دشت کویر ایران

حضور دو رشته‌کوه بلند البرز و زاگرس با جلوگیری از نفوذ توده‌های هوای مرطوب به مرکز کشور باعث ایجاد اقلیم نیمه‌خشک و خشک در این نواحی شده است. کویرهای ایران حدود ۸۶ میلیون هکتار از وسعت کشور را در بر گرفته‌اند و این میزان عدد کمی نیست. دشت کویر ایران یکی از دو کویر معروف ایران است که بخش وسیعی از ناحیه بیابانی کشور را تشکیل داده‌اند. با ما همراه باشید تا نگاه دقیق‌تری به این گستره وسیع بیابانی داشته باشیم.

• آدرس: جنوب رشته‌کوه البرز، ناحیه وسیع بین استان‌های سمنان، اصفهان، یزد، خراسان جنوبی و خراسان رضوی (کویر مرکزی ایران روی نقشه)

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: زهره شکرزاده

دشت کویر، کویر مرکزی یا صحرای عظیم نمک بیابان وسیعی است که در قلب فلات ایران و در فاصله ۳۰۰ ‌کیلومتری جنوب شرق تهران قرار دارد.

دو کویر معروف ایران یعنی دشت کویر و کویر لوت وسیع‌ترین نواحی بیابانی کشور را تشکیل داده‌اند. دشت کویر به‌عنوان بزرگ‌ترین کویر ایران، از نگاه زمین‌شناسان مشهور دنیا با نام‌هایی همچون «کویر بزرگ» و «کویر نمک» شناخته می‌شود. آلفونس گابریل، از زمین‌شناسان برجسته، دشت کویر ایران را بزرگ‌ترین باتلاق نمکی دنیا معرفی کرده است.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: محمدرضا عزیزی

دشت کویر ایران حدود ۸۰۰ کیلومتر طول و ۳۲۰ ‌کیلومتر عرض دارد. گل‌ولای و باتلاق‌های نمک بخش زیادی از مساحت ۷۷,۶۰۰ کیلومتر مربعی این کویر را پوشانده‌اند. این ناحیه به‌عنوان بزرگ‌ترین کویر ایران از دامنه‌های جنوبی البرز آغاز می‌شود و تا مرکز ایران گسترش پیدا می‌کند. دشت کویر ایران از دو چاله شرقی و غربی تشکیل شده است که هرکدام ویژگی‌های خاص خود را دارند.

برخلاف تصور عموم، دشت کویر اقلیم‌های متنوعی دارد. در روزهای گرم تابستان دمای هوا در این منطقه به ۵۰ درجه سانتی‌گراد و بیشتر نیز می‌رسد؛ در حالی که اختلاف دمای شب و روز حدود ۷۰ درجه است و باید انتظار شب‌های بسیار سرد را در این نمک زار وسیع داشته باشیم. این اختلاف دمای شدید رشد و حیات گونه‌های گیاهی و جانوری را تقریبا غیرممکن می‌کند.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: Stunning World

در حال حاضر بخش وسیعی از نواحی مرکزی دشت کویر ایران با زمین‌های باتلاقی پوشیده شده است. این در حالی است که بخش شرقی با تپه‌های ماسه‌ای آراسته شده و بخش غربی دارای پوشش رسی است. اگرچه به نظر می‌رسد که لایه نمکی این بیابان سطح سختی داشته باشد؛ اما در حقیقت ضخامت آن فقط ‌چند سانتی‌متر برآورد می‌شود. زیر این لایه نمکی نوعی گل شل و گریس مانند قرار دارد که به آن ‌‌«چربه» می‌گویند. این گل‌ بسیار چسبناک است و اگر کسی در آن گیر کند، بیرون آمدن برایش ‌فوق‌العاده دشوار خواهد بود. به همین دلیل سفر کردن در نواحی بکر دشت کویر کار بسیار خطرناکی تلقی می‌شود.‌

خاک نواحی مرکزی دشت کویر ایران کاملا بایر است؛ بنابراین برای کشاورزی مناسب نیست. محیط مرکزی کویر نیز خالی از سکنه است و ‌تاکنون فقط بخش‌هایی از آن مورد کاوش قرار گرفته‌اند. اسکان مردم در حوالی این بیابان فقط به چند ‌روستای پراکنده محدود می‌شود. ساختمان‌‌ها در روستاها برای استقامت در برابر شرایط ‌دشوار آب‌و‌هوایی با سبک معماری عایق در مقابل باد ساخته می‌شوند. شماری از اهالی ‌دشت کویر در تپه‌ها و کوه‌های اطراف دشت سکونت گزیده‌اند.

ده‌ها میلیون سال قبل ‌دریاچه آب‌شور «تیس» دشت کویر ایران را در برگرفته بود. پس‌ از خشک شدن آب دریاچه، لایه‌ای از نمک به ضخامت ۶ تا هفت کیلومتر در این ناحیه ‌تشکیل شد.‌

منبع عکس: ویکی مدیا؛ عکاس: مصطفی معراجی

با گذشت زمان لایه نمکی پدیدار شده در کف دریاچه زیر لایه‌های گل‌ولای مدفون شد؛ اما ‌از آنجا که چگالی نمک از سنگ و گل‌ و لای کمتر است، این عنصر به‌تدریج به لایه‌های بالایی خود ‌فشار آورد و در نهایت طی میلیون‌ها سال از میان رسوبات نفوذ کرد و گنبدهای نمکی جالبی را در سطح زمین ‌به وجود آورد. گنبدهای نمکی دشت کویر از بهترین نمونه‌های این پدیده زمین‌شناسی در سراسر جهان به ‌شمار می‌روند.‌

زمین‌شناسان در دشت کویر ایران حدود ۵۰ گنبد نمکی را شناسایی کرده‌اند که دیواره برخی از آن‌ها به سبب قرار ‌گرفتن در معرض باد و باران دچار فرسایش شده است.‌

• سمنان: این شهر به‌عنوان مرکز استان سمنان در جنوب رشته‌کوه البرز و شمال دشت کویر ایران قرار دارد.
• دامغان: دامغان در استان سمنان قرار دارد. ناحیه جنوبی این شهر کویر و شنزار است.
• کاشان: کاشان در استان اصفهان به «شهر گل و گلاب» و «دار المومنین» معروف است. مناطق کویری در بخش شمالی و شرقی این شهر قرار دارند.
• گرمسار: شهر گرمسار در استان سمنان از جنوب به دشت کویر ایران محدود می‌شود.
• شاهرود: شاهرود از دیگر شهرهای استان سمنان است که به‌عنوان «مهد عرفان ایران» شناخته می‌شود. این شهر از قسمت جنوبی خود با کویر مرکزی در ارتباط است.
• راوند: راوند شهری در شهرستان کاشان است. این شهر به‌واسطه قرارگیری در همسایگی دشت کویر ایران آب‌وهوای گرم و خشک دارد.
• آران و بیدگل: این شهرستان در استان اصفهان و در فاصله ۳۵ کیلومتری از دریاچه نمک قرار دارد.
• گرمه: گرمه از روستاهای معروف شهرستان خور و بیابانک در استان اصفهان است. این روستا در حاشیه دشت کویر ایران قرار دارد.

روستای گرمه؛ منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: محمد آقازاده

• ابوزیدآباد: این شهر مرکز بخش کویرات در شهرستان آران و بیدگل استان اصفهان است.
• مشکات: مشکات در شهرستان کاشان، شمالی‌ترین شهر استان محسوب می‌شود. این شهر در حاشیه کویر مرکزی ایران قرار دارد.
• بادرود: بادرود در بخش امامزاده شهرستان نطنز استان اصفهان قرار دارد.
• اردستان: اردستان به‌عنوان مرکز شهرستان اردستان در استان اصفهان، در کنار جاده ارتباطی بندر عباس-تهران قرار دارد. این شهر در جنوب دشت کویر ایران قرار دارد.
• موغار: موغار در شهرستان اردستان استان اصفهان قرار دارد. این شهر همسایه دشت کویر ایران است.
• یخاب: یخاب روستایی در شهرستان طبس استان خراسان جنوبی است.
• یزدلان: روستای یزدلان در دهستان کویر، بخش کویرات در شهرستان آران و بیدگل استان اصفهان قرار دارد.
• کاغذی: روستای کاغذی در بخش کویرات و در شهرستان آران و بیدگل استان اصفهان قرار دارد.
• خرمدشت: روستای خرمدشت از توابع بخش مرکزی شهرستان کاشان استان اصفهان است.
• ریجن: ریجن از دیگر روستاهای دهستان کویر بخش کویرات در شهرستان آران و بیدگل استان اصفهان است.
• محمدآباد: محمدآباد شهری در بخش جرقویه سفلی در استان اصفهان است. این شهر نیز در همسایگی کویر مرکزی ایران قرار دارد.
• فمی: روستای فمی در شهرستان نطنز استان اصفهان قرار دارد.
• آب‌شیرین: این روستا از توابع شهرستان کاشان است.
• نوش‌آباد: نوش‌آباد در شهرستان آران و بیدگل استان اصفهان از جهت شمال با کویر مرکزی ایران در ارتباط است.
• ابیانه: روستای زیبای ابیانه در دامنه کوه کرکس و ۳۸ کیلومتری شمال غربی نطنز قرار دارد. این روستا از آثار ملی کشورمان محسوب می‌شود.

روستای ابیانه؛ منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: بهزاد بخشی

• انارک: انارک در استان اصفهان و در فاصله ۷۵ کیلومتری از شهرستان نائین قرار دارد. این شهر در حاشیه دشت کویر قرار گرفته است.
• جندق: جندق در استان اصفهان و در حاشیه جنوبی دشت کویر ایران قرار دارد.
• چوپانان: این روستا از توابع شهرستان نائین استان اصفهان است.
• چیمه: چیمه روستایی زیبا در بخش مرکزی شهرستان نطنز است. در سال ۱۳۹۸ هجری شمسی کتابی با عنوان «روستای چیمه: فیروزه ای در دل کویر» درباره این روستا به چاپ رسید.
• سه: روستای سه (Soh) از توابع شهرستان شاهین‌شهر و میمه در استان اصفهان است. این روستا در دامنه رشته‌کوه‌های کرکس قرار دارد.
• عروسان: عروسان از روستاهای شهرستان خور و بیابانک در استان اصفهان است. این روستا در مسیر بازدید از دشت کویر ایران قرار داد.
• عشین: «عشین» یا «اشین» روستایی در غرب انارک در استان اصفهان است. این روستا در مسیر جهانگردی کویری قرار دارد و همسایه کویر مرکزی ایران محسوب می‌شود.
• معلمان: روستای معلمان در استان سمنان قرار دارد. این روستا در حاشیه شمالی کویر مرکزی ایران قرار دارد.
• مصر: روستای زیبا و گردشگری مصر در شهر جندق و شهرستان خور و بیابانک استان اصفهان قرار گرفته است.
• محمدآباد کوره گز: این روستا از توابع شهرستان خور و بیابانک استان اصفهان است و در حاشیه جنوبی دشت کویر قرار دارد.
• مهاباد (اردستان): شهر مهاباد در شهرستان اردستان استان اصفهان قرار دارد. این شهر در نهایت به دشت کویر منتهی می‌شود.
• نائین: نائین مرکز شهرستان نائین در استان اصفهان است. این شهر در قلب دشت کویر قرار دارد.
• زواره: زواره در حاشیه جنوبی دشت کویر ایران قرار دارد. این شهر از توابع شهرستان اردستان در استان اصفهان است.

• کویر نمک بجستان: کویر نمک بجستان یا کفه نمکی بردسکن که با نام علمی «پالایا» نیز شناخته می‌شود، ۷,۸۸۸ هکتار وسعت دارد و در جنوب شهرستان بردسکن استان خراسان رضوی قرار گرفته است.
• مرنجاب: کویر مرنجاب در شهرستان آران و بیدگل استان اصفهان قرار دارد. این کویر از شمال به دریاچه نمک آران و بیدگل، از غرب به کویر مسیله و دریاچه نمک حوض سلطان، از شرق به کویر بند ریگ و پارک ملی کویر و از جنوب به شهرستان آران و بیدگل محدود شده است.
• ریگ جن: ریگ جن منطقه‌ای خاص در کویر مرکزی ایران است که بیشتر به‌دلیل حضور تلماسه‌ها و بکر و ناشناخته بودن شهرت یافته است. این منطقه کویری در جنوب سمنان، شرق دریاچه نمک، شمال انارک و غرب جندق قرار دارد.
• دریاچه نمک: دریاچه نمک میان سه استان اصفهان، قم و سمنان قرار دارد. این دریاچه در کویر مرکزی ایران واقع شده است و به‌عنوان دومین دریاچه بزرگ آب‌ شور ایران شناخته می‌شود.
• حوض سلطان: دریاچه نمک حوض سلطان با مساحت تقریبی ۲۴۰ کیلومتر مربع در شمال شرقی شهرستان قم قرار دارد.

دریاچه حوض سلطان؛ منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: پارسا ترابی

• کویر سیازگه: کویر سیازگه در بخش کویرات شهرستان آران و بیدگل استان اصفهان قرار دارد. این کویر محل برگزاری مسابقات شترسواری است.
• کویر ابرکوه: کویر ابرکوه در ۲۰ کیلومتری شرق شهرستان ابرکوه استان یزد قرار دارد.
• کویر چاه غیب: چاه غیب یکی از کویرهای جنوب شرقی ایران است که در محدوده کویر مرکزی ایران قرار دارد. این کویر که گاه با نام «هامون چاه غیب» نیز شناخته می‌شود، در ۵۰ کیلومتری شهرستان خاش استان سیستان و بلوچستان قرار گرفته است.
• کویر حاج علی قلی: این کویر و نمکزار در جنوب شرقی دامغان قرار گرفته است و ۲,۳۹۱ کیلومتر مربع وسعت دارد.
• کویر ساغند: ساغند از کویرهای مرکزی ایران در استان یزد است و ۲۲,۶۲۵ هکتار وسعت دارد.
• کویر سیاه کوه (اردکان): کویر سیاه کوه در ۴۰ کیلومتری شمال شهر اردکان و ۲۰ کیلومتری جنوب انارک قرار دارد.
• کویر دق سرخ: کویر دق سرخ در شهرستان اردستان استان اصفهان قرار دارد.

اختلاف دمای شب و روز در دشت کویر ایران حیات را دشوار می‌کند. گورکن، شتر، روباه کویری، عقاب، شاهین، گوسفند و بز بومی، مارهای بیابانی، عنکبوت‌ها و تعدادی خزنده دیگر در این منطقه قادر به حیات هستند. در نواحی کوهستانی اطراف نیز چندین گونه ‌از جانوران وحشی مانند پلنگ ایرانی و بز کوهی زندگی می‌کنند.‌

منبع عکس: ویکی مدیا؛ عکاس: مصطفی معراجی

سطح بالای نمک دشت کویر ایران در کنار بی‌آبی به گیاهان اجازه رشد نخواهد داد. تنها تعدادی از گونه‌های گیاهی شورپسند در این دشت وسیع قابل‌مشاهده هستند.

منبع عکس: ویکی مدیا؛ عکاس: مصطفی معراجی

در گذشته یکی از چالش‌های گردشگران در سفر به دشت کویر ایران امکان اقامت و شب‌مانی در اینجا بود. این امکان تنها با طی کردن مسافت‌های طولانی تا رسیدن به اولین هتل یا مسافرخانه ممکن می‌شد؛ اما در حال حاضر تعداد زیادی خانه و اقامتگاه بومگردی در روستاها و شهرهای اطراف کویر پذیرای گردشگران هستند. علاوه بر این، در سال‌های اخیر کمپ‌های کویری در دشت کویر ایران شکل گرفته‌اند که امکان اقامت در دل این منطقه وسیع را به بازدیدکنندگان خواهند دارد.

منبع عکس: گوگل‌مپ؛ عکاس: الهه حشمت

نویسنده: محمدرضا خسروی / بازنویسی: محمدرضا قاسم شیرازی