معبد آناهیتا کنگاور

معبد آناهیتا یکی از جاهای دیدنی کنگاور است که از آن به‌عنوان دومین بنای بزرگ سنگی ایران بعد از تخت جمشید یاد می‌شود. قدمت این بنای ارزشمند بر اساس نوشته‌ها و مستندات تاریخی به سه دوره هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان می‌رسد و با اینکه برخی معتقدند که این معبد برای ستایش الهه آب ساخته شده است؛ عده‌ای آن را کاخی نیمه‌تمام متعلق به خسرو پرویز می‌دانند. این اثر در تاریخ ۲۴ شهریور ۱۳۱۰ با شماره ثبت ۳۱ به‌عنوان یکی از نخستین آثار ملی ایران به ثبت رسید.

• آدرس: استان کرمانشاه، شهر کنگاور، بلوار انقلاب، خیابان شهدا (نمایش روی نقشه)

معبد آناهیتا در مرکز شهر کنگاور یکی از شهرهای استان کرمانشاه قرار دارد. مسیر راه همدان به کرمانشاه امروزی از ضلع غربی محوطه‌ معبد می‌گذرد. معبد آناهیتا در فاصله ۹۴ کیلومتری از کرمانشاه واقع شده است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Nak 2122)

کنگاور شرقی‌ترین شهر استان کرمانشاه به شمار می‌رود که فاقد فرودگاه و راه‌آهن است. فاصله تهران تا کنگاور به حدود ۵۳۰ کیلومتر می‌رسد. اگر با خودروی شخصی سفر می‌کنید، سه مسیر پیش‌روی شما است:

• از همدان: کافی است که از شهر همدان به‌سمت کرمانشاه و سپس کنگاور بروید.
• از کرمانشاه: از این شهر به‌سمت همدان حرکت کنید. پس از حدود ۱٫۵ ساعت و عبور از سه راهی نهاوند، به کنگاور می‌رسید.
• از نهاوند: از نهاوند به‌ کرمانشاه بروید و پس از رسیدن به جاده ارتباطی کرمانشاه-همدان، مسیر سمت راست به‌طرف همدان را پیش بگیرید که به کنگاور منتهی می‌شود.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: فرهاد محتشم)

معبد آناهیتا روی تپه‌ای رو به دشت کنگاور قرار دارد. در گذشته، صفه‌سازی (نوعی روش سکوسازی) در میان ایرانی‌ها رایج بود و این معبد نوع معماری خود را از این شیوه دریافت کرده است. گفته می‌شود که این معبد فروریخته، برای ستایش پاکی و پرستش فرشته نگهبان چشمه‌ها و باران، آناهیتا ساخته شده است و برخی آن را کاخی ناتمام برای خسرو پرویز، پادشاه ساسانی می‌دانند.

معبد آناهیتا دومین سازه بزرگ سنگی ایران محسوب می‌شود که در سال ۱۳۱۰ در فهرست ملی آثار تاریخی ایران به ثبت رسید. هرچند در گذر زمان بر اثر ناآگاهی و سهل‌انگاری و همچنین زلزله‌ای که در سال ۱۳۳۶ رخ داد، آسیب بسیاری به این معبد رسید که دیگر قابل جبران نیست. با این وجود هنوز می‌توان شکوه گذشته‌ پر فروغ را در آن مشاهده کرد. حتی امروزه توجه چندانی به این بنا نمی‌شود و خطر و آسیب زیادی آن را تهدید می‌کند. این بی‌توجهی از طرف مردم نیز صورت می‌گیرد؛ به‌گونه‌ای که نقاشی‌ها و نوشته‌های یادگاری روی سنگ‌ها و ستون‌های آن به چشم می‌خورند.

در شمال غرب معبد آناهیتا، امامزاده و مسجدی بنا شده است که زیارتگاه شمار بسیاری از مردم ایران از گذشته تا به امروز محسوب می‌شود. همچنین در دو کیلومتری ساختمان معبد، معدن سنگ چلمران یا شلمران قرار دارد که سنگ‌های عظیم معبد آناهیتا از آنجا استخراج شده است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: سهراب پورخلیلی)

قدمت معبد آناهیتا که برای ستایش و احترام به مقام الهه‌ آب در ایران باستان مورد استفاده قرار می‌گرفت، با توجه به مستندات تاریخی به قرون قبل از میلاد می‌رسد. اولین سنگ‌بنای این معبد در عصر هخامنشیان بنا شد و ساخت آن تا دوره‌های بعدی ادامه پیدا کرد و در دوره‌ ساسانیان به اتمام رسید. این ساختمان پس از ورود اسلام به ایران بسیار تغییر کرد و در ضلع شمال غربی آن امامزاده ابراهیم، مسجد و بازاری ساخته شد. در بررسی‌های مختلف، بقایایی از تاسیسات شهری دوره سلجوقی در محوطه معبد پیدا شد که نشان می‌دهد این مکان در این دوره نیز مورد استفاده قرار داشت. در طول زمان مردم که از سرگذشت، اهمیت و ارزش معبد آناهیتا اطلاعی نداشتند، به‌تدریج خانه‌های خود را در این محوطه بنا کردند تا اینکه شکل اصلی آن به فراموشی سپرده شد.

به‌دلیل گذشت چندین قرن از ساخت معبد آناهیتا و وقوع حوادث طبیعی یا تخریب‌های انسانی سهوی و عمدی، به‌طور دقیق نمی‌توان در مورد تاریخ ساخت، نوع کاربری و فضای معماری آن اظهار نظر کرد. در هر صورت، برخی از محققان به تبعیت از نوشته‌های مورخان ایرانی و عرب سده سوم هجری قمری به بعد، این بنا را کاخی ناتمام برای خسروپرویز معرفی کرده‌اند. عده‌ای نیز زمان ساخت آن را به اواخر سده سوم و آغاز سده دوم قبل از میلاد و عده دیگر آن را به سده اول قبل از میلاد نسبت می‌دهند. سیف‌الله کامبخش‌فرد،کاوشگر بنا، آن را متعلق به سه دوره هخامنشی، اشکانی و ساسانی می‌داند و مسعود آذرنوش کاوشگر دیگر بنا، آن را کاخ ناتمامی از خسرو پرویز در اواخر دوره ساسانی معرفی کرده است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: حامد یونسی)

در سال ۳۷ میلادی، ایزیدور خاراکسی، جغرافیانویس یونانی در یکی از کتب خود به نام ایستگاه‌های پارتی برای اولین بار از معبد آناهیتا واقع در شهر کنگاور به‌عنوان معبدی متعلق به آرتمیس نام برد. محققان آن را به نام معبد آناهیتا، الهه‌ ایرانی و معادل با آرتمیس یونانی دانسته‌اند و پس از آن، این بنا به نام معبد آناهیتا مشهور شد.

در گذشته (دوره پهلوی) روستایی با نام «گچ‌کن» روی خرابه‌های معبد بنا شده بود که به‌مرور تواستند مردم این روستا را در مکانی دیگر ساکن کرده و کاوش‌ در میان آثار به‌جای‌مانده از معبد را آغاز کنند. در دهه‌های اخیر به‌واسطه‌ این کاوش‌ها، اطلاعات بسیار خوبی در مورد ابعاد بنا در اختیار کارشناسان و باستان‌شناسان قرار گرفت؛ به‌نحوی که مشخصات کلی بنا از جمله ارتفاع و حجم کلی تا حد نسبتا دقیق و درستی مشخص شد.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: سعید کمالی‌فر)

آرتمیس (یکی از نام‌های الهه آب در فرهنگ یونانی)، فرشته نگهبان و ایزد بانوی آب‌های روان، زیبایی، فراوانی و برکت، الهه پاکی و راستی، نگهدارنده نشان فروهی اهورامزدا است که ایرانیان پیش از اسلام برای الهه آناهیتا انتخاب کرده بودند. آن‌ها سعی داشتند تا از این طریق به مفاهیمی مانند پاکی، صداقت، زایش و حیات ارزش بیشتری ببخشند. به همین دلیل برای این الهه، معابد و پرستشگاه‌های مختلفی در گوشه‌وکنار ایران برپا کردند و به ستایش او پرداختند.

ساختمان فروریخته دشت کنگاور نیز به‌زعم بسیاری از تاریخ‌دانان و باستان‌شناسان، معبد آناهیتا است که برای پرستش و ستایش او و بزرگداشت آب ساخته شد. طبق شواهد باستان‌شناسی و معماری، معماران از طریق رودخانه شاپور و چشمه‌های اطراف، آب را به داخل ساختمان سنگی معبد برده بودند. جوی‌های سنگی درون معبد باعث پرشدن آبگیر وسط آن می‌شدند. دالان‌های اطراف معبد نیز آب را به‌صورت رفت و برگشت به وسط سازه و استخر مربعی‌شکلی میان آن هدایت می‌کردند. علاوه بر این، طراحان برای شکوه بیشتر معبد، در دو طرف آن سردیسی از سر چهار گاو را روبه‌روی هم قرار داده بودند تا در زمان آبگیری استخر، تصویر آن‌ها درون آب بیفتد و حالت افسانه‌ای و شکوهمندی ایجاد شود. نوع تقسیم و جریان آب درون معبد آناهیتا یکی از شگفتی‌های مهندسی در آن دوران است تا این عنصر مقدس را به زیباترین شکل ممکن به نمایش بگذارند.

یکی از شواهدی که می‌تواند تا حدی درستی فرضیه معبدبودن آناهیتا را تایید کند، وجود تعداد زیادی علامت داغ به‌جامانده از آتش روی صفحه‌های سنگی بنا است. علامت‌های داغی که نظیر آن را می‌توان در آتشکده‌های زرتشتی دید.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: سهراب پورخلیلی)

برخی کارشناسان این سازه را به خسرو پرویز یا شیرین، معشوقه او نسبت می‌دهند و عده‌ای این بنا را کاخی ناتمام متعلق به خسرو پرویز می‌دانند. در میان نوشته‌هایی که به‌ویژه از اعراب و مورخان آن‌ها بعد از حمله به ایران و نهاوند به دست آمده، از شهر کنگاور با نام قصر الصوص (کاخ دزدان) یاد شده است. طبق توصیف‌ آن‌ها از قصر الصوص،در میانه شهر کنگاور بنایی شگفت‌انگیز با ستون‌هایی بلند و زیبا وجود داشت که دزدان برای پنهان‌شدن به آن پناه می‌بردند. البته پژوهش‌های بیشتر نشان داده است، دزدانی که اعراب از آن‌ها نام می‌برند، ایرانیانی بودند که از شهر و کشورشان دفاع می‌کردند و برای در امان ماندن از دست اعراب، به این قصر پناه می‌بردند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: سهراب پورخلیلی)

معبد آناهیتا روی تپه‌ای با ارتفاع ۳۲ متر در دشت پهناور کنگاور ساخته شد. ابعاد این بنای تاریخی از پایین به بالا کوچک‌تر می‌شود و شکلی زیگوراتی پیدا می‌کند که در راستای سبک صفه‌سازی و زیگورات‌سازی ایرانیان به حساب می‌آید. در واقع، تصویر کلی از معماری و فضای معبد آناهیتا تا حدی آن را به بنای تخت جمشید شبیه می‌کند.

اطراف معبد با دیوارهای سنگی محصور شده و سکوهایی برای هم‌سطح‌سازی آن با تپه ایجاد شده است. نمای اصلی معبد در ضلع جنوبی آن قرار دارد. ورودی بنا با پلکان‌هایی در دو طرف به موازات ضلع جنوبی، افراد را به درون معبد راهنمایی می‌کردند. در نهایت پله‌ها به یک مهتابی می‌رسیدند و بالاتر از آن‌ها سه سکو قرار داشت که اثر زیادی از این پله‌ها باقی نمانده است. ظاهرا بر فراز معبد، سازه‌ای چهارطاقی مشابه سایر آتشکده‌ها وجود داشت.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: نوید نکویی)

در سبک معماری معبد آناهیتا نظرات و تعابیر گوناگونی وجود دارد که از طرف مستشرقان اروپایی و باستان‌شناسان ایرانی بیان شده است. بر اساس مستندات تاریخی، اولین افرادی که به کشف سبک معماری معبد آناهیتا پرداختند، اوژن فلاندن و پاسکال کست از مستشرقان اروپایی بودند که در زمان سفرشان به کنگاور طرح‌های بسیار دقیقی ارائه دادند. در نظر آن‌ها بنای آناهیتا بر اساس سبک یونانی‌ ساخته شده است. این دو نفر معبد پالمیرای سوریه را معیار قرار داده بودند. همچنین محققان اروپایی اعتقاد دارند که در زمان حکومت هخامنشیان و پارت‌ها، تبادلات فرهنگی بین ایران و یونان صورت می‌گرفت که بر اساس آن، بناهایی به سبک معماری یونانی در ایران ساخته شد. شهر کنگاور نیز به‌دلیل قرارگیری در بخش مرزی غرب ایران، بیشترین تاثیر را از سبک معماری یونانی گرفته است. در حالی که، محققان و باستان‌‌شناسان ایرانی در برابر این نظریه‌ ایستادگی کرده‌اند و آن را رد می‌کنند. آن‌ها به اختلاف بین سبک‌های مورداستفاده در معماری معبد آناهیتا با معماری یونانی پرداخته‌اند. اردشیر حدادیان اعتقاد دارد که ساختمان اولیه‌ معبد بر اساس تحقیقات در مورد الهه‌ آناهیتا بنا شده و متعلق به قرن چهارم قبل از میلاد و حکومت هخامنشیان است. او عقیده دارد که معبد آناهیتا احتمالا در دوره اردشیر دوم هخامنشی و پسر داریوش دوم احداث شده است. بنابراین، کارهای سنگی مربوط به بنای معبد با سبک معماری دوره هخامنشی مطابقت دارد و ستون‌های آن از سبک معماری یونانی الهام گرفته شده‌اند.

متاسفانه در طول هزاران سالی که از ساخت معبد آناهیتا می‌گذرد، مردم کنگاور با ذوب گچ و آهکی که در ساخت این بنای باستانی به کار رفته بود، باعث تخریب آن شده‌اند. همچنین پس از زلزله‌ سال ۱۳۳۶ و ساخت‌وسازها، این مجموعه‌ عظیم به یک خرابه تبدیل شده است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: فرهاد محتشم)

برای هم‌سطح‌سازی بنا با صخره‌ای که معبد روی آن قرار گرفته است، معماران و سازندگان دیوارها را از لاشه‌های سنگ و ملاط گچ ساختند و در پشت آن‌ها از مخلوط گچ و ملاط استفاده کردند. به این ترتیب، سکویی به ضخامت ۱۸ متر (به‌استثنای ضلع شمالی) در اطراف آن به وجود آمد. روی این سکو، ستون‌های قطوری قرار می‌گرفت که وظیفه نگهبانی از الهه آب را بر عهده داشتند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Sepehr Kahvand)

پلکان‌هایی دوطرفه به طول ۱۵۴ متر در ضلع جنوبی بنا وجود داشت که هر دو تا پنج پله، در یک بلوک سنگی قرار می‌گرفتند. این پلکان‌ها در بالاترین سطح به یک مهتابی هم‌سطح با سکوی اصلی معبد منتهی می‌شدند که ستونی نداشت. تعداد سنگ‌ها در پلکان شرقی ۲۶ و در پلکان غربی ۲۱ عدد بود. در دوره‌های اسلامی برای سهولت رفت‌وآمد اسب‌ها، روی پلکان‌ها را با آجر پوشاندند که این امر موجب حفاظت از پله‌ها و سالم‌ماندن تقریبی آن‌ها شد. جان‌پناه یا محلی برای تیراندازی روی پلکان‌ها وجود ندارد و مانند سایر قسمت‌ها، ساده و بی‌پیرایه است. علاوه بر پلکان‌های ورودی، پلکانی نیز در گوشه شمالی ضلع شرقی معبد قرار داشت.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: امیرعلی سهیلی)

روی هر دیوار معبد، ردیفی از ستون‌های قطور قرار گرفته بود که ارتفاع آن‌ها سه برابر قطرشان بود. این موضوع یکی از نکات جالب و منحصربه‌فرد در طراحی و معماری معبد به شمار می‌آید و به یقین می‌توان ادعا کرد که هیچ یک از معابد سراسر دنیا، از این ویژگی برخوردار نیستند.

این ستون‌ها به سبکی که مادها از مردم اورارتو آموخته بودند، ساخته و نصب شدند. همچنین وجود این ستون‌ها دلیلی برای برخی باستان‌شناسان است که آن را به خسرو پرویز نسبت می‌دهند. ستون‌ها از سه قسمت زیر ستون (پایه)، ساقه ستون (میان ستون) و سرستون تشکیل شده‌اند که ارتفاع سرستون به پای ستون، یک به سه است. ستون‌های معبد در ساده‌ترین شکل ممکن ساخته شده‌اند و حتی شیارهای قاشقی متداول در ستون‌های یونانی، روی این ستون‌ها وجود ندارد. برخی کارشناسان بر این عقیده هستند که شکل متفاوت و خاص ستون‌های معبد آناهیتا نسبت به سایر بناهای موجود در دنیا، به این دلیل است که در اکثر بناها ستون‌ها وظیفه تحمل بار و سنگینی سقف بنا را دارند؛ اما در اینجا به احتمال زیاد از آن‌ها صرفا برای محصورکردن بنا و تعیین حریم برای صفه روباز استفاده شده است. این ستون‌ها همچنین به‌خاطر ارتفاع زیاد معبد از سطح زمین، جان‌پناهی برای افراد حاضر در معبد بودند.

در مرکز معبد، صفه‌ای سنگی در جهت شرقی-غربی به چشم می‌خورد که ۹۴ متر طول، ۹٫۳۰ متر پهنا و سه تا چهار متر ارتفاع دارد. این صفه از لاشه سنگ‌های بزرگی ساخته شده که حداقل یک سمت آن‌ها صاف بوده و امروزه تنها بخشی از آن در قسمت دیوار باقی مانده است. علاوه بر این سکو آثاری از دو سکوی دیگر در میانه معبد دیده می‌شود. سکوی دوم در زمان ساخت ابعادی حدود ۱۱٫۶۶ در ۹٫۴۲ متر داشت و فاصله آن از انتهای سکوی پیرامونی در ضلع جنوبی به ۳٫۸۷ متر می‌رسید. سکوی سوم با ابعاد تقریبی ۵٫۱۵ در ۵٫۱۲ متر در فاصله‌ حدودی ۲٫۴۳ متری از سکوی دوم احداث شده بود. گویا روی این سکو بنایی چهارطاقی وجود داشت که بررسی‌های بیشتر می‌توانند این موضوع را تایید یا تکذیب کند.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: Arz Mohammadi)

در محوطه جنوبی بنای سنگی، دیوارهایی آجری کشف شد که معماری متفاوتی نسبت به بنای سنگی معبد داشتند و زمان ساخت آن‌ها با زمان ساخت بنای اصلی یکسان نبود. این دیوارها قسمتی از تاسیسات شهری دوره سلجوقی بودند و شکل کاملی از یک شهر را داشتند که از واحدهای مسکونی، کارگاه‌های کوره‌پزی سفال یا حمام، لوله‌کشی آب‌رسانی و فاضلاب تشکیل می‌شدند.

کاوشگران در دیواره شرقی محوطه معبد آناهیتا، گورهای باستانی متعلق به دوره پارت‌ها را کشف کردند. در این گورها، تابوت‌هایی به‌شکل قایق قرار داشتند که به احتمال زیاد نمادی از سفر به دنیای مردگان به شمار می رفتند. مردگان به حالت طاق‌باز با دستانی به موازات بدن و صورتی رو به پرستشگاه پیدا شده‌اند. این مرده‌ها در تابوت، پیه‌سوزی به‌همراه داشتند که ظاهرا چراغ راهشان در سفر به دنیای مردگان بوده است. همچنین در این تابوت‌ها سکه‌ای زیر سر مردگان وجود داشت که احتمالا دستمزد موکل سفر به سرزمین مرده‌ها محسوب می‌شد.

علت قرارگیری گورها در دیواره بخش شرقی معبد شاید به‌واسطه درخواست مردم برای دفن در نزدیکی این پرستشگاه بوده است تا در سایه این مکان مقدس به آرامش برسند. نکته جالب دیگر در مورد این گورها، سنت دفن اموات رو به مشرق و محل طلوع آفتاب است؛ اعتقادی که ریشه در دین اولیه آریایی‌ها داشت و شامل پرستش خورشید، ماه، زمین و آسمان می‌شد. این شکل تدفین نشانه‌ای از پیوستن اموات به مهر (خورشید) بود.

یکی از مهم‌ترین آثار مکشوفه در معبد را می‌توان تابوت‌ها و اشیای درون آن‌ها دانست که از گورهای پارتیان به دست آمده است. پیه‌سوز، سکه، تیغه‌های برنزی، دستبند، گوشواره طلا با نقش انسان بالدار، ظروف سفالین و غیره جزو اشیایی هستند که از این گورها کشف شده‌اند. برخی از این آثار پیش از این در موزه شهر کنگاور به نمایش درآمده بودند و برخی دیگر نیز در جریان دزدی از این موزه به سرقت رفتند.

سایر اشیای تاریخی معبد آناهیتا شامل سکه‌ها و سفال‌های دوران اسلامی و خلفای اسلامی می‌شوند که از جمله آن‌ها می‌توان به انواع سفال‌های لعابدار (سلجوقیان)، سفال تراش و منبت (سلجوقیان)، سفال‌های رنگارنگ سبز و زرد معروف به سفال نیشابور (از ابتدای قرن پنجم هجری تا ابتدای اسلام) اشاره کرد.

روی بعضی سنگ‌‌های حجاری‌شده در قسمت دیوار شرقی معبد، اسامی و اشکالی همچون صلیب شکسته، ستاره، خورشید، بزکوهی، گردونه و چرخ، نقوش هندسی گیاهان، ماهی، ماهی و آب، لنگر کشتی و غیره وجود دارد. به نظر می‌رسد که این اشکال، علامت‌های خانوادگی اشخاص بودند و حمل این سنگ‌های بزرگ و سنگین کار دشواری بوده است. شاید اهدای سنگ، شکلی از ادای نذورات و هدایا برای آناهیتا خدای آب محسوب می‌شد.

هنگام تعمیر معبد در زمان ساسانیان، نام‌های پیروس، پیروز، پیر، شهریور، خرت (خرد) و... نیز روی سنگ‌ها پیدا شده است.

منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: بیژن مسعودی)

• راهنمای گردشگری حاضر در معبد، اطلاعات جامع و مفیدی را به‌صورت رایگان در اختیار شما می‌گذارد.
• ساعت بازدید از معبد در نیمه اول سال از ساعت هشت تا ۱۹ و در نیمه دوم سال از ساعت هشت تا ۱۸ است.
• معبد آناهیتا در روزهای تاسوعا و عاشورا، رحلت پیامبر (ص)، شهادت امام جعفر صادق (ع)، شهادت حضرت علی (ع)، رحلت امام خمینی (ره) تعطیل است.
• برای بلیط ورودی در سال ۱۴۰۱ باید مبلغ ۴۰۰۰ تومان بپردازید.
• هنگام بازدید از معبد آناهیتا از نوشتن یادگاری و ریختن زباله بپرهیزید.

نویسندگان: محبوبه حسنی، محبوبه رستمی / بازنویسی: صدیقه شجاعی