کلیسای مریم مقدس تهران

کلیسای مریم مقدس از بناهای تاریخی و جاهای دیدنی تهران است که در سال ۱۳۲۴ خورشیدی (۱۹۴۵ میلادی) با هزینه شخصی فردی خیر به نام رومان عیسی یان بنا شد. این کلیسا اولین کلیسا جامع ارامنه تهران به شمار می‌آید و تنها کلیسای جامع بین سال‌های ۱۳۴۲ خورشیدی (۱۹۴۵ میلادی) تا ۱۳۴۹ خورشیدی (۱۹۷۰ میلادی) در پایتخت بود. امروزه کلیسای مریم مقدس علاوه بر محل اجرای مراسم‌های مذهبی، میزبان بازدیدکنندگان نیز است. با کجارو همراه باشید.

کلیسای مریم مقدس که قدمت آن به دوره پهلوی بازمی‌گردد، از کلیساهای معروف تهران به شمار می‌آید و یادآور خاطرات بسیاری برای ارمنیان تهران، به‌خصوص ارمنیان ساکن محلات اطراف آن است. معمار این کلیسا نیکلای مارکف بوده است. قرار داشتن مزار افراد سرشناس ارمنی همچون یپرم داوید داویدیان (معروف به یپرمخان)، سردار مشروطیت و هوهانس خان ماسحیان در محوطه‌ کلیسا به اهمیت این مکان می‌افزاید.

عکس از خبرگزاری برنا (عکاس: محسن ونایی)

پس از انتقال خلیفه‌گری از ساختمان کناری کلیسای مریم مقدس به محوطه‌ کلیسای سرکیس مقدس، انجمن‌های خیریه، آموزشی و تحقیقاتی در ساختمان‌های اطراف کلیسا مستقر شدند و با نصب نیم‌تنه‌ دکتر هاراطون داویدیان در محوطه‌ی کلیسا این مکان به یک مرکز مذهبی و فرهنگی برای ارمنیان تهران تبدیل شد. کلیسای مریم مقدس در ۱۳۸۱ شمسی با شماره‌ی ۷۲۳۷ به ثبت ملی رسیده است.

کلیسای مریم مقدس تهران در خیابان جمهوری اسلامی، خیابان میرزا کوچک خان جنگلی قرار دارد. نزدیک‌ترین ایستگاه مترو به این مکان، ایستگاه فردوسی است که در فاصله حدودا یک کیلومتری آن قرار دارد. همچنین می‌توانید با استفاده از اتوبوس تندروی خط شماره چهار (BRT) خود را به میدان جمهوری برسانید. از میدان جمهوری اتوبوس میدان بهارستان را سوار و پیش از تقاطع فردوسی پیاده شوید. (مشاهده روی نقشه)

پس از پایان جنگ جهانی اول و به‌دلیل شرایط جدید اقتصادی و اجتماعی حاکم بر ایران، در سال‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۱۰ خورشیدی (دهه‌های ۲۰ و ۳۰ قرن بیستم میلادی)، مهاجرت روستاییان به شهرها، به‌خصوص در تهران افزایش یافت. ارمنیان ایران نیز از این امر مستثنی نبودند و طی این دو دهه با مهاجرت به تهران محله‌های جدید ارمنی‌نشین، همچون محله‌ حسن‌آباد را در این شهر ایجاد کردند.

عکس از ایلنا (عکاس: مهدی نصیری)

از آنجا که در این محله کلیسایی وجود نداشت، ارمنیان این محله مجبور بودند برای انجام فرایض مذهبی به کلیسای گئورگ مقدس در بازارچه‌ قوام‌الدوله، واقع در میدان وحدت اسلامی کنونی مراجعه کنند.

عکس از ایرنا (عکاس: مرضیه موسوی)

ارمنیان این محله با اجازه‌ خلیفه‌گری اصفهان که در آن دوره مسئولیت امور مذهبی و احوال شخصیه ارمنیان تهران را به عهده داشت، در سالن مدرسه‌ هایکازیان، واقع در خیابان میرزا کوچک خان امروزی، اقدام به برپایی کلیسایی موقت کردند؛ اما با افزایش جمعیت این محله، به‌علت جابه‌جایی ارمنیان ساکن مناطق دروازه قزوین و شاه عبدالعظیم به محله‌ حسن‌آباد، نیاز به تاسیس یک کلیسا در این محله احساس می‌شد.

عکس از خبرگزاری برنا (عکاس: محسن ونایی)

از سوی دیگر، به‌علت افزایش جمعیت ارمنیان تهران، خلیفه‌گری اصفهان نیز دیگر قادر به رسیدگی به امور ارمنیان تهران نبود و نیاز به تاسیس خلیفه‌گری‌ برای ارمنیان تهران احساس می‌شد. بنابراین، تصمیم گرفته شد کلیسایی جامع در محله‌ حسن‌آباد بنا شود که نه‌تنها جوابگوی نیاز اهالی باشد، بلکه خلیفه‌گری ارمنیان تهران نیز در آن مستقر شود.

عکس از ایلنا (عکاس: مهدی نصیری)

در جلسه‌ای که با حضور معماران ارمنی در ۲۸ فروردین۱۳۱۶ خورشیدی (۱۷ آوریل ۱۹۳۷ میلادی) برای طراحی کلیسا برگزار شد، از آقای نیکلای لائوری درخواست شد طرح کلیسایی بزرگ را تهیه کند. شماری از خیران ارمنی تهران هزینه‌ ساخت آن را تقبل کردند؛ اما پس از چندی به‌جز یک نفر مابقی آنان انصراف دادند. از نیکلای لائوری خواسته شد تا بار دیگر، با در نظر گرفتن بودجه‌ جدید، طرح کلیسایی با ابعادی کوچک‌تر تهیه کند.

بودجه‌ جدید شصت هزار تومان بود. در این بین، آقای رومان عیسی یان نیز هزینه‌ بنای کلیسا را تقبل کرد و از نیکلای مارکف خواسته شد تا بر اساس بودجه‌ یکصد هزار تومان کلیسا را بنا کند.

عکس از ایرنا (عکاس: مرضیه موسوی)

با توجه به فوت نیکلای لائوری در ۱۹۳۹ میلادی، ساخت بنای کلیسا به دست نیکلای مارکف صورت گرفته است. او معمار روسی با اصلیت گرجی بود که تحصیلات خود را در دانشگاه‌های تفلیس و سن پترزبورگ گذرانده و در سال‌های جنگ جهانی اول، به ایران مهاجرت کرده بود. مهندس مسئول ساخت کلیسا نیز مهندس وازگن نیکوغوسیان بود.

در روز یکشنبه، ۲۱ فروردین ۱۳۱۷ خورشیدی (۱۷ آوریل ۱۹۳۸ میلادی) با حضور جمع بزرگی از ارمنیان تهران، دو نماینده‌ ارمنیان در مجلس شورای ملی، روحانیان کلیساهای تهران، اعضای انجمن کلیساهای تهران و بسیاری دیگر، پس از برگزاری مراسم دعا و نیایش، کلنگ آغاز به ساخت کلیسا به دست کشیش هوانس هاجیان و رومان عیسییان (فرد خیری که هزینه‌ ساخت کلیسا را تقبل کرده بود) بر زمین زده شد.

عکس از ایلنا (عکاس: مهدی نصیری)

در مرحله‌ دوم، می‌بایست طی مراسمی لوح‌هایی در پی‌های کلیسا قرار داده می شد. بر اساس سنت هزار ساله‌ کلیساسازی در بین ارمنیان پیش از شروع بنای کلیسا می‌بایست ۱۶ عدد لوح با نام قدیسان، به دست ۱۶ فرد معتقد حمل و در مکان‌های معین در پی‌های کلیسا قرار داده شود. اما در این مورد تعداد درخواست‌کنندگان برای قرار دادن لوح‌ها بیش از این تعداد بود و از آنجا که برای روحانیان امکان انتخاب ۱۶ نفر از بین آنان بسیار دشوار بود، تصمیم گرفته شد به تعداد کلیه‌ مراجعه‌کنندگان لوح تهیه شود. طبق سنت کلیسای ارمنی ۱۶ عدد از آن‌ها در مکان‌های خاص خود و مابقی در پی‌های سردر غربی و بازوهای شمالی و جنوبی کلیسا قرار داده شدند.

عکس‌های گالری از ایلنا (عکاس: مهدی نصیری)

این مراسم در ۱ آبان ۱۳۱۷ خورشیدی (۲۳ اکتبر ۱۹۳۸ میلادی) با حضور ارمنیان تهران، نماینده‌ خلیفه‌گری اصفهان، روحانیان کلیساهای تهران، بسیاری از ارمنیان تهران و ۳۱ ساقدوش با الواح برگزار شد. پس از انجام مراسم مذهبی به‌وسیله‌ نِرسِس ملیک تانگیان، اسقف اعظم خلیفه‌گری ارمنیان آذربایجان، لوح‌ها را در محل‌های معین قرار دادند. اولین لوح به دست رومان عیسی یان در محل ساخت محراب کلیسا قرار داده و بدین ترتیب، ساخت بنای کلیسا به‌طور رسمی آغاز شد.

با تمامی مشکلاتی که به‌دلیل جنگ جهانی دوم و اشغال ایران به دست نیروهای متفقین بر کشور حاکم بود، کار ساخت کلیسا خاتمه یافت و در ۱۷ مرداد ۱۳۲۴ خورشیدی (۲۹ ژوئیۀ ۱۹۴۵ میلادی)، کلیسا کار خود را آغاز کرد.

پلان کلیسا چه از خارج و چه از داخل صلیبی شکل است. محراب کلیسا سه پنجره دارد و در دو سمت محراب، اطاق‌های کوچکی به‌صورت قرینه قرار گرفته‌اند که درب آن‌ها به درون نمازخانه اصلی باز می‌شود. بنا دارای گنبد کوچکی بر بالای مرکز نمازخانه، همراه با نورگیرهای متعدد است. در سمت غرب بنا گنبد دومی قرار دارد که ناقوسخانه کلیسا است.

عکس از خبرگزاری آنا (عکاس: عمید فرهی)

کلیسا دارای سه در ورودی است که در اصلی در منتهی الیه سمت غربی آن و مقابل محراب قرار دارد. در اصلی دارای یک سردر بزرگ با دو ستون است. پس از عبور از این سردر و ورود به بنا، در دو طرف اطاقک‌های کوچکی به‌صورت قرینه واقع شده‌اند و این قسمت از بنا را به‌صورت راهرویی در آورده است. در بالای آن بالکنی است که در زیر ناقوس‌خانه قرار دارد و جهت استقرار گروه کر کلیسا بنا شده است.

روی دیوارهای سه سمت کلیسا نورگیرهای بزرگ تعبیه شده است. روی دیوارهای شرقی، شمالی و جنوبی کلیسا، فرورفتگی سراسری از بالای دیوار تا سطح صفه به‌شکل سه گوش تعبیه شده است. در قسمت بالایی این سه گوش‌ها حجاری به‌شکل نیم‌دایره قرار دارد و آن اقتباسی است از معماری قرون وسطی ارمنستان و باعث ایجاد سایه روشنی روی دیوارهای خارجی و زیبائی بنا می‌شود. در بالای سردر اصلی سنگ‌نوشته‌ای در ارتباط با بنای کلیسا و نام سازنده آن نصب شده است. در محوطه کلیسا مقبره‌های دو شخصیت نامی هوانس ماسحیان و یپرم خان قرار دارد.

در یکی از ساختمان‌های مجاور کلیسا موزه‌ای برپا شده است که در سال ۲۰۰۸ میلادی، به دست جاثلیق اعظم آرام یکم افتتاح شد. مجموعه موزه شامل تصاویر و نقشه‌های کلیساها و دیرهای ارمنی‌ کشور، لوازم و ادوات مورد استفاده در مراسم کلیسا، کتب خطی با محتوای دینی، لباس‌های سنتی زنان ارمنی و مدارک و لوازم شخصی اسقف اعظم آرداک مانوکیان می‌شود. همچنین در این موزه می‌توان از گزیده‌ای از آثار هنرمندان ارمنی ایران دیدن کرد.

عکس از ایلنا (عکاس: مهدی نصیری)

نویسنده: آزاده یوسف نژاد