خرمشهر در یک نگاه

خرمشهر درست در جایی قرار گرفته است که ایران به‌پایان می‌رسد؛ انتهای مرز خاکی و آغاز خلیج فارس. خرمشهر هنوز از زیر بار ویرانی‌های جنگ قد راست نکرده است، با وجود این، زنده است و قلبش می‌تپد.

اولین و بزرگ‌ترین بندر ایران و خاورمیانه قبل از وقوع جنگ تحمیلی عراق علیه ایران بوده و هم‌اکنون دومین بندر حمل کانتینری بعد از بندر شهید رجائی با ۱۳ اسکله حمل و تخلیه بار است.

اهمیت اقتصادی و موقعیت استراتژیکی این شهر و وجود ذخایر عظیم نفتی و داشتن دو رودخانه آب شیرین و دسترسی به خلیج فارس از طریق رودخانه اروندرود باعث شده این عروس جنوبی ایران همیشه مورد چشم‌داشت و حسادت دشمنان و استعمارگران قرار گیرد. قبل از وقوع جنگ، خرمشهر بزرگ‌ترین صادرکننده انواع خرما به جهان نیز بوده است.

بندر خرمشهر در حاشیه‌ی شمال غربی خلیج‌فارس و بین دو رودخانه‌ی کارون و اروندرود قرار دارد. این شهر در استان خوزستان واقع شده و تا مرکز استان یعنی اهواز، ۱۲۵ کیلومتر فاصله دارد. آب و هوای خرمشهر گرم است و به‌دلیل نزدیکی به رودخانه و دریا همیشه مرطوب است. ارتفاع این شهر از سطح دریا ۳ متر است.

خرمشهر از شمال به اهواز، از شرق به شادگان، از جنوب به آبادان و از غرب به کشور عراق می‌رسد.

ایلامیان در محلی که کارون به خلیج فارس می‌ریزد، شهری به نام ناژیتو ساخته بودند. ناژیتو از دروازه‌ی کارون نگهداری می‌کرد. هخامنشیان در سرچشمه‌ی کارون شهری به نام آگینس بنا کردند تا از این آب‌های خروشان پاسداری کند.

در محل خرمشهر و آبادان کنونی در قدیم شهر خاراکس وجود داشته است. بعضی‌ از تاریخ‌نویسان می‌گویند خاراکس را رومیان فتح کردند و این نام را برایش انتخاب کردند. بعضی دیگر هم معتقدند خاراکس را اسکندر مقدونی برپا کرد، سپس بارما نام گرفت. این شهر پس از اسکندر مقدونی ویران شد.

مدتی بعد در این منطقه شهری به نام بیان به‌وجود آمد. نام بیان از نهر بیان گرفته شده و احتمالا عربی‌شده‌ی پارما است که در زبان خوزی معنی «مردان» می‌دهد. نهر یا کانال بیان، کارون را به اروندرود وصل می‌کرد. هنوز روستایی به نام بیان در این منطقه وجود دارد. آثار شهر بیان تا قرن چهارم هجری باقی مانده بود. نام بعدی این منطقه مهرزی یا محرزی بوده است.

سپس برای مدتی نامی از خرمشهر در کتاب‌های تاریخی برده نشده، تا سال ۱۸۱۰ که نام این منطقه محمره ذکر شده است. نام محمره بر این منطقه باقی ماند، تا سال ۱۳۱۶ که به‌خاطر نخلستان‌های فراوان اطراف شهر، آن را خرمشهر نامیدند.

در طی جنگ تحمیلی و حمله‌ی عراق به خاک خرمشهر، به‌خاطر مقاومت قهرمانانه‌ی مردم بی‌سلاح شهر در مقابل نیروهای بعثی، خونین‌شهر نام گرفت.

خرمشهر امروزی را می‌توان بازمانده‌ای از آبادی‌های دوره‌ی تمدن ایلام دانست. ایلامیان برای پاسداری از رودخانه‌ی کارون، شهری به نام ناژیتو در آنجا بنا کردند. با حمله‌ی آشوریان ناژیتو ویران می‌شود.

سپس هوخشتره، پادشاه نیرومند مادها، قدرت را در دست می‌گیرد. پس از مادها هخامنشیان روی کار می‌آیند و در آن دوره است که باز هم برای محافظت از ورودی رودخانه‌ی کارون، در این منطقه شهری بنام آگنیس می‌سازند. آگنیس را اسکندر نابود می‌کند. اما او با درک موقعیت تجاری و استراتژیک بسیار خوب این منطقه، شهر آلکساندریا را در حوالی خرمشهر کنونی برپا می‌کند.آلکساندریا شهری است که بعدتر کرخینیا، یا خاراکس، نامیده می‌شود. احتمالا نام کرخه از کرخینیا می‌آید.

این منطقه تا دوره‌ی ساسانیان همچنان رونق داشت و ویه‌اردشیر نامیده می‌شد. احتمال دارد این ناحیه به‌دلیل نزدیکی به رودخانه همواره آباده بوده است.

در سال ۱۲۰۵ خورشیدی کوت المحمره شکوفایی اقتصادی پررنگی داشت. برخی ساکنان عرب، این منطقه را از تیره‌ی کعبی می‌دانند که شیخ جابر، شخصیت برجسته‌ی آن‌ها، از امیرکبیر لقب «خان» دریافت کرد.

رونق این منطقه تا دوره‌ی قاجار ادامه پیدا می‌کند. در اواخر دوره‌ی قاجار محمره رقیب بندر بصره به‌شمار می‌رفت؛ چنان‌که به‌گفته‌ی یک مورخ انگلیسی، در بصره ۶ کشتی پهلو می‌گرفت و در محمره ۲۵ کشتی اقیانوس‌پیما لنگر می‌انداخت. در این زمان شهر به‌صورت مستقل اداره می‌شد. از میانه‌ی سده‌ی سیزدهم خرمشهر به محمره جدید و محمره عتیق تقسیم شد.

در دهه‌ی چهل رونق خرمشهر بی‌سابقه بود. اسکله‌های بزرگی در اروندرود ساخته شد و کشتی‌های غول‌پیکر بازرگانی در این بندر پهلو می‌گرفتند.

خرمشهر به‌دلیل داشتن موقعیت استراتژیک، در طی تاریخ بارها مورد حمله قرار گرفت. در ۱۸۵۷ میلادی انگلیسی‌ها و در ۱۸۸۳ عثمانی‌ها به آن حمله کردند.

در طی جنگ تحمیلی عراق در سال ۱۳۵۹ به خاک خرمشهر تجاوز کرد. خرمشهر ۵۷۸ روز در اشغال عراق بود تا اینکه در تاریخ سوم خرداد،‌ در طی عملیات بیت‌المقدس خرمشهر آزاد شد. از روز آزادسازی خرمشهر، به‌عنوان نماد مقاومت، ایستادگی و پیروزی در برابر دشمن یاد می‌شود.

با وصل شدن خرمشهر به راه‌آهن سراسری و به‌دلیل دارا بودن موقعیت ممتاز بازرگانی، در کنار توسعه‌ی پالایشگاه آبادان، جمعیت زیادی از شهرهای مختلف به خرمشهر مهاجرت کردند. در کنار تنوع قومی، مذهب‌های گوناگون در کنار اکثریت مسلمان می‌زیستند، مانند مسیحی، کلیمی و صابئی. زبان مردم خرمشهر فارسی یا عربی است. آن‌ها فارسی را با لهجه‌ی خرمشهری که شبیه به لهجه‌ی‌ آبادانی است، سخن می‌گویند.

مجید قناد، کارگردان و مجری برنامه‌های کودک و محسن چاوشی، آهنگساز و خواننده از جمله شخصیت‌های هنری معروف زاده‌ی خرمشهر هستند.

اما بدون تردید مشهورترین خرمشهری، شهید محمد جهان‌آرا، فرمانده‌ سپاه خرمشهر است که شجاعانه جنگید. همچنین همه مردان و زنانی که اگرچه نام آن‌ها را نمی‌دانیم، در جنگ با عراق با دلاوری و با دست خالی از خاک وطن دفاع کردند.

خرما، مرکبات، کلوچه خرمایی،‌ نان خرمایی، محصولات حصیری، انواع ماهی تازه، میگو، عبا و ادویه از سوغاتی‌های خرمشهر به شمار می‌روند.

ماهی صبور همراه با حشو،‌ قلیه ماهی، امگشت، مدفونه و معلوگه از غذاهای محلی خرمشهر هستند.

بسیاری از بناهای تاریخی و قدیمی خرمشهر طی جنگ با عراق از بین رفتند. اما جذاب‌ترین دیدنی این شهر یعنی اروندرود و کارون همچنان‌ خروشان و پابرجا هستند. تالاب خرمشهر یا ناصری، ساحل کانال تاریخی عضدی ، اسکله‌ی قایقرانی، پارک ساحلی و پل روستای مِنیخ که محل اتصال کارون و بهمنشیر است، جاذبه‌های آبی خرمشهر محسوب می‌شوند.

مسجد جامع خرمشهر شاید از معدود بناهایی باشد که نه به‌خاطر معماری یا قدمت آن، بلکه به‌خاطر نقش فرماندهی و تدارکاتی که در جنگ داشت، یکی از جذا‌ب‌ترین دیدنی‌های خرمشهر است. مسجد جامع برابر با روزها و ماه‌ها خاطره از جنگ است.

ساختمان تاریخی هلال احمر خرمشهر یا عمارت سابق کنسولگری انگلیس، مسجد ولی عصر، موزه جنگ یا موزه دفاع مقدس، کشتی باقی‌مانده از زمان جنگ در اروند صغیر، پل قدیم خرمشهر، مینوشهر یا جزیره مینو،‌ بازار ماهی‌فروشان خرمشهر، مرکزخرید کنزالمال در منطقه آزاد اروند، مجتمع گردشگری جزیره‌ مینو و نخلستان‌های جزیره مینو دیدنی‌های بندر خرمشهر هستند.

قصر فیلیه یکی از بناهای تاریخی خرمشهر که ثبت ملی شده بود، در سال ۱۳۸۹ تخریب شد و از بین رفت.