مدرسه دارالفنون

مدرسه دارالفنون یکی از برجسته‌ترین اقدامات امیرکبیر بود که در زمینه‌ ایجاد آگاهی علمی، اجتماعی و فرهنگی ایرانیان تاثیر بسزایی داشت. شاخه‌ها و رشته‌های آموزشی دارالفنون شامل پیاده‌نظام، سواره‌نظام، توپخانه، مهندسی، پزشکی، داروسازی، زبان فرانسه، علوم طبیعی، ریاضی، زبان انگلیسی و روسی، نقاشی و موسیقی می‌شد. این مدرسه تاریخی از آثار ملی ایران به شمار می‌رود. برای آشنایی با تاریخچه پرفرازو‌نشیب این مدرسه، با کجارو همراه باشید.

دارالفنون، اولین بنیاد آموزش نوین ایران است که در سال ۱۲۳۰ هجری به همت وزیر نامی ناصرالدین‌شاه، امیرکبیر، تاسیس شد. میرزا محمدتقی خان امیرکبیر، صدراعظم ایران در زمان سلطنت ناصرالدین‌شاه بود که در مدت صدارت سه سال و سه ماه خود، خدمات زیادی به مملکت ارائه داد. هدف اصلی امیرکبیر ارتقای سطح دانش و آگاهی مردم و کشور بود که در آخر نیز موفق به پیاده‌سازی تمام افکار خود نشد و به قتل رسید. از جمله خدمات امیرکبیر می‌توان به انتشار روزنامه وقایع اتفاقیه، رسیدگی به وضع مالیه، جلوگیری از رشوه‌خواری، حذف القاب و عناوین و تاسیس مدرسه دارالفنون اشاره کرد.

مدرسه دارالفنون در آن دوران هفت شعبه داشت و در آن اصول مهندسی، پزشکی و علمی به جوانان آموزش داده می‌شد. دارالفنون در نشریات و نامه‌های دولتی زمان خود، با نام‌های متفاوتی ذکر شده است، از جمله مدرسه جدید، مدرسه نظامیه، مکتب‌خانه پادشاهی، تعلیم خانه و معلم خانه.

دارالفنون در تاریخ ۱۳۶۷/۴/۲۵ به شماره‌ ۱۷۴۸ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید و در سال ۱۳۷۸ تصمیم گرفته شد تا جایگاه اسناد آموزش‌وپرورش ایران شود. امروزه این بنای تاریخی از جاهای دیدنی تهران به شمار می‌آید.

جایگاه این مدرسه گاه حتی فراتر از موضوعات آموزشی رفته و به پیش‌زمینه تاریخی ایرانیان معاصر در حوزه علم‌آموزی و کسب مهارت‌های زندگی نوین اشاره دارد. در چنین جایگاهی، ساختمان دارالفنون نیز جنبه‌ای دیگر به خود می‌گیرد و به یک «ارزش تاریخی» بدل می‌شود؛ به‌طوری که فارغ‌التحصیلان این مدرسه، آن را نماد گذشتگان و نیکان علمی و فرهنگی خود می‌دانند. یادمان نرود که دامنه وسیعی از فرهنگیان ایران؛ از فروغی تا هدایت، از اقبال آشتیانی تا جلال آل‌احمد و فردیت، خود را شاگردان این مدرسه و محصلان آن می‌دانند.

مدرسه دارالفنون در میدان امام خمینی (توپخانه)، خيابان ناصرخسرو، پلاک ۲۶۶ قرار دارد. نزدیک‌ترین ایستگاه مترو، ایستگاه امام خمینی است که با استفاده از خطوط یک (تجریش-کهریزک) و دو (فرهنگسرا-صادقیه) می‌توانید خود را به آن برسانید. همچنین می‌توانید از اتوبوس‌هایی استفاده کنید که به مقصد پایانه امام خمینی و پایانه فیاض بخش تردد می‌کنند.

موقعیت مدرسه دارالفنون روی نقشه

در دوران قاجار جنگ‌های ایران و روس رخ داد که با شکست ایرانیان و از دست رفتن بخش‌های زیادی از ایران همراه بود. البته آن شکست‌ دردناک باعث شد که دولتمردان دلسوز و فرهیختگان جامعه آن روز از علت شکست ایرانیان آگاه شوند که همانا بی‌خبری از دانش و فن آن روزگار بود. ازاین‌رو میرزا تقی‌خان در سال ۱۲۴۴ قمری، هنگامی که تنها ۲۲ سال داشت، همراه گروهی به سرپرستی خسرومیرزا برای پوزش‌خواهی از کشته‌شدن گریبایدوف، کاردار روسیه در ایران، به روسیه سفر کرد. وی در آنجا مدرسه‌های نوین، کارخانه‌ها و بنیادهای علمی و فنی روسیه را دید و تصمیم گرفت ساختمانی برای تدریس علوم جدید در تهران تاسیس کند. او نام دارالفنون را برای این مدرسه جدید در نظر گرفت که معادل اصطلاح فرنگی «پلی‌تکنیک» بود. این مرد وطن‌پرست در اولین سال صدارت خود موافقت ناصرالدین‌شاه را برای تاسیس دارالفنون جلب و شخصا محل ساختمان آن را تعیین کرد و برای بنای مدرسه، میرزا رضای مهندس‌باشی را در نظر گرفت. مهندس‌باشی از نخستین محصلانی بود که توسط عباس میرزا به لندن فرستاده شده و مهندسی را با موفقیت به اتمام رسانده بود. مهندس‌باشی ابتدا نقشه ساختمان را کشید و انجام کار را به محمدتقی خان معمارباشی دولت واگذار کرد. ساختمان دارالفنون در محوطه وسیعی در شمال ساختمان سفارت روس بین خیابان ناصری (ناصرخسرو) و الماسیه (باب همایون) ساخته شد. درب ورودی این مدرسه ابتدا در خیابان الماسیه بود که بعد‌ها با افزودن تالار نمایشی به مدرسه، به خیابان ناصری انتقال یافت.

عکس‌ از سایت دارالفنون (عکاس: نامشخص)

ساخت بنای دارالفنون قریب به یک سال به طول انجامید و در اواخر سال۱۲۶۷ هجری قمری، به پایان رسید و در سال ۱۲۳۰ خورشیدی (۱۲۶۸ ه. ق) افتتاح شد. این ساختمان ۵۰ اتاق داشت که قسمتی از دیوارهای آن به گچبری، نقش‌ها و تذهیبات بدیع آراسته بود. همه اتاق‌ها یک شکل و به یک اندازه و به‌صورت مربع با چهار متر عرض و طول بود و جلوی هر اتاقی یک ایوان قرار داشت. میان حیاط دارالفنون حوض بزرگی بود که در اطراف آن درختان میوه از قبیل زردآلو، توت، گوجه و شاتوت کاشته شده بود. شاگردان برای رفع تشنگی از این حوض استفاده می‌کردند. این حوض از آب قنات معروف به آب شاه سرچشمه می‌گرفت که از زلال‌ترین آب‌های مشروب تهران بود. دروازه ورودی ساختمان به شیوه معماری سنتی دارای طاق بلندی بود که در دو سوی درگاه، دو ستون استوانه‌ای نقره‌ای ‌رنگ، طاق این دروازه را نگه می‌داشت. درب مدرسه دو لنگه چوبی و قهوه‌ای رنگ بود و بالای آن کتیبه‌ای قرار داشت که هنوز نیز وجود دارد و اسم دارالفنون و سال تاسیس (۱۲۶۸ ه. ق) روی آن حک شده است.

عکس‌ از سایت دارالفنون (عکاس: نامشخص)

امیرکبیر پس از اتمام قسمت شرقی ساختمان، درصدد استخدام معلمان فرنگی برای تدریس در این دانشگاه برآمد. از آنجا که وی نسبت به کشورهای استعمارگر روسیه و انگلیس بدبین بود، تصمیم گرفت معلمان را از کشورهایی چون اتریش، آلمان و فرانسه برگزیند. وی بعد از مدتی تردید سرانجام کشور اتریش را انتخاب کرد که در آن زمان به نام «نمسا» نزد ایرانیان معروف بود. امیرکبیر از جان‌ داوود‌خان خواست ۶ استاد توانمند در کارهای نظامی و زمینه‌های وابسته، برای ۶ سال استخدام کند که حقوق سالانه همه آنان بیش از ۴۴۰۰ تومان نباشد و البته هزینه‌ رفت‌و‌برگشت آن‌ها را نیز دولت ایران بدهد. امیر برای کامل شدن شمار استادان و تنظیم برنامه‌ درسی دارالفنون از بیگانگانی که در خدمت دولت ایران بودند، مترجم‌های دولتی و نیز ایرانیانی که در بیرون از ایران آموزش دیده بودند، برای استادی یا مترجمی استادان خارجی بهره گرفت. پس از مدتی وی سفارش کرد یک استاد که بتواند فیزیک و شیمی درس بدهد و داروسازی را به شاگردان بیاموزد و دو معدن‌چی، که در کار معدن توانمند باشند، نیز به خدمت بگیرد که حقوق سالانه‌ آن ۹ نفر روی هم از پنج هزار تومان نگذرد.

عکس‌های گالری از سایت دارالفنون (عکاس: نامشخص)

موسیو جان داوود در انجام ماموریت خود ۶ معلم اتریشی و یک معلم ایتالیایی را در رشته‌های مورد نظر امیرکبیر استخدام کرد. هفت معلمی که به‌همراه داوود وارد تهران شدند، شامل موسیو بارون گومنز (معلم پیاده ‌نظام)، موسیو کارنوطا (معلم معدن‌شناسی)، اوت کرزیر (معلم توپخانه)، دکتر یاکوب پولاک (معلم طب و جراحی)، موسیو نمیرو (معلم سواره ‌نظام)، موسیو زتی (معلم مهندسی و ریاضیات) و دکتر کوکاتی (معلم دارو‌سازی/ایتالیایی) می‌شد.

در میان نخستین مدرسان، دکتر پولاک شهرت زیادی داشت: چراکه پنج سال طبیب مخصوص ناصرالدین‌ شاه بود. وی در تهران کتاب‌های بسیاری در زمینه طب و جراحی به نام‌های جراحی (دو جلد)، رساله در معالجات و تدابیر امراض نوبه و اسهال، کحالی، علاج استعلام و... چاپ کرده است. دکتر پولاک که کتابی درباره سفرش به ایران نوشته، این دوراندیشی امیر را این‌گونه بیان کرده است:

نظر امیر آن بود که معلمان خارجی باید از مداخله در کارهای سیاسی مملکت پرهیز کنند و تنها به کار تدریس بپردازند. به همین ملاحظه از استخدام معلم روسی و انگلیسی و فرانسوی پرهیز کرد.

کرشیش، به‌عنوان استاد توپخانه به دارالفنون آمد؛ اما چون تاریخ، جغرافیا و حساب و هندسه می‌دانست، این رشته‌ها را نیز آموزش می‌داد. او به کمک دانشجویان خود کتاب‌های زیادی نوشت یا ترجمه کرد که البته یکی از نقشه‌های دوران ناصری از تهران، توسط وی کشیده شده است. همچنین استاد کرشیش به کمک دانشجویان خود، دستگاه فرستنده تلگراف را ساختند. دکتر تالوزان یکی از اساتیدی بود که در ایران ماندگار شد و به‌عنوان پزشک ناصرالدین‌شاه با او همراه می‌شد. در سفری به فرانسه تالوزان دکتر فوریه را به‌جای خود گماشت و فوریه سه سال در ایران ماند. او کتابی تحت عنوان «سه سال در دربار ایران» نوشت و خاطراتش از این دوره را ثبت کرد.

سرهنگ شیل که از سال ۱۲۲۸ تا ۱۲۳۲ خورشیدی وزیر مختار انگلیس در ایران بود، اعتمادالدوله را برانگیخت تا استادان اتریشی را به بهانه‌ای بازگرداند و به‌جای آنان استادان انگلیسی بخواهد. هر چند میرزا آقاخان نوری با این کار موافق بود؛ اما ناصرالدین شاه زیر بار نرفت و جان‌ داوودخان را که زمینه‌ آمدن آن استادان را به ایران فراهم کرده بود، به حمایل سرخ سرتیپی مفتخر کرد.

به همین دلیل ورود معلمان خارجی به دارالخلافه با استقبال گرمی صورت نگرفت؛ ولی در این میان امیرکبیر به میرزا داوود خان گفته بود:

این نمساوی‌های بیچاره را من به ایران آورده‌ام. اگر سر کار بودم، اسباب آرامش آن‌ها را فراهم می‌کردم؛ اما اکنون نگرانم به آنان خوش نگذرد. سعی کن کارشان روبراه شود.

دو هفته بعد از قتل ناجوانمردانه امیر ایران، دارالفنون کار رسمی خود را با هفت معلم و ۱۱۴ دانش‌آموز در رشته‌های مختلف به شرح ذیل آغاز کرد:

• طب و جراحی۲۰ نفر
• مهندسی ۱۲ نفر
• توپخانه ۲۶ نفر
• پیاده‌ نظام ۳۹ نفر
• سواره ‌نظام ۱۵ نفر
• معدن‌شناسی ۵ نفر
• داروسازی ۷ نفر

تمامی دانش‌آموزان اولیه دارالفنون از فرزندان درباریان، اعیان و اشراف بودند. روسای دارالفنون به‌ترتیب میرزا محمدعلی‌خان شیرازی (وزیر امور خارجه)، عزیزخان مکری (وزیر جنگ)، میرزا محمدخان امیرتومان، علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه (نخستین وزیر علوم ایران)، رضاقلی‌خان هدایت، علی‌قلی خان هدایت (مخبر‌الدوله)، جعفرقلی‌خان هدایت و محمدحسن‌خان ادیب‌الدوله بود. ۱۱۱۰ دانشجو از آنجا فارغ‌التحصیل شدند که برخی از آنان به مقام‌های بالای سیاسی، ادبی و هنری رسیدند. از جمله دانش‌آموختگان معروف دارالفنون باید به محمدحسن‌خان صنیع‌الدوله (وزیر انطباعات و رییس دارالترجمه همایونی)، احتشام‌السلطنه (رییس مجلس شورای ملی اول و دوم)، میرزا کاظم محلاتی (پر شیمی نوین ایران) و میرزا جهانگیرخان روزنامه‌نگار و مدیر روزنامه جنجالی صوراسرافیل اشاره کرد.

نخستین گروه معلمان دارالفنون روزی وارد تهران شدند که بانی دارالفنون دو، سه روز قبلش از صدارت خلع شده بود. خبر عزل این بزرگمرد از تمام مشاغل و مناصب دولتی در یک روز قبل از ورود نخستین گروه معلمان دارالفنون در شماره ۴۲ روزنامه وقایع‌الاتفاقیه چنین درج شده است:

اعلیحضرت قوی شوکت شاهنشاهی به اقتضای رای جهان آرای ملوکانه و صرفه ملک و دولت و خیر و صواب امور سلطنت را در این معنی ملاحظه فرمودند که میرزا تقی خان را از پیشکاری دربار همایون و مداخله در امور داخله و خارجه و منصب امارت نظام و لقب اتابکی و غیر و ذلک و کل اشغال و مناصبی که به او محول بود به‌کلی خلع و معزول فرمایند.

سن دانش‌آموزان به هنگام ورود به دارالفنون بین ۱۴ تا ۱۶ سال بود. البته برخی از افرادی که نفوذ بیشتری در دستگاه دولت داشتند با سنین بالاتری وارد مدرسه می‌شدند و شاگردانی که در درس‌هایشان نمره خوبی می‌گرفتند، به اسم خلیفه درس یا دستیار معلم خوانده می‌شدند و به تدریس می‌پرداختند. مدت تحصیل در دارالفنون در ابتدا هفت سال بود که به مرور زمان به پنج و در ‌‌نهایت به چهار سال تبدیل شد. در آغاز کار مدرسه، هفت رشته درسی تدریس می‌شد که بعد‌ها رشته‌های دیگری مانند تاریخ، جغرافیا، نقشه‌کشی، طب سنتی، ریاضیات، زبان‌های فارسی، عربی، فرانسه و روسی به آن‌ها اضافه شدند. تدریس در مدرسه از ساعت هشت صبح تا سه بعدازظهر بود و دانش‌آموختگان ناهار را در مدرسه به‌صورت رایگان صرف می‌کردند که عبارت بود از پلو خورشت، نان، پنیر، سبزی، یک کاسه آش، آبگوشت و دوغ.

عکس‌ از سایت دارالفنون (عکاس: نامشخص)

به‌علت حاکم بودن افکار نظامی بر این مجموعه، هزینه آن از بودجه نظامی تامین می‌شد. اولیه دارالفنون هفت هزار و ۷۵۰ تومان بود. در سال‌های اولین نیز به دانش‌آموزان مقرری پرداخت می‌شد و دانشجویان هر رشته دارای لباس یونیفرم مخصوص بودند که بیانگر رشته تحصیلی آنان بود. این لباس توسط خیاط مدرسه سالی دو بار در زمستان و تابستان برای دانش‌آموزان اندازه‌گیری می‌شد. نوع این لباس‌ها از نوع خارا (پارچه‌ای سبک) و برای لباس زمستانی از جنس ماهوت بود. با شاگردان مدرسه بر حسب چگونگی خطا‌هایشان برخورد می‌شد، اگر خطا جزیی بود، معلمان با خط‌کش یا چوب، به کف دست آنان می‌زدند و اگر خطا‌های‌شان بزرگ بود، ضمن معرفی به ناظم، سطح مجازات متغیر می‌شد؛ مثلا گاهی با دادن تفنگ سنگین به دست شاگرد، وی را وادار به نگه داشتن آن بر دستان‌شان می‌کردند یا از چوب و فلک و شلاق استفاده می‌کردند. اگر خطا‌های‌شان نابخشودنی بود، اخراج می‌شدند. این مدرسه در ابتدا جزو تشکیلات درباری بود و رییس آن زیرنظر مستقیم شاه انتخاب می‌شد. معلمان نیز با نظر شاه منصوب می‌شدند و برای ورود محصلان جدید به مدرسه کسب اجازه شاه ضروری بود. ناصرالدین‌ شاه سالی یک تا دو بار شخصا از مدرسه بازدید می‌کرد و سر جلسات امتحان حاضر می‌شد و کسانی را که از عهده امتحانات برمی‌آمدند، به حضور می‌پذیرفت و مورد تشویق و تقدیر قرار می‌داد و جوایزی برای آن‌ها تعیین می‌کرد.

هرسال سه بار در دارالفنون آزمون برگزار می‌شد و دانش‌آموزان برتر در حضور شاه نشان سلطنتی دریافت می‌کردند و بر حقوق ماهیانه آن‌ها افزوده می‌شد. شاگردان دارالفنون در صورت غیبت و بی‌توجهی به دروس از مدرسه اخراج می‌شدند. در سال ۱۳۰۱ یکی از شاگردها به‌علت غیبت و کوتاهی در تحصیل اخراج و زندانی شد. در رشته‌هایی که نیاز به تمرین‌های عملی و کلاس‌های کارگاهی بود، شرایط خاصی فراهم می‌شد. در سال ۱۳۰۴ قمری ساختمان آزمایشگاه شیمی و معدن در مدرسه ساخته شد که در آن کوره‌هایی برای ذوب فلزات وجود داشت.

دارالفنون بعد از آنکه در دی‌ماه ۱۲۳۰ خورشیدی به‌مدت ۸۰ سال پابرجا بود، در سال ۱۳۰۸ تخریب شد. در این سال میرزا یحیی‌خان اعتماد‌الدوله قراگزلو، وزیر معارف وقت، ساختمان اولیه دارالفنون را در هم کوبید و با نقشه و نظارت نیکولاس مارکوف، معمار روسی، ساختمان فعلی را بازسازی کرد و در سال ۱۳۱۷، توسط مشیرالدوله مدرسه حقوق طب و نظام از مدرسه جدا شد و مدرسه از حالت آکادمیک خارج و به دبیرستان تبدیل شد .از این پس این بنا به یکی از دبیرستان‌های شناخته‌ شده و معروف تهران تبدیل شد. دارالفنون تا سال ۱۳۵۷ همچنان با کاربری دبیرستان به حیات خود ادامه می‌داد: اما با پیروزی انقلاب اسلامی، به مرکز تربیت معلم تبدیل شد و مدتی بعد به مرکز آموزش ضمن خدمت وزارت آموزش‌‌و‌پرورش اختصاص یافت تا آنکه در سال ۱۳۶۸ جزو فهرست آثار ملی ایران به ثبت در آمد و درب آن در سال ۱۳۷۵ بسته شد. مسوولان تصمیم گرفتند آنجا را مورد مرمت و بازسازی قرار دهند. در نهایت در سال ۱۳۹۸، درهای این مدرسه برای بازدید عموم باز شد.

در تاریخ پرفرازونشیب ایران، همواره مردانی بوده‌اند که اقدامات‌شان اثرات ارزنده و ماندگاری بر این سرزمین گذاشته است. یکی از این مردان میرزا تقی خان فراهانی ملقب به امیرکبیراست .مردی که علی‌رغم همۀ ناملایمات جاری در زمان خود بلندتر از دیگران اندیشید و به اندیشه هایش جامۀ عمل پوشانید، مردی که در ذهن خویش جز سعادت و نیک بختی ایرانیان نمی‌پروراند، سیاستمداری که اصلاحاتش می توانست سرنوشت دیگری برای کشور رقم بزند.

عکس از ویکی‌پدیا (عکاس: نامشخص)

امیرکبیر دو روز پس از عزل در بیست و پنج محرم سال ۱۲۶۸ هجری قمری به کاشان تبعید شد. اما با این وجود، مخالفان امیرکبیر در دربار، احتمال می‌دادند که امیرکبیر بار دیگر مورد عنایت شاه قرار گیرد و به قدرت بازگردد. بنابراین با کوشش فراوان توانستند حکم قتل وی را از ناصرالدین ‌شاه بگیرند. پس از آن بود که با توطئه درباریان از جمله مهدعلیا مادر شاه، امیرکبیر را در هجدهم دی ‌ماه ۱۲۳۰ هجری شمسی در حمام فین کاشان با بریدن رگ دستانش به قتل رساندند. پیکر امیر را روز بعد از قتل ابتدا در گورستان «پشت مشهد» کاشان دفن کردند؛ اما چند ماه بعد، با تلاش همسرش عزت‌الدوله، پیکر امیرکبیر را به کربلا حمل کردند و در اتاقی که در آن به سوی صحن امام حسین(ع) باز می‌شود، به خاک سپردند.

بخشی از نقاشی امیرکبیر/عکس از ویکی‌پدیا (اثر محمدابراهیم نقاش‌باشی)

رمیده از عطش سرخ آفتاب کویر

غریب و خسته رسیدم به قتلگاه امیر

زمان، هنوز همان شرمسار بهت زده

زمین، هنوز همین سخت جان لال شده

جهان هنوز همان دست بسته ی تقدیر

هنوز نفرین می‌بارد از در و دیوار

هنوز نفرت از پادشاه بدکردار

هنوز وحشت از جانیان آدمخوار

هنوز لعنت بربنیان آن تزویر

هنوز دست صنوبر به استغاثه بلند

هنوز بید پریده سرفکنده به زیر

هنوز همهمه‌ سروها ؛ که ای جلاد!

مزن! مکش! چه کنی؟ های ؟ ای پلید شریر!

چگونه تیغ زنی برهنه در حمام؟

چگونه تیر گشایی به شیر در زنجیر؟

هنوز آب به سرخی زند که در رگ جوی

هنوز

هنوز

هنوز

به قطره قطره گل گونه رنگ می گیرد

از آنچه گرم چکید از رگ امیرکبیر

نه خون، که عشق به آزادگی، شرف، انسان

نه خون، که داروی غم های مردم ایران

نه خون، که جوهر سیال دانش و تدبیر

هنوز زاری آب

هنوز ناله‌ باد

هنوز گوش کر آسمان، فسونگر پیر

هنوز منتظر آنیم تا ز گرمابه

برون خرامی ای آفتاب عالم‌گیر

نشیمن تو نه این کنج محنت آباد است

ترا ز کنگره‌ عرش می زنند صفیر

به اسب و پیل چه نازی که رخ به خون شستند

درین سراچه ماتم پیاده، شاه، وزیر

چون او دوباره بیاید کسی؟محال محال

هزار سال بمانی اگر. چه دیر، چه دیر...

فریدون مشیری

بنای دارالفنون در حال حاضر دارای دو ورودی است که در خیابان ناصرخسرو قرار دارد. ساختمان حیاط مرکزی دارد که اتاق‌ها در چهار طرف حیاط، در دو طبقه قرار گرفته‌اند. در سمت شمال مدرسه یک حیاط نیز واقع شده است که به‌عنوان حیاط بازی از آن استفاده می‌شود. در جبهه جنوبی، سالن آمفی تاتر و نمازخانه و سکوی نمایش تاتر به ابعاد ۶/۵*۷ متر قرار دارد. انبار نیز در جبهه شرقی است که مستقیما به خیابان ناصر خسرو راه دارد.

نمای مدرسه توسط آجر پنج سانت تزیین شده است و در بخش جنوبی مدرسه، سالن اصلی قرار دارد. در بقیه جهات، اتاق‌ها در دو طبقه ساخته شده‌اند و راه ارتباطی به طبقه‌ بالا از چهار راه‌پله صورت می‌گیرد که در گوشه‌‌های شمال شرقی و جنوب شرقی و جنوب غربی هستند. دیوارهای آجری با اندود گچ و خاک و بعد کاهگل است و روی آن را با ملات گچ پوشانیده‌اند. هر اتاق دارای یک ورودی و یک پستو است. در بعضی اتاق‌ها، پستو تبدیل به ورودی شده است و اتاق‌ها فاقد پستو و دارای دو ورودی هستند. بزرگ‌ترین اتاق فعلی مسجد در بخش غربی حیاط مرکزی واقع شده است.

بازدید از این مجموعه رایگان است.

نویسندگان: فاطمه محمدی و آزاده یوسف نژاد