنمایی خبره، کارآزموده و باتجربه به کویر مرنجاب بروید.
• اگر فصل سرد را برای بازدید از کاروانسرای مرنجاب انتخاب کرده‌اید و قصد اقامت دارید، بهتر است کیسه خواب و لباس گرم به‌همراه داشته باشید.
• برای اقامت در فضای باز، بهتر است صرفا در محوطه‌ فنس‌کشی‌شده‌ای کمپ کنید که کنار کاروان‌سرا قرار دارد.
• امکان پارک کردن خودرو در محوطه کاروانسرای مرنجاب وجود دارد.
• پوشش شبکه تلفن همراه در محدوده کاروانسرای مرنجاب چندان رضایت‌بخش نیست.

• آدرس: استان اصفهان، ۳۵ کیلومتری شمال شرقی آران و بیدگل (مشاهده در نقشه)

دریاچه نمک یکی از جاذبه‌های گردشگری مهم در کویر مرنجاب است که حدود ۶۴۷ کیلومتر مربع وسعت دارد. وجود جزیره سرگردان و پدید آمدن اشکال هندسی خیره‌کننده در این دریاچه، گردشگران بسیاری را متحیر می‌کند.

آدرس: استان اصفهان، آران و بیدگل، مجموعه تاریخی قاضی (مشاهده در نقشه)

مجموعه تاریخی قاضی یکی از جاذبه‌های مهم آران و بیدگل است که قدمت آن به دوره سلجوقی بازمی‌گردد. این اثر که در فهرست آثار ملی ایران نیز به‌ثبت رسیده است، شامل مسجد جامع، حسینیه، مهدیه، آرامگاه پنج امامزاده، آب‌انبار، بازارچه شرقی، بازارچه غربی، مسجد ملا علی آرانی، خانه خاندان عاملی آرانی و خانه تاریخی قاضی است.

نویسنده: رضا اردو/ پوریا محمدی پیوند