چهل ستون اصفهان از نگاه سفرنامه نویسان خارجی
کاخ چهل‌ستون اصفهان، که در قلب باغی با طراحی ایرانی جای گرفته، علاوه بر شاهان صفوی و قاجار مسافران خارجی زیادی را نیز به خود دیده است. شاردن، جهانگرد فرانسوی، وقتی می‌خواهد نمونه‌ای از جشن‌های دوره‌ی صفوی را مثال بیاورد چهل ستون را توصیف می‌کند که در آن جماعتی از مهمانان پذیرایی و سرگرم و در محضر شاه وارد بحث‌های سیاسی می‌شدند.
کاخ چهل‌ستون در زمان قاجار از جمله کاخ‌هایی بود که برای اقامت نمایندگان کشورهای خارجی در نظر گرفته می‌شد. ویلیام هالینگبری انگلیسی، از همراهان جان ملکم، در سال ۱۱۸۰ نوشت که حاکم اصفهان از کاپیتان ملکم دعوت کرد که در مدت اقامت در اصفهان در یکی از کاخ‌های چهل‌ستون یا هشت‌بهشت، که طبق دستور پادشاه برای اقامت وی در نظر گرفته شده، به سر برد که ملکم هشت‌بهشت را انتخاب کرد.
کنت دوگوبینو فرانسوی در سال ۱۲۳۳ درباره‌ی کاخ چهل ستون نوشت:
«چهل‌ستون، که یکی از قدیمی‌ترین و تابناک‌ترین کاخ‌ها به شمار می‌رود، از دو جهت جالب است: یکی اینکه نمونه‌های چشمگیری از آمیزش سلیقه چینی را با تزیین ایرانی عرضه می‌کند. دیگر اینکه حاوی جالب‌ترین نقاشی‌هایی است که در ایران می‌توان دید.
در مورد نکته اول مطالعه آن از لحاظ تاریخ هنر بسیار مفید است که چگونه هنرمندان دوره صفویه موضوع آثار معماری و سبک خاص اسلیمی را، که از کاخ‌های نانکن چین قرض شده بود، با آنچه به‌طور سنتی دوران باستان از موضوع‌های آشوری و ایرانی برایشان باقی گذاشته بود در هم آمیخته‌اند. نتیجه‌ای که به دست آمده بسیار بارور و کامیاب بوده است.
«چهل ستون نمونه چشمگیری از آمیزش سلیقه چینی با تزیینات ایرانی است»
در اینجا با مشاهده این تنوع زیاد، بیش از هر جای دیگر می‌توان یقین حاصل کرد که ایرانیان اخذ و اقتباس را به حد کمال رسانده‌اند. کوچک‌ترین جزئیات را از یاد نبرده و دستاوردهای خود را در مجموعه‌ای چنان به هم پیوسته‌اند که گویی خودشان مبتکر آن بوده‌اند.
آنچه ایرانیان در درجه عالی دارند روحیه تفاهم، قدرت مقایسه و نوعی انتقادات است که به آنان اجازه داده عناصری را که با هم بیگانه‌اند را به نحو احسن در هم بیامیزند. ایران مانند کوره‌ای است که افکار و اختراعات کشورهای دور و نزدیک را می‌گیرد و در هم می‌آمیزد و از مجموع آن‌ها شاهکارهایی به وجود می‌آورد. به نظر من عمارت چهل ستون به‌تنهایی برای اثبات بسیاری از این حقایق کافی است.
«در فرش‌های گوبلن فرانسوی از نقاشی‌های چهل‌ستون الهام گرفته شده است»
اما در مورد نقاشی‌های بزرگ دیواری چهل‌ستون، که بیشترشان صحنه‌های جنگ را مجسم کرده‌اند، از لحاظ رنگ‌آمیزی دارای زیبایی بی‌چون و چرایی هستند. از نظر طرح و ترتیب پیکرها تقریبا مکمل سبک فرشینه‌های قدیمی است یا درست‌تر بگویم فرشینه‌های گوبلن ما از آن‌ها تقلید شده است که من ریشه‌ی آن‌ها را در اوایل عهد ساسانیان می‌دانم.
نمونه‌ای از فرش گوبلن فرانسوی
آن عهد بر این هنر امروزی حق پدری دارد اما متأسفانه حق پدری بسیار دور؛ چون از قرن سوم میلادی به بعد دیگر هرگز در آسیای میانه کارهای با عظمت و زیبایی، که سلطنت نخستین جانشینان اردشیر را پرافتخار و مشهور ساخته بود، دیده نشده است. با این همه، نقاشی‌های چهل‌ستون به‌صورت فعلی ناچیز نیستند و وقتی این مطلب را به‌خوبی درمی‌یابیم، تازه متوجه می‌شویم که دانستن تاریخ هنر آسیایی قدیم و جدید چقدر برای درک تاریخ هنر اروپایی مفید و ضروری است».
«هنر ساسانی بر آثار هنری این کاخ حق پدری دارد»
کنت ژولین دوروششوار (Rocheehouart)، نماینده‌ی فرانسه در ایران زمانی که ناصرالدین‌شاه هنوز سلطنت می‌کرد به ایران آمد. او درباره‌ی چهل‌ستون گفت:
«در تالار زمستانی کاخ چهل‌ستون اصفهان شش یا هشت تابلوی بزرگ نقاشی از رویدادهای بزرگ زمان شاهان صفوی و پرده‌هایی از زندگانی آن‌ها وجود دارد. همچنین در آنجا نقاشی یک جنگ بزرگ دیده می‌شود که نادرشاه در آن نمایان است. تمثال‌هایی از شاهان سلسله کنونی (قاجاریه) نیز در آنجا هست.
آشکار است که دو تابلویی که دو شاه عباس را می‌کنند هر دو کار یک نقاش هستند؛ شاید کار یک هلندی یا یک فلاندری که در این کشور سرگردان بوده است. نمی‌توان گفت تابلوهای خوبی‌اند اما به سبب لباس‌ها و ریزه‌کاری‌هایی همچون پارچ‌ها، ظروف چینی و قلیان‌هایی که در آن‌ها هست در خور دیدن هستند.
«بدنه دیوارها و ستون‌ها را با آینه‌های ونیزی پوشانده‌اند»
کاخ چهل‌ستون یکی از کاخ‌هایی است که از زمان صفوی مانده و بی‌شک جلال و دبدبه‌ی شاه عباس را در خود جا می‌داده است. عمده زیبایی چهل‌ستون در زیور و آرایش درونی آن است. شکل آن از درون مستطیلی است و در انتهایش یک شاه‌نشین ساخته شده است. شاه‌نشین کم‌وبیش در همه خانه‌های اشرافی ایران وجود دارد. بدنه دیوارها و ستون‌ها را آینه‌های ونیزی به‌اندازه‌ها و شکل‌های گوناگون پوشانده است.
قاب‌ها و گچ‌های رنگی تالار تازه و اصیل نیستند. در پس این تالار، یک تالار بزرگ تشریفات هست که در آن تابلوهای بزرگ نقاشی وجود دارد».
ژولین ویود (Julien Viaud) فرانسوی در سال ۱۲۷۹ نوشت:
«کاخی که در میان سایه درختان و این زمین‌های دویست یا سیصدساله هست به کاخ آینه موسوم شده. هنگامی که آن را می‌نگرند درست در بالای تصویر خود که در حوض آب راکدی منعکس شده نمایان است؛ از این جهت آن را چهل‌ستون می‌نامند، در صورتی که بیست ستون بیشتر ندارد ولی اصفهانی‌های زرنگ بیست ستون دیگری هم که به‌مدت چند قرن پیوسته در حوض جلوی عمارت منعکس شده را نیز حساب کرده‌اند.
در برابر چشمان ما آن کاخ مانند خطوط و زیبایی معماری‌های بناهای هخامنشی عجیب به نظر می‌رسد. ستون‌ها بلند و باریک و سرشان پهن است. چنارهای تراشیده‌ی بلند در اطراف عمارت موجود است و گویا تا درون آن نفوذ کرده‌اند. پرده‌های بزرگ نورگیر، که زمان افغان‌ها از بین رفته، ظاهراً برای محافظت از این اتاق‌های مجلل به کار می‌رفته ولی اکنون نگاه انسان تا آخر آن‌ها، که مانند انبارهای باشکوهی هستند، نفوذ می‌کند.
«کاخ چهل‌ستون خطوط و زیبایی عجیبی مثل بناهای هخامنشی دارد»
در روزهای بار عام در قدیم، هنگامی که همه پرده‌ها باز بوده، از دور شاه را می‌دیدند که در محیط آینه سابق بر جایگاه تخت سلطنتی می‌نشسته است. سطح آن را با آینه‌های کوچک و قطعات شیشه می‌پوشاندند و در بالای گچ‌کاری‌ها تابلوهای مینیاتور را کنار هم گذاشته و منظره‌های جشن و جنگ‌ها را نشان می‌دادند. در آن‌ها تصویر پادشاهان قدیم با چشمان کشیده و ریش سیاه بلند با بدنی زره‌پوش و لباس‌های طلایی و جواهرنشان دیده می‌شد».
بارتولد روس در همان اواخر دوره قاجار درباره‌ی کاخ چهل‌ستون نوشت:
«شاه روز عید نوروز، سفرا را در همین عمارت به حضور می‌پذیرفت. قصر چهل ستون، که رو به باغ ساخته شده، فقط بیست ستون چوبی دارد که پایه‌های آن‌ها روی صورت شیرهایی استوار شده که از سنگ تراشیده شده‌اند. دیوارهای این عمارت را از مرمر ساخته و آینه‌کاری کرده بودند که تا به امروز برجا است. قصر سلطنتی به چند تالار بزرگ تقسیم می‌شد که یکی از آن‌ها با تصاویری، که بر دیوارهای آن نقش‌کرده‌اند، تا به امروز پا بر جا است.
چهل‌ستون سابقه میزبانی جشن نوروزی شاهان قاجار را دارد
در این تالار، شش پرده از وقایع زندگانی شاه اسماعیل (دو پرده) شاه طهماسب و شاه عباس کبیر و نادرشاه نقش شده است. بین دو پرده‌ی قدیمی، صورت ناصرالدین‌شاه را کشیده‌اند. در زمان شاه سلطان حسین صفوی، این عمارت دچار آتش‌سوزی شد و صدمه دید اما بعد ترمیم شد».
راجر استیونس، سفیر انگلستان در ایران در سال ۱۳۳۳، کاخ چهل‌ستون را ساختمانی غریب و بی‌معنی دانست:
«وقتی ما در اطراف میدان گردش می‌کنیم، تفاوت بین بناهای مذهبی و بناهای متعلق به افراد را به وضوح می‌بینیم و به یک‌باره به تفاوت بین آن‌ها پی می‌بریم. در اینجا فرق فاحشی که بین شکل‌های به حد کمال رسیده دو مسجد بزرگ شاه و شیخ لطف‌الله با ساختمان‌های زشت و خالی از لطافت عالی‌قاپو یا ساختمان غریب و بی‌معنی چهل‌ستون است به چشم می‌خورد.
«هرچه مساجد اصفهان عالی و باشکوه هستند اما عالی‌قاپو و چهل‌ستون زشت و بی‌معنی ساخته شده‌اند»
همیشه این ناباوری به ذهن آدمی می‌رسد که چگونه بناهایی چنین کامل و در حد اعلای شکوه و هنر به دستور سلطانی ساخته شده که در عهد همان شخص ساختمان‌های بی‌قواره‌ی دیگری در همان محدوده بنا شده است»؟
گردشگرانی که جدیداً پایشان به کاخ چهل‌ستون باز شده اما با راجر استیونس هم‌نظر نیستند؛ نمونه‌اش مسافر هلندی‌ای است که در آبان ۹۲ آنجا را یکی از بهترین جاهایی عنوان کرد که در ایران دیده و گفت تنها جایی بود که می‌دیدم برای ورود به آن باید در صف بایستیم. در ادامه برخی دیگر از نظرات توریست‌ها را می‌خوانیم.
گردشگر استرالیایی در مهر ۱۳۹۵ چهل‌ستون را نقطه‌ی برجسته‌ی اصفهان دانسته است:
«از میان تمام جاذبه‌های اصفهان، من چهل‌ستون را، پس از مسجد شیخ لطف‌الله، در جایگاه دوم قرار می‌دهم. کاخ طراحی فوق‌العاده‌ای دارد. ۲۰ ستون باریک ایوان و حوض مستطیل‌شکل جلویش هر دو زیبا هستند. به نظرم مهم‌ترین جایش آینه‌کاری‌های سقف و نقاشی‌های دیواری داخل تالار هستند. من خیلی به باغ علاقه ندارم اما اینجا واقعا خوشایند بود. ارزشش را دارد که در آن قدم بزنیم».
«ورودی چوبی بنا یادآور معماری ژاپنی است»
مسافر انگلیسی در خرداد ۹۶ از باغ دوست‌داشتنی و نقاشی‌های تأثیرگذار چهل‌ستون گفته است:
«ورودی بنا چوبی و از این لحاظ یک‌جورهایی شبیه بناهای ژاپنی است. حوض جلوی ساختمان، به‌طور دلنشینی، عمارت را بازتاب می‌دهد. سقف سالن ورودی اصلی تمام شیشه‌ای و تأثیرگذار است. نقاشی‌های پرطراوتی هم آنجا هست. از باغش نیز به‌خوبی نگهداری می‌شود».
گردشگر مالزیایی در مهر ۱۳۹۶ از شاخص بودن این باغ در کنار باغ‌های ایرانی نام برد:
«چهل‌ستون جزو یکی از ۹ باغ ایرانی است که در میراث جهانی یونسکو ثبت شده است. طراحی باغ‌ها و کاخ‌های ایرانی کلاس خاص جهانی دارد. باغ‌های ایرانی، که قدمتشان به قرن ششم قبل از میلاد برمی‌گردد، سیستم آبیاری پیچیده و ساختمان‌ها و عمارت‌ها و دیوارهای هنرمندانه‌ای دارند. طراحی باغ تاج محل در هند نیز از همین‌گونه باغ‌ها الهام گرفته شده است. کاخ چهل‌ستون نقاشی‌های زیادی را در خود جای داده که نمایش جنگ چالدران یکی از بزرگ‌ترینشان است».