مدرسه های قدیمی شهر تبریز

هرآنچه درباره تبریز باید بدانید

میرزا حسن رشدیه بنیان‌گذار آموزش نوین در ایران است. وی در جوانی به ایروان رفت و آن‌ جا مدرسه‌ای بنا کرد. بعد از مدتی به فکر تاسیس مدرسه‌ در ایران افتاد تا تمام اصول و قواعد تعلیم و تربیت را که از فرنگ آموخته بود، در ایران اجرا کند. او در سال ۱۳۰۵ هجری قمری در محله‌ی ششگلان تبریز و جنب مسجد شیخ الاسلام، مدرسه‌ای به سبک نوین تاسیس کرد که از آموزگاران آن می‌توان به «میرزا حسن واعظ» اشاره کرد. این مدرسه در سال ۱۳۱۱ هجری قمری به‌دلیل تحریک عوام، تخریب شد و مدرسه‌ی جدید در همان سال در کوی «جبه خانه» به نام مدرسه‌ی «رشدیه» تاسیس شد. وقتی «میرزا علی خان امین الدوله» به سِمَت والی آذربایجان منصوب شد و به تبریز آمد، باز هم به تحریک عوام، این مدرسه را تعطیل کرد. ساختمان کنونی این مدرسه متعلق به دوره‌ی پهلوی اول است که در سال ۱۳۲۹ قمری در خیابان ارتش جنوبی کنونی بنا شده است. این مدرسه در دو طبقه، به طول ۴۲ متر و عرض ۳۰ متر ساخته شده است و دارای کتابخانه، آزمایشگاه و کارگاه‌های کار دستی است و حیاط بسیار بزرگی دارد. مدرسه‌ی رشدیه در ۷ مهر ماه ۱۳۸۱ با شماره‌ی ۶۳۹۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

دبیرستان توحید یکی از قدیمی‌ترین دبیرستان‌های شهر تبریز است که در خیابان شریعتی (شهناز سابق) قرار دارد و قدمت آن به دوران پهلوی می‌رسد. نام قبلی این مدرسه «پروین اعتصامی» بود که بعدها به توحید تغییر نام داد. معماری دوران پهلوی کاملا در ساختمان مدرسه مشهود است. بنا در ۳ طبقه یعنی زیرزمین، همکف و طبقه‌ی اول ساخته شده است و ۳ ورودی در قسمت شمال، جنوب و غرب مدرسه دارد. در طبقه‌ی همکف ۱۶ اتاق وجود دارد که تقریبا متقارن هستند. امروزه نیز این مدرسه مورد استفاده قرار می‌گیرد و در اختیار سازمان آموزش‌وپرورش است.

دبیرستان فردوسی که قبلا با نام مدرسه‌ی محمدیه فعالیت می‌کرد، در اواخر دوره‌ی قاجار در خیابان شریعتی تبریز ساخته شد. گفته می‌شود این مدرسه بعد از دبیرستان البرز تهران، دومین مدرسه‌ی قدیمی ایران است.

مدرسه‌ی محمدیه در ۲۶ آذر ماه ۱۲۹۵ هجری شمسی با همت «دکتر عباس لقمان ادهم» (اعلم الملک) بنا شد. وی در آن زمان رئیس فرهنگ آذربایجان بعد از مشروطیت بود. در ابتدا «باقر طلیعه» مدیریت مدرسه را بر عهده داشت و «میرزا تقی خان رفعت» ناظم آن بود. «ابوالقاسم فیوضات» دانش‌آموزان دوره‌ی متوسطه‌ی مدرسه‌ی فیوضات را به مدرسه‌ی محمدیه انتقال داد و خود به تدریس درس ریاضیات در این مدرسه مشغول شد. از دیگر مدرسان مدرسه‌ی محمدیه می‌توان به «طلیعه» مدرس عربی، «علی خان ادیب خلوط آشتیانی» دبیر ادبیات و تاریخ، «صالح لقمان ادهم» معلم حقوق و تعلیمات مدنیه، «علی مجیر مولوی» معلم شیمی و «محسن رفعت» و «تقی رفعت» مدرسان زبان‌های خارجی اشاره کرد.

مدرسه‌ی محمدیه ابتدا در محله‌ی سرخاب قرار داشت و بعدها به خانه‌های فرمانروایان تبریز در محله‌ی ششگلان انتقال یافت. در سال ۱۲۹۹ مدرسه را به حیاط صندوق‌خانه‌ی عمارت حرمخانه (فرمانداری فعلی) منتقل کردند و بعدها نام آن به «مدرسه‌ی متوسطه» تغییر یافت. در این زمان فیوضات به ریاست معارف آذربایجان منصوب شد و «اسماعیل امیرخیزی» مدیر مدرسه شد. سرانجام در سال ۱۳۱۳ مصادف با جشن هزاره‌ی فردوسی، نام آن را به «دبیرستان فردوسی» تغییر دادند. در سال ۱۳۱۸ مدرسه را به دانشسرای پسران در خیابان دانشسرا بردند و یک سال بعد مدرسه به ساختمان فعلی دبیرستان توحید (پروین سابق) در خیابان شریعتی (شهناز سابق) اسباب کشی کرد. بعد از چندین نقل مکان سرانجام در سال ۱۳۲۰ مدرسه به محل فعلی خود در خیابان امام، نرسیده به چهارراه شریعتی منتقل شد.

امروزه بخش تاریخی ساختمان مدرسه در اختیار سازمان میراث فرهنگی قرار گرفته است. در دهه‌های گذشته دبیرستان فردوسی از جمله‌ مدرسه‌های سرشناس ایران بود که مجهزترین آزمایشگاه را در کل کشور داشت. آزمایشگاه این مدرسه در دوران قاجار و پهلوی ایجاد شده بود و بعدها نیز به تجهیزات آن افزودند. دبیرستان فردوسی دانش آموختگانی دارد که نام آن‌ها در تاریخ ایران ثبت شده است که می‌توان به «ساموئل خاچیکیان بنیان‌گذار سینمای وحشت در ایران»، «پروفسور فرید پدر جغرافی ایران»، «دکتر سید محمد حسین مبین پدر جذامیان ایران» و «استاد شهریار» اشاره کرد. دبیرستان فردوسی در ۷ مهر ماه ۱۳۸۱ با شماره‌ی ۶۱۷۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

دبیرستان طالقانی (دبیرستان منصور سابق) از دیگر مدرسه‌های تاریخی تبریز است که در سال ۱۳۲۵ و در دوران حکومت ملی آذربایجان به رهبری سید جعفر پیشه‌وری ساخته شد. این مدرسه در خیابان امام، کمی بالاتر از چهارراه منصور قرار داشت و متاسفانه در مرداد سال ۱۳۹۱ تخریب شد! تا قبل از انقلاب، نام مدرسه به نام «رجبعلی منصور» نخست‌وزیر پهلوی و استاندار سابق آذربایجان «دبیرستان منصور» نامیده می‌شد و بعد از انقلاب نام آن را به نام آیت‌الله طالقانی تغییر دادند. از مشهورترین دانش‌آموختگان این مدرسه می‌توان به «غلامحسین ساعدی» نویسنده‌ی مشهور اشاره کرد. متاسفانه هیچ دلیل خاص و قانع‌کننده‌ای برای تخریب مدرسه از سوی مسئولان ذکر نشد و یکی از اسناد تاریخی آموزشی تبریز را با خاک یکسان کردند.

قدمت مدرسه‌ی تاریخی تومانیان به دوران قاجار می‌رسد که در خیابان شریعتی (شهناز سابق) در کوچه‌ی «بارون آواک» قرار دارد. در سال ۱۸۹۵ میلادی خانواده‌ی ارمنی تومانیان، با هزینه‌ی خرید جهیزیه‌ی دختر ناکام خود «تامارا» این مدرسه را در سه طبقه، زیرزمین، همکف و طبقه‌ی اول بنا کردند. این بنا وقف شده است و مدیریت آن را خلیفه‌گری ارامنه آذربایجان بر عهده دارد. مدرسه‌ی تومانیان در تاریخ ۱ آذر سال ۱۳۷۸ به شماره‌ی ۲۵۱۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

مدرسه‌ی مموریال در سال ۱۸۸۱ میلادی به دست مبلغین مذهبی فرقه‌ی «پرسبیتری» آمریکا در تبریز تاسیس شد. «هوارد باسکرویل» یکی از معلمان آمریکایی مشهور این مدرسه بود که در جریان درگیری‌های انقلاب مشروطه به‌همراه مشروطه‌خواهان کشته شد. طبق شواهد تاریخ فرهنگ آذربایجان مدرسه‌ی مموریال در سال ۱۳۱۸ طبق فرمان بسته شدن مدارس خارجی، تعطیل شد و بعدها نام آن را به «مدرسه‌ی پروین» تغییر دادند. محوطه‌ی این مدرسه بسیار بزرگ بود و بعدها آن را تفکیک کردند و موسسات و مدرسه‌های دیگری مانند میدان ورزشی مموریال، دبیرستان رسالت، دبیرستان نبوت، مدرسه‌ی نصر، سالن ورزشی شهید توانا، کلیسای پروتستانی انجیلی و چند مغازه در قسمت غربی و جنوب غربی آن در خیابان شریعتی (شهناز سابق) ساخته شد. در محوطه‌ی دبیرستان پروین ساختمان تاریخی مموریال قرار دارد. مدرسه‌ی پروین بعد از انقلاب اسلامی به «دبیرستان توحید» تغییر نام داد.

«میرزا محمد ابراهیم ظهیرالدوله» که وزیر آذربایجان بود، در آباد کردن و تعیین موقوفات نقش بسیار مهمی ایفا کرده است و مدرسه‌ی ظهیریه‌ی تبریز یکی از آن‌ها است. وی مدرسه‌ای با همین نام را در اردوباد نیز بنا کرده است. وی در سال ۱۰۸۹ هجری قمری و در زمان سلطنت شاه سلیمان صفوی مدرسه‌ی ظهیریه‌ی تبریز را در کنار «قزللو مسجد» یا همان بقعه‌ی امامزاده سید حمزه در تقاطع خیابان ثقة الاسلام کنونی و بازارچه‌ی سید حمزه‌ احداث کرد.

از بازار قدیمی تبریز و میدان صاحب الامر می‌توان به‌عنوان دو مرکز علوم دینی و مذهبی و آموزش طلاب یاد کرد. در این مکان‌ها مدارس تاریخی علمیه‌ی زیادی وجود دارد که نشان از اهمیت علوم دینی و مذهبی میان مردم خطه‌ی آذربایجان دارد. در ادامه این مقاله به برخی از مشهورترین مدارس علمیه‌ی بازار تبریز و میدان صاحب الامر اشاره می‌کنیم:

مدرسه‌ی علمیه‌ی اکبریه یکی از مدارس قدیمی تبریز است که در دوران قاجار به‌دست «میرزا علی اکبر خان» بنا شد. وی یکی از افراد سرشناس تبریز، مترجم و دبیر کنسولگری روس‌ بود. این بنا که تاریخ دقیق ساخت آن به سال ۱۲۶۶ هجری قمری باز‌می‌گردد، در ضلع غربی و شمالی صحن بقعه‌ی صاحب الامر قرار دارد و عمارتی دو طبقه است. در این مدرسه حجره‌های متعددی وجود دارد که برای سکونت طلاب دینی در نظر گرفته شده بود. «حاج فتحعلی خان صاحب دیوان شیرازی» زمانی که در تبریز اقامت داشت، آب‌انبار بزرگی در حیاط مدرسه ساخت که ماه‌ها آب مورد نیاز ساکنان مدرسه و مردمی که در حوالی آن زندگی می‌کردند را تامین می‌کرد. شهردار وقت در سال ۱۳۴۵ دست به تخریب مدرسه‌ی اکبریه زد و این ویرانی‌ها روزبه‌روز بیشتر شد تا اینکه در سال ۱۳۶۷ سازمان میراث فرهنگی استان آذربایجان شرقی اقدام به مرمت و بازسازی آن کرد. این مدرسه در حال حاضر به‌خوبی مرمت شده است و خوشبختانه دیگر با خرابی یک بنای تاریخی دیگر روبه‌رو نیستیم. مدرسه‌ی اکبریه در ۶ شهریور ماه ۱۳۸۰ با شماره‌ی ۴۱۹۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

مدرسه‌ی علمیه‌ی جعفریه در بازار قدیمی تبریز، در نزدیکی مسجد جامع تبریز و جنب مدرسه‌ی طالبیه قرار دارد که به دیوار شرقی مسجد «خاله اوغلی» متصل است. این مدرسه هم‌زمان با مدرسه‌ی طالبیه در نیمه‌ی دوم قرن ۱۱ هجری ساخت شده است و راه ورودی مدرسه از دالان مدرسه‌ی طالبیه است که بین حوضخانه و مسجد خاله اوغلی قرار دارد. این دالان به حیاط هشت‌ضلعی منظمی ختم می‌شود که دورتادور حیاط ساختمان دو طبقه‌ی بسیار زیبایی قرار دارد. ایوان تمامی منازل و حجره‌های طبقه‌ی دوم سرپوشیده هستند و چندین ستون دارند. تمامی این ستون‌ها، چوبی هستند و با گچ پوشانده شده‌اند. این عمارت درون عمارت منضمی مسجد جامع قرار دارد و نمی‌توان آن دو را از هم تفکیک کرد.

مدرسه‌ی علمیه‌ی حاج صفرعلی در بازار تبریز، در یمنی دوز بازار و رو‌به‌روی سرای بزرگ شاهزاده قرار گرفته است. در دوران قاجار و روزگار نایب السلطنه عباس میرزا، تاجری نیکوکار به نام «حاج صفرعلی خویی» این مدرسه را بنا کرده است که از بازرگانان سرشناس آن دوره بود. وی در ضلع شمالی این مدرسه، مسجدی را نیز به همین نام بنا کرد. مدرسه‌ی حاج صفرعلی بارها مورد مرمت قرار گرفته است که آخرین بار در سال ۱۳۲۷ «حاج سید ابراهیم آقای میلانی مجتهد» مدرسه را مرمت کرد. این مدرسه در ۲۸ شهریور سال ۱۳۸۶ به شماره‌ی ۱۹۵۸۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

مدرسه‌ی خواجه علی اصغر در کوچه‌ی حرم‌خانه، پشت عمارت عالی قاپوی تبریز یا همان کاخ استانداری فعلی در خیابان دانشسرا قرار گرفته است. گفته می‌شود این مدرسه در دوران سلطنت فتحعلی شاه ساخته شده است و بانی آن شخصی به نام حاج علی اصغر بود که به خواجه مازندرانی شهرت داشت

مدرسه‌ی نصریه جزو عمارت نصیریه‌ی تبریز بود که در بازار صاحب الامر، در میدان میوه و تره‌بار امروزی قرار داشت. این مدرسه پس از درگذشت «ابوالنصر بایندری»، از فرمانروایان سلسله‌ی آق قویونلوها طبق وصیت وی ساخته شده است. این مدرسه مانند دیگر جاهای عمارت در گذر سالیان و وقوع حوادث طبیعی از جمله زلزله تخریب شد. در دوران نایب السلطنه عباس میرزا و مرحوم حاج میرزا مهدی قاضی در محل این عمارت مدرسه‌ی جدیدی به نام حسن پادشاه شاخته شد.

مدرسه‌ی حسن پادشاه از قدیمی‌ترین مدرسه‌های تبریز است که مسجدی به همین نام کنار آن وجود دارد. این مدرسه در بازار «دوه چی» و میدان صاحب آباد قرار گرفته است. مدرسه‌ی حسن شاه در مجموعه‌ی صاحب آباد واقع شده است که تنها مجموعه‌ی تاریخی است که از دوران آق قویونلوها (که اجداد شاه اسماعیل اول است) به یادگار مانده است و برخی از کارشناسان معتقد هستند در اوایل دوران صفویه به وسعت آن اضافه شده است. اما زلزله‌های ویرانگر تبریز و گذر زمان جز یک مدرسه و مسجد، چیزی از آن مجموعه باقی نگذاشته است.

در انتهای شمالی راسته کهنه بازار تبریز که به بازار صادقیه معروف است، مدرسه‌ی علمیه‌ی صادقیه‌ قرار دارد. در این مدرسه حجره‌های متعددی به‌منظور استفاده‌ی طلاب علوم دینی وجود دارد و مسجدی دارد که دارای طاق‌های آجری ضربی و ستون‌های سنگی است. در قسمت شرقی مسجد بزرگ، مسجد دیگری نیز قرار گرفته است که به‌شکل تالاری بزرگ بوده و برای اقامت نماز زنان ساخته شده است. «میرزا صادق نامی» که اهل اشتهار بود و در دوران سلطنت شاه سلیمان صفوی در سمت استیفا خدمت می‌کرد، بانی ساخت این مدرسه و مسجد شد. مدرسه‌ی صادقیه موقوفات زیادی دارد و نادر میرزا در کتاب «تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز» در صفحه‌ی ۱۱۶ آن می‌نویسد: «این مدرسه را حمامی بر نیکو بود که اکنون ویرانه است.» طی ۲۰۰ سال گذشته، بنای ساختمان این مدرسه بارها آسیب دیده و سپس بازسازی و مرمت شده است، به همین دلیل از بنای اصلی آن چیز زیادی باقی نمانده است.

مدرسه‌ی علمیه‌ی طالبیه در بازار مسجد جامع تبریز واقع شده است. ورودی این مدرسه دالانی است که حدود یک و نیم متر از کف بازار پایین‌تر است که قبلا سرپوشیده و مسقف بود. در عمارت غربی و شمالی مدرسه حجره‌های کوچکی قرار دارند که طلاب به‌صورت شبانه‌روزی در آن‌ها اقامت دارند. عمارت شمالی در نیمه‌ی دوم قرن یازده هجری ساخته شده است که بانی آن «حاج طالب خان»، پسر حاج اسحق تبریزی بود. وی در تاریخ ۱۰۸۷ هجری قمری پس از اتمام ساخت عمارت طالبیه، طبق وقف‌نامه‌ای که ۱۴ تن از علما آن را امضا کردند این مکان را وقف کرد و درآمد مستغلاتی را به هزینه‌ی اداری، حفظ و حراست مدرسه اختصاص داد. عمارت شرقی مدرسه شامل کتابخانه و مدرسه‌ی جدید می‌شود که در سال ۱۳۲۷ شمسی توسط «حاج محمد باقر خویی کلکته چی»، از تاجران نیکوکار تبریز ساخته شد. دو سنگ نبشته مرمری در بالای در بزرگ مدرسه، زیر طاق مقرنس قرار دارد که فرمان بخشش مالیات و عوارض شهری از طرف فتحعلی شاه قاجار روی آن حک شده است. در صحن مدرسه نیز حوضچه‌ی سنگی (با سنگ سیاه) یک‌پارچه‌ای قرار دارد که به‌شکل جام زیبایی تراشیده شده است.

مدرسه‌ی کاظمیه در محله‌ی چنار تبریز، واقع در انتهای بازار مسجد جامع بنا شده است. «آقا سلیمان خان بن شم خان افشار» حاکم صائن بود و بانی ساخت این مدرسه و مسجدی به همین نام شد. وی این مدرسه و مسجد را به نام «سید کاظم رشتی» بنا کرد که از شاگردان معروف «شیخ احسانی» بود و ثواب و برکات ساخت آن را به این شخص هدیه کرده و تولیت آن را به «ملا علی مرندی» واگذار کرد. ساخت مدرسه و مسجد کاظمیه در سال ۱۲۷۱ هجری قمری پایان یافت و مدتی به‌علت عدم رسیدگی کافی متروکه شد و حوادث طبیعی از جمله زلزله، باد و باران مزید بر علت شد تا کم‌کم این عمارت روبه‌ویرانی رفت. متاسفانه امروزه جز ویرانه‌ای از آن باقی نمانده است.