جمعه مسجد

بناهای مذهبی همچون آتشکده‌ها، کلیساها، معابد و مساجد در سراسر جهان نمادی از تمدن، فرهنگ و اجتماع زمان خود محسوب می‌شدند؛ از همین رو است که در ساخت آن‌ها تمامی هنر و ظرافت‌های معماری به‌کار گرفته می‌شد. در ایران نیز بناهای مذهبی جزو مهم‌ترین آثار تاریخی و جاذبه‌های گردشگری هستند. «مسجد جمعه» که از جاهای دیدنی اردبیل است، یکی از این جاذبه‌ها به شمار می‌رود.

• آدرس:‌ استان اردبیل، اردبیل، بلوار مدنی (مشاهده در نقشه)

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: احسان محمدحسینی

جمعه مسجد از جاهای دیدنی اردبیل در محله پیرشمس‌الدین است. این بنای تاریخی در کنار آتشکده‌ای قرار دارد که مربوط به دوره اشکانی بود. ساختمان پیشین مسجد که بخشی از آن مربوط به آتشکده بوده است، شامل حیات، ایوان و طاق باشکوهی می‌شد. این بنادر حمله مغول در سال ۶۲۰ هجری قمری از بین رفت و در حدود سال ۶۵۰ هجری قمری مجددا بازسازی شد؛ در حال حاضر، ساختمان اصلی مسجد از بین رفته و تنها بخش‌هایی از آن باقی مانده است.

برای دسترسی به مسجد جمعه، از میدان شریعتی در مرکز شهر وارد بلوار امام‌خمینی شوید و پس از رسیدن به چهارراه طالقانی، با حرکت به‌سمت راست به‌سمت بلوار مدنی حرکت کنید. پس از ورود به بلوار مدنی و حرکت به‌طول چندصد متر، مسجد جمعه در سمت چپ شما خودنمایی می‌کند.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: علی زنداکبری

ساختمان اصلی جمعه مسجد اردبیل، در حال حاضر از بین رفته است و قسمت‌های باقی‌مانده از بنای مسجد، صرفا گنبدخانه و ایوان مسجد بزرگ را تشکیل می‌دهد. اگرچه قدمت مسجد به دوره سلجوقی می‌رسد، معماری مسجد با معماری مساجد دوره سلجوقی تفاوتی بزرگ دارد؛ به این مضمون که مساجد دوره سلجوقی اغلب چهارایوانی بوده‌اند؛ اما این مسجد چهارایوانی نیست. مسجد جمعه اردبیل که سازه اصلی آن آجر است، از سه بخش تشکیل می‌شود. اولین قسمت مسجد پایه مناره‌ای است که در فاصله اندکی از مسجد قرار دارد. این مناره به شیوه معماری سلجوقیان ساخته شده و دارای دو قسمت است. قسمتی از آن پایه مناره است که به‌صورت هشت‌ضلعی ساخته شده و بخش دیگر، بدنه استوانه‌ای مناره است که پنج متر قطر دارد. در بدنه مناره نیز کتیبه‌ای قرار گرفته است.

گفته می‌شود که کتیبه متعلق به «اوزون حسن آق قویونلو» است که تاریخ ۸۷۸ هجری را دارد. این کتیبه هیچ ربطی به مسجد ندارد و شیوه قرارگیری آن روی مناره، نشان می‌دهد که از جای دیگری آورده شده و روی مناره قرار داده شده است.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: علی زنداکبری

دومین بخش مسجد، تیرپوش آن محسوب می‌شود که به ابعاد هشت در ۱۵ متر روی ۹ ستون چوبی قرار گرفته است و ستون‌ها نیزبر پایه‌های سنگی غیرمنتظم استوار شده‌اند. ایوان شمالی گنبدخانه که به سنت ایوان‌سازی دوره ساسانی ساخته شده است، در دوره قاجاریه به بقعه و شبستان ساده با سقف ساده تیرپوش تغییر کرد. ورودی چوبی تکه‌کوب‌شده، میخ‌های آهنی برجسته‌ای دارد و بالای یک لنگه از آن نوشته‌ای کنده‌کاری‌شده دیده می‌شود. سومین بخش بنا، مسجد قدیم است که بنایی مرکب از چهار تاق و گنبد دارد. تمام بنا آجری و به مقدار خیلی کم در تزیینات آن کاشی به‌چشم می‌خورد. بسیاری از نما تقریبا از بین رفته و تنها مقدار بسیار کمی از آن باقی مانده است. بخش‌هایی از تزیینات داخلی زیر گنبد که سومین بخش بنا را تشکیل می‌دهد و کاشی‌کاری شده، هنوز در بنای ساختمان موجود است.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: نگین اسکان‌داری

بنای اصلی مسجد که هم‌اکنون محوطه مکعبی آن سرپا است، در دوره آبادانی دارای گنبد بود. محوطه اصلی و مربع‌شکل مسجد در قسمت غربی و شرقی دارای طا‌ق‌نماهای متعدد است که در هر بدنه، تعداد آن‌ها سه دهنه است. در میان هر یک از طاق‌نماها، راهروهای باریکی به‌صورت معبر به قسمت‌های مختلف مسجد از جمله به نمازخانه و شبستان اصلی راه پیدا می‌کند.

ایوان مجاور گنبدخانه هم‌اکنون به‌صورت مسجدی دایر، مورد استفاده اهالی محل است که با همان شبکه راه‌های زیرزمینی از طرف جنوب به محوطه محراب و از طرف بدنه غربی و شرقی به راهروهای زیرزمینی منتهی می‌شود. پوشش فعلی مسجد به‌صورت سقف تیر پوشی مسطح با استفاده از سه ردیف پایه ستون‌های سه‌تایی است که در زمان قاجار ساخته شده بود.

آنچه امروز از مسجد باقی مانده، تنها بخش‌هایی از ساقه ترک‌دار منشوری گنبد است. گنبد رفیع تک‌پوش مسجد فرو ریخته و در زیر تالار اصلی مسجد، به‌منظور تسهیل عبور و مرور مردم و دسته‌ها و اجتماعات، دهلیزها و راهروهایی به‌صورت شبکه‌ای منظم و محاسبه شده ساخته شده است. در فاصله هر دو متر به‌صورت چهارراهی متقاطع این معبرها دیده می‌شوند و بلندی هر یک از این راهروهای زیرزمینی ۱۹۰ سانتی‌متر و دارای ۸۰ سانتی‌متر پهنا است. در اطراف مسجد، تصرفات بسیاری شده و چون حریم تپه رعایت نشده است، سبب کاهش وسعت محوطه مسجد را فراهم می‌آورد. اکنون نیز مسجد در کنار جاده و در مسیر حرکت وسایل نقلیه سنگین قرار گرفته است که می‌توانند خطر فرسودگی مسجد را افزایش دهند. در برخی منابع از این مسجد با نام مسجد جامع نیز یاد شده است.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: سبحان صفری

این مسجد که بنای آن در دوره سلجوقی شکل گرفته، طبق منابع تا اوایل دوره صفوی نیز آباد بوده است. اگرچه مسجد در دوره حمله مغول آسیب بسیار دید، در دوره ایلخانی مرمت شده است. به نظر می‌رسد آنچه سبب از بین رفتن بیشتر مسجد شد وقوع زلزله در این محل بوده است. در سال ۱۳۶۷ خورشیدی تحقیقات باستان‌شناسی در اطراف مسجد انجام شد و بخشی از تاریخ شکل‌گیری و توسعه و مرمت بنا را مشخص کرد. همچنین سفال‌هایی از اطراف مسجد به دست آمد که مربوط به قرن چهارم هجری بودند. این سفال‌ها در زیر دیوار سنگی شبستانی کشف شد که مربوط به قرن نهم هجری بود.

جمعه مسجد در تاریخ ۲۸ خرداد ۱۳۱۵ با شماره ثبتی ۲۴۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

عکس‌ از گوگل‌مپ | عکاس: حسین صفری

• آدرس:اردبیل، بزرگراه میلاد، بعد از میدان پلیس، دریاچه شورابیل (مشاهده در نقشه)

دریاچه شورابیل واقع در غرب شهرستان اردبیل، یکی از مهم‌ترین مراکز تفریحی اردبیل است که امکانات رفاهی مطلوبی دارد. مسیر پیاده‌روی، پیست قایقرانی، زیپ لاین و مسیر دوچرخه‌سواری اطراف دریاچه شورابیل بخشی از امکانات این دریاچه هستند.

• آدرس:اردبیل، خیابان شیخ صفی، میدان عالی قاپو، آرامگاه شیخ صفی (مشاهده در نقشه)

بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی که در میراث جهانی یونسکو ثبت شده است، مجموعه‌ای از خانقاه و مقبره‌های متعدد است و شاهکاری از هنر و معماری ایرانی محسوب می‌شود. قدمت این مجموعه از دوره ایلخانی تا صفوی است.

نویسنده: زهرا آذرنیوش/ پوریا محمدی پیوند