ارومیه؛ شهری با همنشینی ادیان مختلف در ایران

$('.map-container') .click(function(){ $(this).find('iframe').addClass('clicked')}) .mouseleave(function(){ $(this).find('iframe').removeClass('clicked')});

ارومیه با داشتن موقعیت ممتاز جغرافیایی در ۲۰ کیلومتری دریاچه ارومیه قرار دارد. ارتفاع ارومیه ۱۳۳۲ متر از آب‌های آزاد بوده و در دشت ارومیه واقع شده است که ارتفاعاتی چون کوه سیر، کوه قلعه‌دختر (قیزقلعه)، کوه جهودها، کوه چهل مر شهیدان، کوه ماه، کوه علی پنجه سی و کوه علی‌ایمان آن را احاطه کرده‌اند.

در واقع ارومیه بین دریاچه ارومیه و دیواره کوه‌های غرب استان واقع شده است. این شهرستان از شمال به شهرستان سلماس، از جنوب به شهرستان نقده، از شرق به دریاچه ارومیه و از غرب به مرز ترکیه محدود است.

ارومیه با بیش از ۳ هزار سال قدمت قدیمی‌ترین شهر در منطقه شمال‌غرب ایران به شمار می‌آید که هنوز پابرجا است. ازاین‌رو ارومیه به‌عنوان ۱۹ شهر تاریخی ایران در یونسکو ثبت شده و برخی مورخان ارومیه را زادگاه زردشت می‌دانند، در سده‌های گذشته حوادث متعددی از قبیل اشغال توسط عثمانی‌ها و روس‌ها را تجربه کرده، این شهر به سبب موقعیت مناسب که در میان شاه‌راه ارتباطی قفقاز، میان‌رودان و آسیای صغیر داشته در گذشته از مراکز تجاری منطقه به شمار می‌رفته است.

آب و هوای ارومیه در زمستانها بسیار سرد و با متوسط درجه حرارت ۸/۹ درجه سانتی‌گراد در تابستانها تقریبا گرم است. به‌دلیل کوهستانی بودن آن درمجموع دارای آب و هوای سرد بوده و یک سوم سال در آن یخبندان وجود دارد و در بیش از ۱۰۰ روز از سال ارومیه یخبندان است. دوره بارندگی از اواخر مهر و ابتدای آبان شروع شده و تا خرداد ادامه دارد، میانگین سرعت باد در ارومیه ۱۰/۵ متر بر ثانیه است، که اردیبهشت و اسفند با ۱۶ متر بر ثانیه حداکثر سرعت باد و دی و بهمن با ۷ متر بر ثانیه حداقل سرعت باد را دارند.

ارومیه به‌دلیل تاریخ بسیار غنی و آب و هوای خوب دارای نقاط تاریخی و طبیعی بسیاری برای تفرج و گردشگری تاریخی است از جمله مهم‌ترین مناطق دیدنی ارومیه می‌توان به:

مسجد جامع ارومیه، مسجد مناره، مسجد سردار، مسجد اعظم ارومیه، امامزاده برکشلوی ارومیه، زیارتگاه عرب باغی، زیارتگاه مهدی‌القدم، بقعه دیزج تکیه (امامزاده سراج‌الدین)، امامزاده قریب‌حسن، برج سه گنبد، کلیسای ننه‌مریم، کلیسای مارگیوکیس، کلیسای آشوری مادت خنه، کلیسای ماردانیال، کلیسای آشوری مار صبر شیوع، کلیسای موانا، کلیسای مارتوما، کلیسای پطور سوپولیس، کلیسای قره باغ (کلیسای سورپ پطروس)، کلیسای سیر ارومیه (کلیسای مارسرگیز)، کلیسای شرق آشوری، کلسیای کلیمیان، مدرسه هدایت، مدرسه بیست و دو بهمن، خانه انصاری، ساختمان شهربانی، ساختمان ستاد لشگر، شهرداری ارومیه، یخچال دوقوز پله (نه پله یا خانه آبگینه ارومیه)، پل باراندوز چای (پل قلعه جوق باراندوز)، پل چنقرانلوی ارومیه، بازار سنتی ارومیه (بازار قدیم ارومیه)، قلعه تاریخی بردوک، قلعه اسماعیل آقا و مقابر آن، قلعه تاریخی دم دم، مقبره تاریخی روستای تم‌تمه، مقبره روستای خانقاه، مقبره صخره‌ای قارلی دام، غار هارون و مارون، غار میر داوود، غار تم‌تمه (تمتمان)، تپه باستانی گوی‌تپه (گوک‌تپه)، تپه باستانی کردلر، تپه تاریخی موانا، موزه تاریخ طبیعی ارومیه، موزه آثار تاریخی ارومیه، دریاچه ارومیه، سنگ مشت عثمان در داخل دریاچه ارومیه و... اشاره کرد.

مسجد جامع یکی از آثار کهن و قدیمی شهر تاریخی ارومیه است و در خیابان اقبال قرار دارد. این مسجد در میان بازار قدیمی شهر واقع شده و یکی از ارکان اصلی بافت قدیمی شهر است. برخی از محققان معتقدند این بنا ابتدا آتشکده بود و بعد از تسلط مسلمین ویران و سپس در قرن هفتم هجری قمری روی آن مسجدی ساخته شده، به اعتقاد این گروه از محققان سبک تزیینات، گچبری‌‌ها، ستون بندی‌‌ها و طاق‌‌های مسجد عینا شبیه به سبک معماری سلجوقیان است.

تاریخ تجدید بنای این مسجد معلوم نیست، اما محراب آن در تاریخ ۶۷۶هجری قمری ساخته شده، این مسجد به‌همراه سایر اجزا بافت قدیمی شهر به‌ویژه بازار و راسته‌‌های آن بارها مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است.

برج تاریخی سه گنبد ارومیه بنایی است به‌شکل استوانه‌ای که درجنوب‌شرقی شهر ارومیه و در خیابان استاد برزگر واقع شده، این بنا آرامگاه و متعلق به قرن ششم هجری است که قطر آن پنج متر و ارتفاع آن به سیزده متر میرسد.

برج سه گنبد دو طبقه دارد و در هر طبقه یک گنبد وجود دارد، طبقه اول داری پوششی قوس‌دار بوده، سردابه خوانده می‌شود و به‌وسیله‌ این پوشش از طبقه دوم مجزا می‌شود، ورودی طبقه اول یک متر و هفتاد سانتی‌متر ارتفاع دارد، اما طبقه دوم دری به ارتفاع دو و نیم متر دارد و مقبره نام گرفته است.

سقف گنبد و دیواره‌های آن به‌طور کلی سالم است و در چهار سوی برج دریچه‌هایی نیز وجود دارند، در کنار این بنا موزه سنگ قرار گرفته که دارای کتیبه‌های تاریخی زیبایی است.

کلیسای ننه‌مریم یکی از بناهای قدیمی شهر ارومیه، در خیابان قدس این شهر قرار دارد نام دیگر این کلیسا مارت‌مریم یا شرق‌آشور است.

کلیسای ننه‌مریم به روایتی اولین کلیسای مشرق زمین و دومین کلیسای بزرگ جهان پس از کلیسای بیت‌لحم فلسطین است که طبق روایات تاریخ ساخت آن به سال ۳۲ میلادی برمی‌گردد و از کلیساهای قدیمی جهان به شمار می‌رود.

طبق روایت نویسندگان آشوری و مسیحی این بنا قبلا آتشکده و یکی از معابد معروف زرتشتیان بوده است.

اگر از کلیسای ننه‌مریم دیدن کنید، نمای داخلی کلیسا شبیه آنچه که در ذهن خود مجسم می‌کنید مانند کلیساهای دیگر نیست، کلیسای ننه‌مریم با قالی‌های دست‌بافت مفروش شده، سقف آن کوتاه و دالانهای تو در تو و محرابی در گوشه ای از آن قرار دارد، همراه با عکس عیسا مسیح که کشیش هنکام اجرای مراسمات در جلوی آن می‌ایستد.

کلیسای ننه‌مریم نه نیمکت دارد و نه جای‌گاهی برای اعتراف یا وعظ کشیش، در ورودی کم ‌ارتفاعی رو به صحن داشته و فقط یک نیمکت کوچک برای سالمندان در انتهای سالن قرار دارد.

این ساختمان به دستور رضاشاه برای مستقر شدن شهرداری ارومیه در سال ۱۳۰۷ در مرکز شهر ارومیه و در میدان بزرگ ایالت ساخته شد.. این بنا توسط ملا اوستا که چیره‌دست‌ترین معمار زمان خود بوده ساخته شده است. او زحمات بسزایی را برای معماری شهر ارومیه و بازسازی آن کشیده است.پلان کلی این ساختمان همچون بنای شهرداری تبریز به‌شکل عقابی است که بال‌های خود را باز کرده است بنابراین در این طرح، طراح مجبور به رعایت تقارن نسبت به محور عرضی شده است. این ساختمان دو طبقه دارد که ارتباط طبقه اول با طبقه دوم توسط پله دوطرفه عریضی میسر شده و با انحنایی که در قسمت پایین به خود می‌گیرد، از پله به‌عنوان عامل دکوراتیو استفاده شده است. مصالح به کار رفته در آن آجر و سنگ و چوب بوده و ملاط آن شفته آهک است.

در داخل ساختمان راه پله دو طرفه وجود دارد که طبقه اول را به طبفه دوم متصل می‌کند انتهای این راه پله را به‌صورت یک خم ساخته شده که جنبه تزیینی را برای ساختمان دارد.

یخچال دوقوزپله را می‌توان به جرئت یکی از جذاب‌ترین مکان‌های تاریخی استان آذربایجان‌غربی و شهرستان ارومیه دانست، این یخچال زیبا و دیدنی در خیابان عسگرخان و در محله‌ای قدیمی به همین نام قرار دارد.

دوقوز کلمه‌ای ترکی و به معنی عدد نه است و به همین خاطر در برخی موارد آن را یخچال نه پله نیز می‌خوانند، این یخچال مربوط به دوره قاجار بوده و از آن برای نگهداری و تامین یخ مورد نیاز شهر در تابستان استفاده می‌شده و حتی مردم برای انجام بعضی از مراسمات مانند چهارشنبه سوری به دور حوضچه‌ای که در نزدیکی یخچال است جمع می‌شدند، اما بعد از پیشرفت شهر ارومیه و صنعتی شدن شهر بلا استفاده ماند.

امروزه این یخچال از نام دوقوز پله به خانه آبگینه شهر ارومیه تغییر نام داده و از آن به‌عنوان نمایشگاه استفاده می‌شود.

صنایع دستی که در این نمایشکاه عرضه می‌شوند عبارت‌اند از :

حرارت مستقیم روی شیشه، نقاشی روی شیشه، معرق شیشه و سفال‌گری، که در معرض دید عموم قرار گرفته است.

بازار قدیمی ارومیه، در تاریخ ۱۳۶۲ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده، معماری زیبای این بنای تاریخی بیانگر فرهنگ و ذوق اصیل معماری ایرانی بوده و از ویژگی‌های بارز این مجموعه سادگی معماری ایرانی آن است.

با وجود تفاوت‌هایی که در طاق‌ها و چشمه و گنبدهای بازار قدیمی ارومیه مشاهده می‌شود، هیچ نوع تنوعی از لحاظ تکنیک هنری مانند کاشی‌کاری، گچ‌بری، سنگ‌کاری و درب‌های قدیمی پرکار چوبی در بازار دیده نمی‌شود. مصالح تمام راسته‌های بازار از آجر انتخاب و بیشتر حتی فاقد اندود ساده گچ نیز است، این بازار در جنوب‌شرقی بافت قدیمی یا مرکز شهر ارومیه قراردارد. بخشی از قدیمی‌ترین قسمت‌های بازار به دوران صفویه و بعد آن تعلق دارد، و حتی حمام‌هایی نیز وجود دارد که برخی تاریخ‌شناسان آن را متعلق به دوره زندیه و قاجار می‌دانند.

هر راسته از شکل و سبک دوره مربوط به خود پیروی می‌کند و بخش سالم و عمده بازار در بین خیابان‌های عسگرآبادی، امام و مهاباد و اقبال محصور است. بازار دارای درها و دروازه‌های متعددی بوده که ورود و خروج را برای مردم سهولت بخشیده، با گذشت سال‌های بسیار همچنان پویایی گذشته خود را حفظ کرده، اما با صنعتی شدن شهر و تمایل بیش از بیش مردم ارومیه به زندگی ماشینی قسمت‌های زیادی از بافت قدیمی مخصوصاً بخش تجاری شهر منهدم و از هم جدا شده است.

وجود پنج حمام قدیمی و مسجد جامع شهر و واحدهای مشاغل گوناگون این بازار را به‌صورت یکی از ارزشمندترین آثار تاریخی کشور و بازارهای قدیمی قابل‌توجه در آورده است.

بازار ارومیه دارای سرا و کاروان‌سراهای متعددی از جمله سرای حاج ابراهیم و کاروان‌سرایی واقع در شمال مسجد جامع محل بارانداز فرش بوده، و سرای شجاع الدوله (محل بارانداز) سایر مصنوعات مورد نیاز سایر راسته‌های دیگر را تامین می‌کرد. از راسته‌های پررونق بازار می‌توان به مسگران، چاقو سازان، زرگران، فرش فروشان، بذر فروشان، بلور فروشان، کفاشان و عطاران اشاره کرد، این راسته‌ها شکل سنتی خود را حفظ کرده‌اند و از طریق چهار سوق‌هایی به هم ارتباط پیدا می‌کنند که علاوه بر افزودن زیبایی ظاهری بازار گشت‌وگذار در بین راسته‌های مختلف را برای بازدیدکنندگان آسان‌تر کرده، و نیز در بین این راسته‌ها حمام‌های آخوند، تجلی، قائم و قراجه وجود دارد که هنوز هم استحمام برای بازاریان و مردم دراین حمام‌ها امکان‌پذیر است.

قلعه تاریخی بردوک از قلعه‌های تاریخی ارومیه در شش کیلومتری روستای بردوک و فاصله ۹۶ کیلومتری شهر ارومیه در دهستان خوش آب و هوای صومای برادوست قرار دارد. یعنی در نزدیکی کوه‌های مرزی ایران و ترکیه.

با توجه به کتیبه ای که روی دو سنگ مرمر در زیر قوس دروازه ورودی است قدمت این قلعه تاریخی به سال ۱۰۷۸ ه.ق یعنی معادل سال ۱۰۴۶ ه.ش و دوره صفویه برمی‌گردد.

متن روی این کتیبه به این صورت است:

«هذه العمارف صاحب السلطنت تقی سلطان بن نظربیک بن غازی بیک فی سنه ۱۰۷۸» که نام شخصی که این بنا را ساخته در آن نوشته شده، قلعه بردوک به‌عنوان یک دژ محکم و استوار با موقعیت مناسب جغرافیایی و دید کافی به دشت‌های اطراف در دوران حکومت صفوی ساخته شد که این موضوع ارزش و اهمیت این منطقه را در دوران صفویه نشان می‌دهد.

به‌طور کلی قلعه بردوک را می‌توان از لحاظ باستان‌شناسی به سه قسمت قلعه و مسجد و مقبره، جدا و برسی کرد.

مسجد: این مسجد از سنگ‌های حجاری سیاه و سفید ساخته شده که با هنرمندی در کنار هم قرار گرفته‌اند، در ورودی مسجد سنگ‌های سیاه رنگی دیده می‌شود که روی آن‌ها قوس‌های معروف سه کولی قرار گرفته، روی این ورودی یک کتیبه مستطیل‌شکل از جنس مرمر شفاف قرار دارد که با توجه به ابیات فارسی و آیات قرآن که بروی آن قرار دارد متوجه می‌شویم ساخت مسجد بعد از تکمیل شدن قلعه در سال ۱۰۸۰ ه.ق انجام گرفته است.

محراب مسجد که با سنگ سیاه ساخته شده است در قسمت جنوبی مسجد قرار دارد.

در حدود ۲۷ متر پایین‌تر از مسجد بنای دیگر وجود دارد که با استفاده از یک رشته پله می‌توان به آن رسید، طاق این بنا به‌صورت گنبدی بوده و با گذشت سال‌های بسیار هنوز پا بر جاست است.

قلعه: قلعه بزرگ در رو‌به‌روی مسجد قرار دارد که در ارتفاعات میانه کوهستان ساخته شده و راه دست‌یابی به آن شیب تندی دارد، در بخش مرکزی قلعه چند بنای دیگر وجود دارد که با سنگ‌های چهارگوش و ملاط شن و آهک ساخته شده و فقط یکی از آن‌ها سالم مانده، که به نظر می‌رسد از آن به‌عنوان آب‌انبار استفاده می‌شده است.

در ارتفاعات و روی قله کوهستان بنای عظیم دیگر دیده می‌شود که از آن به‌عنوان برج دیده‌بانی استفاده می‌شده، دیواره‌های این برج از سنگ لاشه و شن و آهک ساخه شده و گوشه‌ها دیوار و کناره‌های پنجره آن با استفاده از سنگ آتش فشانی تزیین و محکم کاری شده، در بالای این برج تمام دشت صومای برادوست معلوم است.

ارومیه در کنار تمام زیبایی هایش تنوع بسیاری در سوغات دارد و هیچ مسافری را دست خالی به شهر و دیار خود نمی فرستد نقل، شیرینی‌های سنتی ، عرقیات و حلوای هویج ارومیه جز بهترین انتخاب‌ها، به‌عنوان سوغاتی شهر ارومیه است، دیگر سوغاتی های ارومیه عبارت‌اند از:

انواع مربای محلی: سیب،آلبالو، به، گل محمدی، هویچ، هلو و… .

انواع شربت ها: آلبالو، گلاب، بادرنجو، بیدمشک و … .

انواع نان ها: ارده، تنور چره، یخاچره، تاواچره، جزلا چره.

انواع ترشی: ترشی مخلوط، ترشی لیته، ترشی هفت بیجار.

شیرنی سنتی: تره حلوا، دوشاب حلوا، نساء حلوا

انگور و سیب از عمده محصولات کشاورزی شهر ارومیه بوده و حدود سه‌چهارم تاکستان‌های ایران در ارومیه قرار دارد. سایر محصولات کشاورزی آن گردو، تخمه آفتابگردان ، تخمه کدو، هلو، زردآلو ، شلیل و گيلاس است.

یکی از معروفترین سوغاتی‌های شهر ارومیه نقل است. نقل از گذشته‌های دور در بین مردم ایران جایگاه ویژه‌ای داشته و جایگزینی برای قند، در کنار نوشیدن چای بوده و همچنین در بسیاری از محفل‌ها و مهمانی‌ها می‌توان رد پای آن را دید. درست کردن نقل امروزه دردسر کمی دارد و با دستگاه این کار انجام می‌شود، اما در گذشته کار بسیار مشکلی بود. نقل یکی از فرآورده‌هایی است که از شکر تهیه می‌شود، شکر را حرارت می‌دهند تا ذوب شود و سپس مغزهایی که باید به آن افزوده شود را اضافه می‌کنند و در نهایت اسانس مورد نظر را می‌افزایند. در واقع نقل را می‌توانیم به سه قسمت تقسیم کنیم:

هسته، روکش و طعم دهنده، که بر این اساس انواع مختلفی دارند. روکش سفید از شکر تهیه می‌شود، در هسته آن معمولا بادام، گردو و پسته قرار دارد، طعم‌دهنده رایج در ارومیه بیدمشک، دارچین، زعفران، وانیل، اسانس میوه‌های مختلف است و همچنین از نظر اندازه به‌صورت ریز، متوسط و درشت تقسیم‌بندی می‌شود، می‌توان گفت نقل، یکی از خوشمزه‌ترین سوغات‌ ارومیه است که هیچ مسافری براحتی نمی‌تواند از کنار آن بگذرد.

حلوای هویج ارومیه همانند نقل، از سوغات معروف ارومیه محسوب می‌شود، حلوای هویج از گردو، شیره انگور و هویج درست می‌شود که بسیار خوشمزه است.

حلوای هویج در شب یلدا مهمان‌خانه مردم خون‌گرم ارومیه و استان آذربایجان‌غربی است. خرید حلوای هویج ارومیه را فراموش نکنید چون با موادی که در تهیه آن استفاده می‌شود بسیار پر انرژی و مفید است، همچنین مصرف آن در هوای سرد خالی از لطف نیست.

استان آذربایجان‌غربی از استان‌های خوش آب و هوای ایران است، که به همین علت در آن گیاهان دارویی و کوهی بسیاری می‌توان یافت و در نتیجه انواع عرقیات هم تولید می‌شود. این عرقیات را می‌توان از شهر ارومیه براحتی تهیه کرد.

یکی از معروفترین عرقیات ارومیه بیدمشک و بادرنجبویه است. عرق بهارنارنج، گلاب، بومادران، برگ بید، برگ گردو، بابونه، پونه، ترخون، پیچک، خاکشیر، شاتره، شوید، شنبلیله، گل گاوزبان، کلپوره، کیالک، کاکوتی، کاسنی، کرفس، مرزه، نسترن، کاهو، هندوانه کوهی، یونجه و هفت گیاه قند دیگر عرقیات شهر ارومیه هستند، هرکدام از این عرقیات خواص دارویی مخصوص به خود را دارند.

شیرنی‌های ارومیه قدمت بسیاری دارند و از گذشته‌های دور گروهی به پخت آن‌ها مشغول بودند، تا به امروز که به‌صورت کارگاهی انجام می‌شود، تنوع این شیرینی ها زیاد است و از جمله می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:

• لوزانک
• تنور شیرینی سی
• سوجوق
• تره حلوا
• دوشاب حلوا
• نساء حلوا